ҚҰРЫЛЫС ӨНДІРІСІН ДАЙЫНДАУ

1. Құрылысқа қатысушылар және әдістері
2. Тапсырыс беруші ұйымы және құрылысты басқару ұйымы

 1. Құрылысқа қатысушылар және әдістері

Құрылыс- елдің халық шаруашылығының ірі және кеңінен дамыған саласы, оған мемлкеттік бағдарламаларды жүзеге асыруда  жеделдетілген өндіруші күш және халықтың  тұрмыс жағдайын арттыруда  алдыңғы орынға ие.

Құрылыста  2млн. жоғары жұмысшылар қызмет етеді, олар өнеркәсіптік жабдықтауда қызмет етеді: азаматтық және басқа нысандарда да, және кәсіпорындардың және ұйымдардың құрылысын қамтамасыз етеді.

Құрылыстың негізгі қатысушыларына мыналар жатады:

Тапсырыс берушілер- мемлекеттік, қоғамдық және кооперативтік ұйымдар, оларға құрылысты жоспарлау мәндеті, оны мердігер ұйымдармен жүзеге асыру үшін тапсырыс беру, жұмысты жүргізудегі және аяқталған ғимараттарды және жабдықтардың құрылысын қабылдау міндеті жүктелген;

Жобалық ұйымдар, тапсырыс берушілердің тапсырысымен және келісім шарты бойынша  жобалық және сметалық құжаттарды  жаңа құрылысқа, қайта жөндеуге немесе техникалық қайта жабдықтауға жобалаушылар.Оларға құрылыс үшін  инженерлік – геологиялық, геодезиялық және басқада ізденістер жүргізетін ұйымдар жатады;

Мердігер құрылыс –монтаждаушы ұйымдар (ҚМҰ),  түрлі қолданыстағы нысандардың құрылысы бойынша  жұмыстар жиынтығын орындайды. Тапысырыс берушімен келісім шартты  генералдық мердігер бекітеді – ол құрылыстағы басты адам болып табылады. Мердігерлік әдісте  генералдық мердігер құрылысты басқарады, тапсырыс берушілерге  уақытылы және сапалы жобаны  жүзеге асыруды және нысандарды қолдануға беруге жауап береді. Бөлек жұмыс түрлерін жүзеге асыру үшін немесе бөлек нысандарды орындау үшін  генерал мердігер   суб мердігер ұйымдарды тартады (сантехникалық, электр монтаждаушы жұмыстар бойынша,  қондырғыларды  монтаждау, жол құрылысы, желілер, механизациялауды және т.б. ұйымдастыру). Ген мердігер өзіндік жеке күштермен  орындалатыян  жұмыстарға ғана емес суб мердігердің жұмыстарынада жауапты;  барлық суб мердігерлермен  жұмыс барысын бағыттайды,  олардың  ішкі өндірістік -  шаруашылық қызметіне араласпайы. Суб мердігерлер  гер мердігерлердің  оларға жүктеген жұмыстарының  орындалу тәртібі, кезектілігі, мерзімі және сапасы жайлы міндеттемелерін орындауға міндетті;

Жеткізіп берушілер-  құрылыс үшін қажетті  өнімді шығарушы кәсіпорын (жинақтық құрылымдар, құрылыс материалдары және бұйымдары), тағыда Госснаб ұйымы, ресурстарды жеткізіп беруді ұйымдастырушы министірліктер және ведомствалар. Кең мағынада  халық шаруашылығының  барлық салалары көп немесе аз мөлшерде  құрылыс үшін  өнім жеткізіп беруші болып табылады;

Тасымалдау ұйымы, мердігерлермен келісім бойынша  барлық көлік түрлерімен материалдық-техникалық ресурстарды сыртқы және ішкі құрушы тасымалдауды  жүзеге асырушы;

Ғылыми-зерттеушілік ұйымдар, министірлік және ведрмствалар немесе  тапсырыс берушімен , жобалаушымен және мердігерлермен  тікелей  келісім бойынша  ғылыми –зерттеу жұмыстарын орындаушылар.

Құрылыс әдісі мынадай болуы мүмкін: шаруашылық, жұмыс қызмет жасаушы  және құрылысы жүргізіліп отырған кәсіпорын немесе ұйымдардың күшімен және құралдарымен орындалса; мердігер, жұмыстар тұрақты түрде тапсырыс берушімен мердігердің келісімі бойынша жұмыс жасаушы құрылыс ұйымдарымен жүргізіледі; аралас,  жұмыстың бір бөлігін келісім бойынша мердігер орындаса, ал  жұмыстың бір бөлігін өзіндік күшпен жүргізеді.

Шаруашылық әдіс біршама айқын кемшіліктерге ие.  Бұл әдіспен құрылыс үшін  басынан  құрылысшылар және өзіндік өндірістік базаның ұжымын жасау қажет. Жұмыс аяқталған соң  ұжымдар  қайта  атын өзгертеді және база ликвидацияланады. Кәсіпорын үшін  негізгі қызмет болмай   шаруашылық әдіспен  құрылыста  жұмыстардың техзнологиясын және ұйымдастыруды жетілдіруге  қызығушылық тудырып отырған жоқ.  Шаруашылық әдісте   квалифицирленбеген  жұмысшы күші кеңінен қолданылады,  қол жұмыстарының  салыстырмалы салмағыда басым, осыған қарамастан барлық экономикалық көрсеткіштері төмен.  Бұл әдіспен мемлкеттік және  кооперативтік  кәсіпорындар және ұйымдардың капиталдық құрылыс бөлімдері жұмыс жүргізуде, тағыда майда бөлімдер – құрылыс  бөлімдері және бригадалар.  Үлкен кәсіпорындармен қатар  өзіндік жеке СМУ немесе тресттер бар. Бұл жағдайда  жұмыстарды жүргізу әдісі  және нәтижелері  мердігерлерге жақындайды.

Шаруашылық әдістің  жағымды сапасына  басқарудағы оперативтілігін жатқызуға болады, ол ағымдағы  құрылыс жұмысын  қолданыстағы өндірістік кәсіпорын жағдайында жүргізуге қажетті ( ағымдық және  қолданыстағы жөндеулер, қондырғыны алмастыру, өндірісті бөлшектеп қайта құру және т.б.).  Шаруашылық әдісті өндірістің мезгілдік интенсивтілік тербелуімен  кәсіпорында күрделі емес  нысандарды жабдықтауда қолданған дұрыс, мысалы ауыл шаруашылығында.

Алға қойылған мәселелермен қатар   кәсіпорынеды  қайта құру бойынша  қысқа мерзімде үлкен жұмыстарды  жүргізу  және  елдің барлық халқына  жағдайы жасалған баспанамен қамту үшін  барлық резервтерді мобилизациялау қажет, оның ішінде  құрылыстың  шаруашылық әдісін біршама дамыту болып табылады.

Құрылыстың мердігерлдік әдісі  шаруашылық әдістің алдында біршама артықшылықтарға ие.  Тұрақты түрде қызмет етуші  құрылыс  ұйымдары  тұрақты квалифицирленген ұжымдарды қалыптастыруға , қуатты және  жаңа материалдық –техникалық базаны  жасау үшін,  өндетілдіру үшін,  алдыңғы қатарлы  еңбек әдісін енгізу,  жұмыс сапасын жақсарту, құрылыс мерзімін қысқарту және оның өзіндік  құнын төмендетуге ие . Мердігерлік әдіс  қазіргі таңда  ең прогрессивті ретінде  алдыңғы болып табылады, олармен құрылыс жұмыстарының  90% қамтылған. Мердігерлік әдісте  жұмыстар  құрылыс   ұйымдарымен  мердігер келісімі негізінде  жүргізіледі.

Мердігер келісімі  құрылыстағы  мердігерлік  келісімі жайындағы ережелермен,   жобалық және  ізденіс жұмыстарын  орындауға және азаматтық заңнамамен келісімі жайында ережелермен қадағаланады. Капиталдық құрылысқа келісім бойынша мердігер өзінің күшімен және  қаржысымен  тапсырыс берушіге  жоспарда  қарастырылған нысанды   жобалық –сметалық құжаттарда бекітілгендей   орнатылған мерзімде  тапсыруға  міндеттеме алады,  ал тапсырыс беруші  мердігерге құрылыс  аумағын  беруге, оған  бекітілген  жобалық –сметалық құжаттарды беруге,  құрылысты уақытылы қаржыландыруға,  құрылыспен аяқталған  нысанды қабылдауға және оларды төлеуге міндеттеме алады.

Тапсырыс беруші  бір ғана жалпы құрылыс ұйымымен келісім түзеді, ол  ол ген мердігер ретінде қызмет етеді. Кейде  тапсырыс беруші   монтаждаушы және  басқада мамандандырылған ұйымдармен  келісім шарт түзеді. Мұндай келісімдер  тікелей деп аталады,қондырғыны монтаждауға , арнайы жұмыстарды ген мердігер келісімімен жүргізуге, тағыда  құрылыстың аралас әдісінде жасалынады.

Монтаждаушы және арнайы жұмыстарды  орындау үшін ген мердігер  суб мердігерлер ретінде  басқада  мамандандырылған ұйымдарды тартады, олардың әрқайсысымен келісім түзеді.

Мердігерлік келісімнің ерекшеленуші  белгісі  оны бекіту және жүзеге асыру үшін жоспарлық тасымалдаудың қажеттілігі болып табылады:  берілген нысанды  бекітілген  титулдық тізімге  енгізу,  жобалық- сметалық құжаттардың жиынтығының болуы,  қаржыландыру лимитін анықтау және  нысанды  берілген мердігерлік ұйымның жұмыс жоспарына енгізу.

2. Тапсырыс берушіні басқару ұйымы

Тапсырыс беруші болып жосапрға енгізілген (титулдық тізімге)  сол немесе басқа нысанның құрылысына міндеттеме берілген және құқық берілген кәсіпорын , ұйым немесе мекеме болып табылады. Жұмыс жасап тұрған кәсіпорында  ол үшін  капиталдық құрылыс  бөлімі (ОКС, УКС) құрылады, ол  тапсырыс берушінің  құқығын және  міндетін жүзеге асырады.  Жаңа  нысанды  салу кезінде  тапсырыс берушінің басқару ұйымы түзіледі- салынып жатқан кәсіпорынның дирекциясы.

Қалалық құрылыста  әкімшілікте  біріңғай тапсырыс беруші ұйымы құрылған, олар  барлық қала аумағында  тұрмыстық және мәдени – тұрмыстық құрылыста осы  функцияларды орталықтандырады. Жұмыс көлеміне байланысты сәйкес әкімшілікте басқару немесе басты құрылысты басқару (ОКС,УКС,ГУКС) бөлімдері болуы мүмкін.біріңғай басқару ұйымын түзу  тапсырыс берушінің өзіндік функцияларын орындауға  жағымды әсер етеді,  жобалық және ізденіс ұйымдарын біртегіс жүктеуге мүмкіндік береді,  жеке шығындарды жобалауда болдырмауға және  құрылыстық –монтаждық ұйымдарда  тиімді жұмыс  үші жағдай жасауға мүмкіндік береді.

Тапсырыс беруші болып  барлық өндірістік және біршама  тұрмыстық-азаматтық құрылыста  өндірістік және басқада министирліктер  және ведомствалар болып табылады.Бұл мақсат үшін  олардың құрамында  жобалаудың және капиталдық құрылыстың  басты басқарушысы бар, оларға министірлік  жүйесінде  капиталдық құрылысты ұйымдастыруға жетекшілік  жүктелген. ГУКС  қарамағына  әр бір өндірістік  басты басқару министірлігінде ОКС бар, бір шама аз құрылыс көлемінде  бұл жұмыстарды  басшының бір орынбасары  басқарады. Тапсырыс берушінің функциясын  жүзеге асырушы  ұйымдар  түрлі кооперативтік және қоғамдық ұйымдарда да бар. Тапсырыс беруші  құрылыстың  жүруіне техникалық бақылау жүргізеді, ол мердігер ұйымның  оперативтік- шаруашылық қызметіне араласпайды.

Жоғарыда баяндалғандардан көрініп тұрғандай  тапсырыс берушінің  функциясы  күрделі , тармақталған және көп сатылы басқару жұйесі арқылы жүзеге асырылады, ол негізінен  халық шаруашылығының салаларын басқару құрылымына сәйкес келеді.

Құрылысты басқару ұйымы. Мердігерлік  әдіспен жұмыстарды  былайша орындайды:

1. Құрылыс министірліктерінің мердігерлік ұйымдары;
2. Райондық және қалалық әкімшіліктің мердігерлік ұйымдары;
3.  Өндірістік –құрылыстық министірлігінің  мердігерлік ұйымы;
4.  Құрылыстық емес министірліктің жәнен ведомствалардың мердігерлік ұйымы.

Ең көп жұмыс көлемі алғашқы үш топтың ұйымына  сәйкес келеді(3/4 жуық).

Құрылыс министірліктерінің  негізгі тапсырмалары мыналар болып табылады:

капиталдық құрылыстың жоспарын орындау ұйымы; технологияны жетілдіру және  құрылыстық өндірістің тиімділігін арттыру; құрылысқа ғылымның және техниканың жетістіктерін енгізу;  құрылыс ұйымдарын квалифицирленген кадрлармен қамту; құрылыс ұйымын және кәсіпорынның  қызметін күнделікті басқару.

Әдебиеттер:

1. Организация и планирование строительного производства. Под редакцией А.К.,Шрейбера М., Высшая школа 1987, 368с.
2. Дикман Л.Г. Организация и планирование строительного производства М., Высшая школа, 1988, 588с.
3. И.А. Сухачев. Организация и планирование строительного производства. Управление строительной организацией. М., Стройиздат, 1989, 752с.