Тақырыбы: Фонетика

 

Қазақ тiлiнiң дыбыстық жүйесi.

        Адам баласының тiлi –дыбыстық тiл. Жеке тұрғанда мән мағынасыз көрiнетiн тiлдегi санаулы ғана дыбыс мыңдаған сөздердiң құрамында белгiлi бiр тәртiппен қиюласып, тiркесiп қайталану арқылы тiлдi, сол тiлдiңдыбыс жүйесiн құрайды. Егер сөздер дыбыстардың өзара тiркесi түрiнде айтылмаса, тiл қатынас құралы да, пiкiр алысу құралы да бола алмас едi. Сондықтан дыбыссыз тiл жоқ, тiлсiз қоғам жоқ. Адамның ойы, айтатын белгiлi бiрпiкiрi дыбыстық комплекстен тұратын сөздердiң арқасында iске асады. Сондықтан да тiл дыбыстарын, оларға тән тiл заңдылықтарын бiлудiң маңызы зор. Дыбыстық өзгерiстердi есепке алмай тұрып, лексикалық, грамматикалыққұбылыстардың төркiнiн, өзгеруiн, дамуын айқындау мүмкiн емес. Фонетика  (грекше-рһопе – дыбыс) – тiлдердiң дыбыстық жүйесiн зерттейтiн тiл бiлiмiнiң бiр саласы. Фонетиканың зерттейтiндерi – тiлдiң барлық жағдайлардажәне қызметiнде көрiнетiн дыбыстық құрамдары мен тәсiлдерi және тiлдiң дыбысталу түрi мен жазба түрiнiң арасындағы байланыстар.

Барлық тiлдер сияқты қазақ тiлi де үн мен салдырға байланысты екi үлкен топқа бөлiнедi: дауысты, дауыссыз дыбыстар. Қазақ тiлiнде 38 дыбыс бар. Оның 12-сi дауысты, 26-сы дауысыз дыбыстар. Тiл дыбыстары сөйлеу мүшелерi арқылы жүзеге асады. Сөйлеу мүшелерiне: өкпе, дауыс шымылдығы, ауыз қуысы, мұаарын қуысы, таңдай, тiл, ерiн, тiс жатады.

Үн өкпеден шыққан ауаның кедергiге ұшырамай еркiн шығуынан пайда болады. 

Салдыр өкпеден шыққан ауаның сөйлеу мүшелерiнiң бiрiне соқтығып, кедергiге ұшырауынан пайда болады.

Ауа өкпеден кедергiсiз шығып, уннен ғана тұратын дыбыстарды дауысты дыбыстар деймiз.

                     Тiлдегi дауысты дыбыстар: а, ә, и, о, ө, е, э, у, ұ, ү, ы, i.

           Дауысты дыбыстар тiлдiң қатысына қарай жуан және жiңiшке болып екiге бөлiнедi. Дыбысты айтқан кезде тiл артқа шегiнiп, үстi дөңестенiп айтылуын жуан дауысты дыбыс деймiз. Олар: а, о, ұ, у, ы,

           Тiлдiң таңдайдың алдыңғы жағына жуықтап келiп айтылуын жiңiшке дауысты дыбыстар деп атайды. Олар: ә, ө, ү, i, е, э, и, у.

            Жақтың ашылу қалпына қарай дауысты дыбыстар ашық дауыстылар және қысаң дауыстылар болып екiге бөлiнедi.

Жақтың кең ашылуынан пайда болған дыбыстарды ашық дауысты дыбыстар деп атаймыз.

Ашық дауысты дыбыстар: ә, а, о, ө, е, э.

Қысаң дауысты дыбыстар жақтың тар ашылуынан пайда болады.

Қысаң дауысты дыбыстар: ы, i, и, ұ, ү, у.

Ерiн мен езудiң қатысына қарай дауыстылар ерiндiк және езулiк дауысты дыбыстар деп бөлiнедi

Ерiннiң алға қарай жиырылуынан пайда болатын дыбыстар ерiндiк дауыстылар деп аталады. Олар: о, ө, ұ, ү, у.

Ерiннiң езуге қарай кейiн тартылып, езудiң жиырылуынан болатын дыбыстар езулiк дауыстылар деп аталады. Олар: а, ә, е, э, ы, i, и.

Қандай бiр тiлде болмасын, дауысты дыбыстарға қарағанда дауыссыз дыбыстар көп. Дауыстылармен салыстырғанда дауыссыздардың классификациясы әлдеқайда күрделi болып келедi.

әкпеден шыққан ауаның кедергiге ұшырап шығуынан жасалатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар деп атаймыз. Дауыссыз дыбыстар мыналар: б, в, г, ғ, ,д, ж, з, й, к, қ, л, м, ,н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.Дауыссыз дыбыстарды айтқанда ауа сөйлеу мүшелерiне соқтығып, олардан салдыр пайда болады. Сондықтан дауыссыз дыбыстарда үнге салдыр араласады.

Дауыссыз дыбыстардың үн мен салдырдың қатысына қарай жiктелуi

Дауыссыздар үн мен салдырдың қатысына қарай қатаң, ұяң, үндi болып бөлiнедi.

Салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп атаймыз. Олар мыналар: п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ч, х, ц.

Үн мен салдырдың Үатысы арҮылы жасалған дауыссыздарды ұяң дауыссыздар деп атайды. Олар: б, в, г, ғ, д, з, ж, һ.

Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бiрақ салдырдан үн басым болатын дыбыстарды үндi дауыссыздар деп атайды. Олар: р, л, м, н, ң,у, й.

Дауыссыз дыбыстардың жасалу тәсiлiне қарай жiктелуi

Дауыссыз дыбыстар жасалу тәсiлiне қарай екiге бөлiнедi: шұғыл және ызың дауыссыздар.

Шұғыл дауыссыздарды айтқанда дыбыстау мүшелерi бiр-бiрiне жабысады да, бiрден кiлт ажырасып кетедi, оының нәтижесiнде ауа сүзiлiп, шұғыл шығады. Олар мыналар: п, б, т, д, к, г, ң

Ызың дауыссыздар дыбыстау мүшелерiнiң жымдасуынан емес, тек өзара жуысуынан, соның нәтижесiнде, ауаның сүзiлiп шығуынан болады. Олар мыналар: в, ф, ғ, с, ш, х, з, ж, һ.

Тiл-тiлде ызың дауыссыздар мен шұғыл дауыссыздардың ерекшелiкитерiн бiрдей қамтыған дауыссыз дыбыстар да кездеседi. Мұндай дауыссыз дыбыстар аффрикат дыбыстар деп аталады. Аффрикаттар: ц, ч.

Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды және мұрын жолды болып бөлiнедi.

Егер жұмсақ таңдай жоғары көтерiлiп, жұтқыншақтан мұрын қуысына баратын кiре берiс жолды жауып тұрса, онда ауа ауыз қуысымен өтедi де, осының нәтижесiнде ауыз жолды деп аталатын дыбыстар пайда болады.

Егер жұмсақ таңдай төмен түсiп, жұтқыншақтан мұрын қуысына баратын кiре берiс ашық болса, онда ауа мұрын қуысынан өтедi де, осының нәтижесiнде мұрын жолды деп аталатын дауыссыздар жасалады.

Дауыссыз дыбыстардың жасалу орнына қарай жiктелуi

 Қазақ тiлiндегi дауыссыздар жасалу орнына қарай мынадай топтарға бөлiнедi:

1.    Ерiн немесе лабиал дауыссыздар. Ерiн дауыссыздары астыңғы ерiннiң үстiңгi ерiнге немесе үстiңгi тiске тиюiнен жасалады. Лабиал дауыссыздар өз iшiнде екi топқа бөлiнедi: а) астыңғы ерiннiң жоғарғы ерiнмен жуысуынан ерiн-ерiндiк немесе билабиалб дауыссыздар жасалады. Мысалы, б, п, м.  ә) астыңғы ерiннiң үстiңгi тiспен жуысуынан ерiндiк-тiс  немесе лабиоденталь дауыссыздар жасалады. Мысалы, ф, в.

2.    Тiл алды дауыссыздар. Тiл алды дауыссыздардың жасалуында тiлдiң алдыңғы бөлiгi қызмет атқарады. Тiл алды дауыссыздар өз iшiнде екi топқа бөлiнедi: а) тiс дауыссыздары немесе денталь дауыссыздар: т, д, с, з, н, л;  ә) тiл ұшы немесе альвиоляр дауыссыздар: ч, ш, р, ж.

3.    Тiл ортасы дауыссыздары. Тiл ортасы дауыссыздары тiлдiң орта шенiнiң үстiңгi жағынан қатты таңдайға жуысуынан жасалады. Бұған й және к, г дыбыстары жатады.

4.    Тiл арты дауыссыздары тiлдiң артқы шенiнiң жұмсақ таңдайға жуықтасуынан жасалады. Оларға - қ, ғ, ң дыбыстары жатады

5.    Көмей (форингаль) дауыссызы. Дауыссыздың бұл түрi жұтқыншақ қуысында тiлдiң артқы шенiнiң кейiн шегiну және жұтқыншақ қуысының таралуынан жасалады. Көмей дауыссызына һ дыбысы жатады.

Тiл бiлiмiнде дауыссыз дыбыстар жүйесi консонантизм деп те аталады

Сонымен фонетиканың зерттейтiндерi  - тiлдiң барлық жағдайларында және қызметiнде көрiнетiн дыбыстардың құрамдары мен тәсiлдерi және тiлдiң дыбысталу түрi мен жазба түрiнiң арасындағы байланыстар.

әдебиеттер:

1.    К. Аханов. Тiл бiлiмiнiң негiздерi. Алматы, 1993ж

2.    С. Мырзабеков. Қазақ тiлiнiң фонетикасы. Алматы, 1986ж

3.    Ә. Нұрмаханова. Қазiргi қазақ тiлi. А., 1982ж

4.    М. Оралбаева, ª. Мадина, А. Әбiлқаев. Қазақ тiлi. А., 1993ж

 

 

Фонетика және оның зерттелу тарихы

 

  Фонетика ғылымының бүгiнгi күйi.

 

Фонетика (грекше рһоnеtiкоs-дыбыстық) – дыбыс туралы iлiм, тiлдiң дыбыс жүйесiн зерттейтiн тiл бiлiмiнiң бiр саласы. Оның қарастыратын мәселелерiне мыналар жатады: тiл дыбыстарының пайда болуы, олардың түрлерi, iштей жiктелуi, сөз iшiнде бiрiне – бiрi ықпал етiп, үйлесiп, үндесiп, тiркесiп тұрудың тетiгi, буын, екпiн, сөйлеу мен жазудың арақатынасы, орфография, орфоэпия сынды тағы басқа дыбысталуға қатысты мәселелер.

Сонымен, фонетиканың зерттейтiндерi – тiлдiң барлық жағдайларына және қызметiнде  көрiнетiн дыбыстық құрамдары мен тәсiлдерi және тiлдiң дыбысталу түрi мен жазба түрiнiң арасындағы байланыстар. Ол лингвистикағылымының арнаулы саласы бола отырып, тiлдiң лексикасымен де, грамматикасымен де байланысып жатады. Бұлай болатындығы фонетикалық құбылыстар мен процестер әрдайым сөздердiң iшiнде болады, ал сөздерграмматикамен әрқашанда қарым-қатынаста болады.

Зерттеу мақсатына қарай фонетика сипаттамалы, тарихи, салыстырмалы, салғастырмалы болыа келедi.

Сипаттамалы фонетика тiлдiң өмiр сүрiп тұрған дәуiрiндегi дыбыстық жүйесiн қарастырады. Дыбыстарды сандық, сапалық жақтан айқындау, олардың тiркесу, үндесу заңдылықтары, буын, екпiн орфоэпия мәселесi осысаланың обьектiсi болып табылады. Бiр сөзбен айтқанды фонетикалар жүйесiн, олардың iшкi өзара байланыстарын белгiлеп айқындайды. Оны ғылыми тiлде синхрониялық немесе статикалық деп атайды.

Тарихи фонетика тiлдiң дыбыс жүйесiн тарихи тұрғыдан қарастырады. Дыбыстардың түрлерi, олардың дамуы, тарихи өзгерiстер, буын, екпiн мәселелерi әр дәуiрдегi жазба ескерткiштер материалдары бойынша айқындалады. Оған бүгiнде тереңнен зерттелiп жатқан Орхон-Енисей ескерткiштерiн жатқызуға болады. Сол ескерткiштер бойынша қалыптасқан тiлiмiз болғандықтан тарих оларды елеусiз қалдырмайды.

Тiлдiң дыбыс жүйесiн қазiргi және тарихи тұрғыдан қарастырған кезде туыс тiлдердiң фонетикасын да ескеру қажет. Мұның өзi дыбыстардың өзгеруiн, айқындауға мүмкiндiк бередi. Туыс тiлдердiң дыбыс жүйесiн салыстыра зерттеп, олардың ұқсастықтары мен айырым белгiлерiн айқындау салыстырмалы фонетиканың мiндетiне жатады. Тарихи жiне салыстырмалы фонетика бiр-бiрiмен тығыз байланысты болып, бiрге қолданылады. Туыстығы жоқ, құрылымы әр басқа тiлдердiң дыбыстық жүйесiн салыстырып зерттеу салғастырмалы фонетика деп аталады.

Фонетика туралы қысқаша түсiнiктеме бердiк, ендi оның қалыптасу және даму тарихына қысқаша тоқталайық.

Орыс патшалығының отарлауында, қазақ даласына орыс шаруаларын жаппай қоныстандыруды қолға алды. Көзге көрiнiп тұрған келеңсiз жақтары болғанымен олардың кең даламызға енуi мәдениетiмiз бен ғылымымызға үлкен өзгерiстер енгiздi. Осы мақсатпен орыс оқығандары бiрсыпыра зерттеу жұмыстарын жариялады. Олардың iшiнде күнi бүгiнге дейiн маңызын жоймаған құнды еңбектерi бар. ¬азақ тiлi жөнiндегiтұңғыш пiкiр, зерттеулер осы тұста дүниеге келе бастады. Бұларда қазақ сөздерi орыс графикасымен жазылды. ¬азақ сөздерiн алғаш орыс графикасымен Н.И.Ильминский (1822-1891) едi. Ол 1860 жылы «Материалы к изучению киргизского наречияң деген еңбек жариялайды. Сөздiктiң бас жағында автордың қазақ тiлi, оның дыбыстық, грамматикалық жүйесi жөнiндегi пайымдаулар баяндалған. Н.И.Ильминский қазақ тiлiнiң шешендiк сұлулығына сұқтанады, көнетүркiлiк сөздер көп кездесетiнiне, өзiндiк дыбыстық жүйесiне назар аударады. Ол  - қазақ тiлiндегi дыбыстар жүйесiн дұрыс белгiлеген, орыс графикасына негiзделген қазақ жазуының негiзiн салды. Н.И.Ильминский қазақ тiлiндегi дыбыстардың айтылуына, өзара үндесуiне, дыбыс алмасуларына да назар аударды. Оның сөздiгi – тұңғыш қазақша – орысша сөздiк. Бұл – фонетика үшiнқұнды еңбек. Бiз бұдан қазiргi орыс графикасына негiзделген жазуымыздың алғашқы адымын көремiз.

Лазарь Захарович Будаговтың «Сравнительный словарь турецко-татарских наречийң деп аталатын сөздiгiнде қазақ сөзi көп қолданылған. Бұл еңбекте сөздер араб әрпiмен жазылған. Дегенмен, қазақ сөздерiнде орфографиялық ақаулар көп кездеседi.

1878 жылы Старчевскийдiң «Спутник русского человека в Средней Азииң деген кiтабы жарық көрдi. 26-29 беттерiнде қазақ тiлiнде 9 дауысты, 17 дауыссыз бар. Алайда кейбiр дыбыстардың таңбасы айқын емес. ә,е дыбыстары э, и дыбыстары түрiнде таңбаланған. Дауыссыз й, у дыбыстары мүлде жоқ.

1879 жылы ұлы ағартушымыз Ы.Алтынсарин «Киргизская хрестоматияң деп аталатын еңбектi орыс графикасына негiзделген қазақ алфавитiмен шығарды.

Түркi тiлдерiн зерттеудiң жаңа кезеңi В.В. Радлов еңбектерiнен басталды. Оның «Солтүстiк түркi тiлдерiнiң фонетикасың деп аталатын еңбегi 1882 жылы Лейпциг қаласында немiс тiлiнде жарық көрдi. Мұнда дыбыстар жүйесi бiршама қалыпқа келiп қалды. Ол дауысты дыбыстар саны – 9, дауыссыздар 20 деп белгiлеп, дауысты дыбыстарды жуан, жiңiшке, ерiндiк, езулiк, ашық және қысаң деп жiктейдi де, дауыссыз дыбыстарды қатаң, ұяң, үндi деп бөлiп қарастырады. И, у дыбыстарын аралық дыбыстарға жатқызады. Радлов, әсiресе, дауыстылардың сингармонизмiне айрықша назар аударды. Тiл үндестiгiне зор мән бередi де, ерiн үндестiгi кейiн пайда болған деп оның мәнiн төмендетедi.

XIX ғасырда жазылған елеулi еңбек, академик Радловтың шәкiртi П.М.Мелиоранскийдiң грамматикасы деуге болады. Ол қазақ елiнiiң даласын аралап, қазақ тiлiн үйренедi. Оның «Краткая грамматиа казах-киргизского языкаң деп  аталатын еңбектерiн жариялайды. Бұл -қазақ тiлiнiң дыбыстық, грамматикалық  құрылымын бiршама толық баяндауға тырысқан алғашқы да соңғы еңбек деуге болады. Ол Радловтың iзiмен 9 дауысты, 20 дауыссыз бар деп есептейдi, д,ж әрiптерiн қосады. Мелиранский дыбыстардың араб, орыс жазуында қалай таңбаланатынын, қалай айтылатынын жақсы түсiндiредi. Сингорманизм заңына үлкен мән берiп, дыбыстар үндестiгiн жап-жақсы, мысалмен көрсетедi. Мелоранский, Радлов қазақ тiлiнде ерiндiк дауыстылардың қолданылуын теориялық жақтан шектегенмен, iс жүзiнде ерiн үндестiгi толық сақталған.

Қалай айтқанда да Радлов, Ильминский, Мелоранский және басқалардың қазақ тiлi жөнiнiдегi түсiнiк, пiкiрлерiне, сөздердi жазуларында кездесетiн кемшiлiк, қайшылықтарға кешiрiммен қарап, қазiргi қазақ тiлi фонетикасына пайдалы тұстарын тани бiлсек болғаны.

В.Катаринскийдiң «Грамматика кирзиского языкаң (Орынбор 1897), Лаптевтiң «Материалы казах-киргизскому языкуң (Москва, 1900), Н.Катановтың «Опыт исследованя урянхайского языкаң (Казан, 1903), Н. Созонтовтың «Записки по грамматике киргизского языкаң (Ташкент, 1912) деген кiтаптарында қазақ тiлiнiң дыбыстық құрылымына қатысты пiкiрлер кездеседi. 1908ж. «Букварь для киргизовң деген кiтап жарық көрдi. Онда дыбыстарды дауыстар деп алып, оны оңай және қиын деп екiге бөлдi. Оңай деп отырғаны – дауыстылар, қиыны –дауыссыздар.

ХХ ғасыр басында қазақ тiл бiлiмi қазақ топырағында қаз басып, қанатын қамдап, бiрте-бiрте ғылым айдынында  шықты.  Мұның көш басында қазақ халқының «рухани көсемiң, қазақ тiл бiлiмiнiң  атасы А.Байтұрсынұлы (1873-1937) тұрды. Ол өзiнiң өмiрбаянында: Орынборға келгеннен кейiн ең алдымен қазақ тiлiнiң дыбыстық жүйесiн, грамматикалық құрылысын  зерттеуге кiрiстiм одан кейiн қазақ алфавитiн және емлесiн ретке салып жеңiлдету жолында жұмыс iстедiмң деп және ары қарай жасалынатын жұмыстары туралы айтады. Ол бұл мақсаттарын орындай бiлдi. ¬азақ тiл бiлiмiнiң (үстiнен шықты) терминдерiн жасады, анықтама, түсiнiгiн қалыптастырды, алғашқы оқулықтар жазды.

«Оқу құралының ең ұлығы – бала оқытатұғын кiтапң деген еңбегiнде айтуынша, «¬азақ тiлiнде 24 дыбыс барң оның бесеуi дауысты, екеуi /й,у/ жарты дауысты, 17 дауыссыз – дейдi. Бұл Ахметтiң тiл туралы алғашқы еңбегi едi. Байтұрсыновтың тырнақ алды еңбегi 1912 жылы «Оқу құралың деген атпен жарық көрдi. Кiтапта 19 дауыссыз бен 9 дауысты жеке-жеке таңбаға ие болған.

Ал, «Тiл – құралң атты еңбегiнде тұңғыш рет қазақ тiлiнiң фонетикасы мен морфологиясын оқулық түрiнде жүйелеп, түсiндiредi: тiлдiк ұғымдарға тыңнан атаулар ойлап тапты, сынақ, дағдыландыру деген атпен жаттығулар ұсынды «Дыбыс таңбасын харiп деп атаймыз, дыбыс їәм әрiп екеуi екi басқаң - деп дыбыс пен әрiпке жеке-жеке түсiнiктеме берiп, айырмашылығын айтады.

А.Байтұрсынұлының қорытынды мақаласы «Дыбыстарды жiктеу туралың деп аталады. «Қазақ тiлiндегi дыбыстарды жiктейтiн болсақ, әрi айтуына қарай, әрi сөз жүзiнде бiлiнетiн қасиеттерiне қарай жiктеу керекң - деп, акустикалық, артикуляциялық белгi қасиеттердi басшылыққа алатыны аңғартады. Ол тiлдi, оның жүйе – жүйесiн жетiк бiлiп қана қоймай, барынша байыппен баяндаған. Орыс тiлiн үздiк тiл терминдерiн мүлде пайдаланбай, қазақтың өз сөзiмен өзiнше түсiндiредi. Сөйтiп қазақ тiлiнiде тiл терминдерiн жасап, қалыптастырады. Оның жазу, емле терминология жөнiндегi пайымдаулары әлi де құнын жойған жоқ.

Ғылымның түрлi саласында татымды еңбек еткен Д.Халел тiл бiлiмi саласында айрықша мән берiп зерттедi.

Халел сингорманизмдi «таңдайлық әуендi заң деп атайды. Өйткенi «Дыбыстарды жуандатып, жiңiшкертуде таңдай еңбек сiңiредiң, - дейдi.

Дауыстылардың саны –9. «Тоғыз жуанды, жiңiшкелi дауысты дыбыстар сөздiң жанды тамыры есебiнде болып, сөздiң әуенiне тiрек болатын болғандықтан, бұлардың барлығына бiрден тоғыз әрiп белгiленедiң, - дейдi де оларды жуан, жiңiшке, ерiндiк, езулiк деп қазiргiше бөлiнедi.

Сонымен қатар, дыбыстың жүйелердi жан-жақты зерттеген белгiлi фонетист Ж.Аралбаев, Т. Қордабаев, ҚЖүбанов, Қ.Басымұлы дыбыс тау мүшелерiне, олардың түрiне, қызметiне тоқталады.

Қорыта айтқанда, бұл кезге дейiнгi фонетиканы зерттеген ғалымдар бұл салаға үлкен жаңалық әкелiп қосқаны анық. Олар фонетиканың негiзгi тасын қалап, бүгiнгi зерттеушiлерiмiзге бағыт – бағдар бердi. Бiз фонетиканы дұрыс меңгермейiнше, жазудың өзiмiзге белгiлi қатаңдану, ұяңдану, үндесу заңдарын ұқпаймыз. Және лексикалық, грамматикалық заңдылықтарды меңгеруiмiз қиынға соғады. Фонетика тiлiмiздегi бiрсыпыра сөздердiң пайда болуын анықтауға  тiлдердiң арасындағы туыстық байланысты табуға, тiлдiң айту, жазу нормаларын дұрыс үйренуге мүмкiндiк бередi. Бұл ғылымының қоғамда олар орны айрықша.

Бүгiнде ана тiлiмiздегi дыбыстардың артикуляциясын жетiк бiлу шет тiлiн үйренуге,қазiргi ақпарат, байланыс құралдарын жетiлдiруде үлкен көмек бередi. Және де осы саланы зерттеу бiздiң үлесiмiзде.

 

Фонетика ғылымының дамуы, қалыптасуы

 

         Адамдар арсындағы тiлдiк қатынас екi түрде болады: ауызша және жазбаша. Мұның алдыңғысы сөйлеу арқылы, кейiнгiсi жазу арқылы iске асады. Сөйлеу – iштегi ойды дыбыс арқылы сыртқа шығару, айту. Бұл – адамзатпен бiрге жасасып келе жатқан ең көне, ең негiзгi қару. Жазу – сөйлеудiң қағазға түскен бейнесi.

          Адам баласының тiлi – дыбыстық тiл. Жек тұрғанда мән–мағынасыз көрiнетiн дыбыстар бiрiмен-бiрi ұстасып, берiк-қиюласып сөздi жасаса, сөздерден сөз тiркестерi, сөйлемдер құралатыны белгiлi. Бұдан сөздердiң қаңқасы да, жаны да, қаны да тек осы дыбыстардың арқасында ғана өмiр сүретiнiн аңғару қиын емес.

          Дыбыстарды дауыстылар, дауысссыздар деп бөлiп, дауыстыларды жуан-жiңiшке, ашық-қысаң, ерiндiк-езулiк деп, дауыссыздарды ұяң, қатаң, үндi деп жiктеп, олардың сөз iшiнде бiрiне-бiрi ықпал жасап, үндесiп тұратынын, дыбыстардың айтылу, жазылуындағы кейбiр ерекшелiктердi, буын, екпiн сияқты ұғымдарды пайымдауда – фонетика ғылымын жеке атап өткен жөн. Фонетика (грекше рїоnеtiкоs-дыбыстық) – дыбыс туралы iлiм, тiлдiң дыбыс жүйесiн зерттейтiн ғылым. ¬азақ тiл бiлiмiнiң атасы – Байтұрсынұлы А. фонетиканы джүйесi деп атаған. Әзiрше бұл екеуi синоним ретiнде қолданылып жүр.

Дыбыс жүйесi қарастыратын мәселелер: тiл дыбыстарының пайда болуы, олардың түрлерi, iштей жiктелуi, сөз iшiнде бiрiне-бiрi ықпал етiп, үйлесiп, үндесiп, тiркесiп тұрудың тетiгi, буын, екпiн, сөйлеу мен жазудың арақатынасы, орфография. Фонетиканы жете меңнергенде ғана тiлiмiздiң дыбыстық жүйесiн, дыбыстардың сырын дұрыс түсiнiп, әлгiндей үйлесiмсiздiкке жол бермеуге болады. Дыбыстардың пайда болу, өзгеру сырларын бiлмей тұрып, лексикалық та, грамматикалық та құбылыстарға ғылыми түсiнiк беру, қатаңдану, ұяңдану, сияқты дыбыстық өзгерiстердi түсiндiру, қазiргi жазудың сырын түсiну қиын. Фонетика тiлiмiздегi бiрсыпыра сөздердiң пайда болуын анықтауға, тiлдердiң арасындағы туыстық байланысты табуға, тiлдiңайту, жазу нормаларын дұрыс меңгеруге мүмкiндiк бередi. Мәселен: қазiргi емле бойынша, қос сөз түрiнде жазылып жүрген жапа-тармағай сөзi Халелдiң айтуынша, арабтың жамхан, тұран, мағжан (бәрi бiрге ұмтылу) деген сөздерiнен шыққан.  Ана тiлiмiздегi дыбыстардың артикуляциясын жетiк бiлу – шет тiлiн дұрыс меңгеру, қазiргi ақпарат, байланыс құралдарын жетiлдiру үшiн қажет. Зерттеу мақсатына қарай, фонетика – сипаттамалы, тарихи, салыстырмалы және салғастырмалы болып бөлiнедi.

Сипаттамалы – фонетика  тiлдiң өмiр сүрiп тұрған дәуiрiндегi дыбыстық жүйесiн қарастырады: дыбыстарды сандық, сапалық жақтан айқындау, олардың тiркесу, үндесу заңдылықтары, буын, екпiн, орфоэпия мәселесi осы саланың объектiсi болып табылады. ¬азiргi қазақ тiлiнде орыс тiлiнен енген мың-мыңдаған сөздер бар.  Бiз оларды орыс тiлiндегiдей етiп айтуға, сондай –ақ жазуға тиiспiз.  Мұның өзi орыс тiлi фонетикасымен де етене тығыз байланысты  болуды талап етедi. Орыс тiлiнiң дыбыс жүйесiн, фонетикалық заңдылықтарын жақсы бiлгенде ғана әлгiндей сөздердiң айтылуы мен жазылуын дұрыс меңгеруге, жетiк бiлуге мүмкiндiк туады. Орыс тiлi оқулықтар мен оқу құралдарына өте бай.

Тарихи – фонетика тiлдiң дыбыс жүйесiн тарихи тұрғыдан қарастырады. Дыбыстардың түрлерi, олардың дамуы, тарихи өзгерiстер, буын, екпiн мәселелерi, үндестiк заңдары әр дәуiрдегi жазба ескерткiштер материалдары бойынша айқындалады.

Салыстырмалы – фонетика   туыс тiлдердiң дыбыс жүйесiн салыстыра зерттеп, олардың ұқсастықтары мен айырым белгiлерiн айқындайды. Бұл тұрғыда, тiлдiң дыбыс жүйесiн қазiргi және тарихи тұрғыдан қарастырған кезде туыс тiлдердiң фонетикасын де ескерген жөн. Мұның өзi дыбыстың өзгеру, даму жүйесiн айқындауға көп мүмкiндiк бередi. Салыстырмалы және тарихи фонетика көбiне, бiр –бiрiне байланысты, әсерлi болады да, зерттеулерде қатар жүргiзiледi.

Салғастырмалы – фонетика туыстығы жоқ, құрылымы әр басқа тiлдердiң дыбыстық жүйесiн салыстырып зерттеу. Тiл дыбыстары – күрделi құбылыс. Їйткенi әр дыбысқа тән басты 3 ерекшелiк бар; бiрi – акустикалық, бiрi –физиологиялық, бiрi - қоғамдық ерекшелiк. Сондықтан тiл дыбыстарын зерттегенде, оған әрi физик, әрi физиолог, әрi лингвист тұрғысынан қарауға тура келедi. Осыған орай фонетиканы 3 салаға бөлуге болады:

1.    функционалды – дыбыстардың әлеуметтiк, қоғамдық мәнi.

2.    Артикуляторлы – дыбыстарды жасалуы мен физиологиясы.

3.    Акустикалық - дыбыстарды анатомия – физиология белгiлерi бойынша зерттейдi.

Зерттеу, баяндау тәсiлдерiне орай, фонетиканы тағы 4 типке бөлуге болады:

1.     статистикалық - дыбыстардың бүгiнгi қалпын синхрондық тұрғыда,

2.тарихи – тiлдiң немесе туыстас тiлдердiң дыбыстық жүйесiн диохрондық тұрғыда, 3. жалпы – фонетикалық теория бөлiмiн, жалпы тiл атауға тән ерекшелiктер мен заңдылытарды, 4. экспериментальды – тiл дыбыстарын техникалық құралдар арқылы зерттейдi.

Сонымен, фонетиа – дыбыстау аппараттарын, оның акустикалық

ерекшелiктерiн, дыбыстардың өзгеру мен сәйкестiктерiн, фонема, буын, екпiндi теориялық та, практикалық та мәселелер бойынша зерттейтiн үлкен ғылым.

          ХХ  ғасырдың екiншi жартысында қазақ тiлi жөнiндегi тұңғыш пiкiр, зерттеулер, қазақша- орысша, орысша-қазақша сөздiктер дүниеге келе бастады. Бұларда қазақ сөздерi орыс графикасымен жазылды.

          Қазақ  сөздерiн алғаш орыс графикасымен жазған миссионер М.И.Ильминский едi. Ол 1860 жылы Қазанда “Материалы к изучению киргизкого наречия” деген 162 беттiк еңбегiнiң 140 бетiн қазақша-орысша сөздiкке арнап, жариялады. Сөздiң бас жағында автордың  қазақ тiл, оның дыбыстық, грамматикалық жүйесi жөнiндегi пайымдаулары баяндалған. Ол қазақ тiлiнiң шешендiк сұлулығына сұқтанады, дыбыстық жүйесiмен ерекшеленетiнiне назар аударады. Оның айтуынша қазақ тiлiнде 8 дауысты – а (ә), е, ы, i, о, ө, ұ, ү,  19 дауыссыз – п, б, м, у, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, э, к, г , ң, - бар деп, а-ә дыбыстарын 1  фонема деп аңғарған. Н.Ильминскийдiң сөздiгi – тұңғыш қазақша-орысша сөздiк. Оның сөздiгiнде лақ, лай сөздерi, ы – дан басталып жазылған. Қндестiк заңына сәйкес келмейтiн бидай сөзiнiң бiйдай болып тiркескенiн аңғарып, тұсауын кескен де осы Ильминский болатын.

          Л.З.Будакотың (1812-1878) "Сравнительный словарь турецко – татарских наречий" деп аталатын екi томдық сөздiгiнде де қазақ сөздерi мол қамтылған.

1875 жылы әскери қызметкер, тарихшы М.А.Тарантьевтiң "Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская" деген 209 беттiк кiтабының 45 бетi қазақ тiлiне арналып жазылған. Дәл осы жылы "Русская азбука для школ в Средней Азий" деген 42 беттiк кiтабының, 32-бетiнде қазақша мәтiн жазған.

1878 жылы А.В.Старчевскийдiң "Спутник русского человека в Средней Азии" деген кiтабының алғашқы 64 бетiн өзбек, қазақ, татар, тәжiк тiлдерiнiң грамматикасына, 26-39 беттерiн қазақ тiлiне арнап жариялаған. Ол қазақ тiлiнде 17 дауыссыз бар дедi.

1882 жылы В.В.Радловтың "Солтүстiк түркi тiлдерәiнiң фонетикасы" атты еңбегi Лейпциг қаласында немiс тiлiнде жарық көрдi. Мүнда ол қазақ тiлiнде дауыстылар саны 9 десе, дауыссыздар саны 20 деп көрсеттi. Ол "л" дыбысын өзге дауыссыздардан бөле жарып, жуанды-жiңiшкелi айтылатын екi дыбыс деп қарады.

Қазақ тiлi жөнiнде Х!Х ғасырдағы елеулi еңбек академик П.М.Мелиоранскийдiң (1869-1906) грамматикасы деуге болады. Оның "Краткая грамматика казах-киргизского языка" кiтабы қазақ тiлiнiң дыбыстық, грамматикалық құрылымын толық қамтыған. Еңбектiң 21 бетi фонетиканы баяндауға арналған. Ол қазақ тiлiнде 9 дауысты, 20 дауыссыз бар дедi, сондай-ақ сингорманизм заңына зор мән берiп, дыбыстар үндестiгiн жақсы түсiндiредi.

ХХ ғасыр басында қазақ тiл бiлiмi қазақ топырағында, қадам басып, ғылым айдынына шықты. Мүның көш басында халқымыздың "рухани көсемi" (М.Әуезов), қазақ тiлiнде 24 дыбыс, 5 дауысты, 2жарты, 17 дауыссыз дыбыс бар. Ол дауыстыларды жiктемейдi, ал дауыссыздарды қатаң, ұяң деп бөледi, қ, ғ, к, г – дыбыстарын "тоң дыбыстар" деп атайды.

Тiл зерттеушiсi ретiнде Досмұхаметұлы Халелдi ерекше атап жөн. 1924 жылы жарық көрген "қазақ-қырғыз тiлiндегi сингорманизм" деген кiтабын қазақ тiл бiлiмiндегi тұңғыш, кең ауқымды ғылыми зерттеу деуге болады.

Қазақ тiлi фонетикасының кеңестiк  дәуiрде зерттелуiне арналған мақалалар баршылық. Белгiлi фонетист Ж.Аралбаев бұл мәселеге әлденеше оралды.

"Қазақ  тiл бiлiмiнiң қалыптасу, даму жолдары" дейтiн еңбегңнде ¬ордабаев фонетиканың зерттелуiн айтты. Ол: "Фонетикаға қатысты жеке мәселелердi мақала түрiнде болса да, арнайы зерттеуге бет бұру 30 жылдар iшiнде көрiне бастады" – дейдi. Тек осы тұста "Жаңа әрiп пен жаңа емле және дыбыстарымыздың жiктелуi" деген атпен жеке кiтапша болып шыққан Басымұлы ¬ажымның еңбегi де елеусiз қалмағаны жөн. Мүнда фонетика ғылымы қарастыратын мәселелер шама-шарқынша айқындалған. Ол  Хамл айтатын сингорманизмдi "таңдайлық әуендi заң" дейдi.

Қазақ тiлi фонетикасы кеңес дәуiрiнде ғылым  айдынына  шығып, бұл күнде кемелдену үстiнде.

Тiлдердiң барлығында да дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп 2 топқа бөледi. Дыбыстарды дауысты және дауыссыздар деп топтастырғанда, олардың акустикалық және физиологиялық жақтары да еске алынады.

Акустикалық тұрғыдан қарағанда, дауыстылар мен дауыссыздарды бiр-бiрiнен ажырату музыкальды үн мен салдырға негiзделедi. Дауыстыларда үн басым да, дауыссыздарда салдыр басым.

Ал физиологиялық тұрғыдан қарағанда, дауыстыларды айтуда фонациялық ауа 1) кедергiге ұшырамай, 2) дыбыстау мүшелерiне күш түспей, 3) фонациялық ауа баяу шығады. Ал дауыссыздардың физиологиясы 1) кедергiге ұшырап, 2) дыбыстау мүшелерiне күш түсiп, 3) фонацияның шығуы күштiрек болады.

Дауыстылар мен дауыссыздарды артикуляциялық жақтарынан алып ажыратудың жалпылама ортақ белгiсiн алғаш Бодуэн де Куртенэ айқындаған болатын. Ол белгi мынадай: дауыссыз дыбыстың жасалу кезiнде дыбыстау аппаратттарының бiр ғана мүшесiне түседi. Ал дауысты дыбыстың жасалу кезiнде қысым бiр мүшеге емес, бүкiл дыбыстау аппараттарына жайылып, жалпылама болады. Сөйтiп, дауыссыздар локальды немесе бiр мүшелi артикуляциямен сипатталса, дауыстылар локальды емес артикуляциямен сипатталады.

Тiлдегi фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруi мен дамуының әр түрлi кезеңдерiнде немесе туыс тiлдердiң арасында дыбыстардың тұрақты сәйкестiлiгi  "фонетикалық заңдар" деп аталады. Фонетикалық заңдылықтардың тiлдiң немесе тiлдердiң тарихына ғана емес, сонымен бiрге қазiргi кездегi қалпына қатысы бар. Тiлдiң тарихи дамуы барысында бiрiне-бiрi қарама-қарсы 2 түрлi дыбыстық өзгерiс болуы мүмкiн:

1.    Конвергенция (латынша соnvergentio - бiрдейлесу) – тiлдiң тарихи даму барысында әр түрлi 2 фонеманың 1 фонеманың бойына сiңiсiп кетуi.

2.    Дивергенция (латынша divergere) – ажырасу деген мағынаны бiлдiредi. Тiл тарихын жете бiлу үшiн фонетикалық сәйкестiлiкпен бiрге сөздердiң семантикалық жақтан өзгеру, даму заңдылықтарын да есепке алу қажет.

            Лингвистикалық типология тiлдердiң типтерiн айқындауды мақсат етедi.Алайда, лингвистикалық типология пайда болғаннан берi ұзақ уақыт (150 жыл) өткенiмен, тiлдiк тип туралы ұғым мен тiлдердiң  типтерiнiң пайда болуының себептерi де жете айқындалмай келедi.

Тiлдерге типологиялық классификация жасау Х!Х ғасырдан басталады. ХIХ ғасыр лингвистерi тiлдердiң типтерiн айқындауда тiлдердiң грамматикалық мағыналарды бiлдiру тәсiлдерiн негiзге алады. Ф.Шлегель ұсынған классификацияны өңдеп, толықтыра келе, август Шлегель (1767-1845) тiлдердi 3 топқа бөлдi: 1. Флективтi тiлдер. 2.Аффикстендiрiлушi тiлдер. 3. Аморфты тiлдер.

Ал Вильгелбм Гумбольдт тiлдерге типологиялық классификация жасап, оларды 4 типке бөлдi: 1. Даралаушы тiлдер. 2. Аглютинативтi тiлдер. 3. Флективтендiрушi тiлдер. 4. Аморфты тiлдер.

Академик Ф.Ф.Фортунатов тiлдердiң 3 типiне қоса, флективтi-агглютинативтi тiлдер типi бар деп   есептейдi.

Эдуард Сепир тiлднрдiң көп сатылы типологиялық классификациясын ұсынады. Ол тiлдердi топтастыруда 1) бiлдiрiлетiн ұғымның  табиғатын, 2)қатынастарды бiлдiру "техникасын" және 3) синтездiң дәрежесiн негiз етiп алды. Ал, Гейман Штейнталь тiлдердi формасы бар және формасыз тiлдер деп топтастырды.

Фонетика – тiл бiлiмiнiң арнаулы саласы бола отырып, тiлдiң лексикасымен де, грамматикасымен де астарласып, байланысып жатады. Фонетика – тiл дыбыстары және дыбыс заңдарымен ғана шектелiп қоймайды. Тiл дыбыстары, олардың құрамы, тiлдегi  дыбыстардың өзгеру заңдылықтары туралы мәселелер фонетикада, әрине, маңызды орынға ие. Алайда, тiл дыбыстары туралы мәселенiң фонетикады басты орынға ие болуы фонетиканың басқа да маңызды обьектiлерiнiң болуын жоққа шығармайды. Жазудың теориясы сөйлеудiң деректерiне, тiл дыбыстарының фактiлерiне негiзделедi. Фонетика ғылым ретiнде жалпы және жалқы фонетика болып бөлiнедi. Жалпы фонетика жалпы тiл бiлiмiнiң бiр саласы ретiнде адамның сөйлеу аппаратының  дыбыстық мүмкiндiгi айқындайды, тiл дыбыстары классификациясының принциптерiн белгiлейдi. Л.В.Щербаның айтқанындай,  Жалпы фонетиканы акустикадан да, физиологиядан да басқаша, лингвистикалық айрықша пән ретiнде бөлiп қарау, оны тiл дыбыстарының адамдардың тiлек қатынас жасау процесiнде атқаратын қызметiне орай, әлеуметтiк ғылымдардың қатарында қарау керек".

Жеке фонетика – белгiлi бiр тiлдiң дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс заңдарын зерттейдi. Бұл тұрғыда ол сипаттама және тарихи фонетика болып бөлiнедi. Сипаттама - қазiргi тiлдiң фонетикалық жүйесiн зерттесе, тарихи – белгiлi бiр тiлдiң даму тарихының әр түрлi дәуiрiнде оның дыбыстық құрамының өзгеруiн зерттейдi.

 

Дыбыс туралы түсiнiк

 

Дыбыстық тiлдiң маңызы

 

          Әрбiр сөздiң екi жағы болады. Бiрiншiсi –мағыналық жағы, екiншiсi – дыбыстық жағы.  Мәселен, мына төмендегi  таблицаға көңiл аударсақ:

 

Сөздер	Сөздiң дыбыстық сыртқы жағы (қабығы)	Дыбыс саны	Сөздiң iшкi мазмұны (мағына)
Ру	Р-у (айтылуы – у-ру)	2	Адамның туыстық, қатынасының жiгi
қуат	қуат (айтылуы - қ-у-а-т)	4	Күш, жiгер, әл
қамал	қ-а-м-а-л	5	қорған, бекiнiс

 

Мүнда сөздiң сыртқы жағы – дыбыстық жағы – екiншi графада көрсетiлген, үшiншi графада әр сөздiң дыбыс саны нақтылана түскен. Соңғы графада сөздiң iшкi мазмұны көрсетiлген. Сонда, сөз – дыбыс – мағынадан тұрады. Сөздiң мағынасы тiл бiлiмiнiң лексикология тарауында қарастырылса, алфонетиканың қарастыратыны – осы сөздiң дыбыстық жағы. Фонетика тiл дыбыстары туралы ұғым, дыбыстау мүшелерi, дыбыстардың құрамы мен түрлерi, дыбыстардың үндесуi және екпiн, буын мәселелерi деген салаларға бөлiп зерттейдi. Фонетика (гректiң phonetikos – дыбыс деген мағынасынан шыққан) тiл дыбыстарын зерттейдi, оның негiзгi обьектiсi – тiл дыбыстары. Тiл дыбыстарының пайда болуы, жасалуы да табиғатта, өмiрде кездесетiн дыбыстардың жасалуымен тең. Ґрбiр затты, темiрдi темiрге, ағашты ағашқа, тасты тасқа немесе бұлардың әрқайсысын өзара бiр-бiрiне соғудан әркелкi дыбыстар пайда болады. Тiл дыбыстары да өкпеден шыққан ауаның дыбыстау мүшелерiне қақтығысуынан, дыбыстау мүшелерiнiң вибрациялық қимылының нәтижесiнде пайда болады..

Фонетика дыбыс атаулының бәрiн зерттемейдi, ол тек адам аузынан шыққан мағыналы дыбыстарды ғана сөз етедi. Адам аузынан шыққан дыбыстардың бәрiн емес, тек мағыналы сөздер жасай алатын дыбыстарын ғана зерттейдi. Мәселен, жол, жел, жал, жыл, бұл немесе тас, жас, қас, бас сөздерiн алсақ, алғашқы сөздердiң мағыналарын бiр-бiрiне ажыратып тұрған о, е, а, ы, ұ дыбыстары болса, соңғы сөздердегi т, ж, қ, н дыбыстары сөз мағынасын ажыратушы қызметiн атқарып тұр. Сондай-ақ бұл сөздердiң құрамындағы дыбыстардың орнын қалай болса, солай бiрiне-бiрiн ауыстырып қоя да салмаймыз. Сондықтан, тiл дыбыстары – жүйелi құбылыс. Оның жүйелiлiгi жоғарыда аталған фонетиканың барлық салаларынан да көрiнедi. Сонымен, адам аузынан шыққан, сөз мағынасын өзгертуге себi бар, жүйелi дыбыстарды ғана зерттейдi.

Дыбыс – тiлдiк бiрлiк, тiлдiң мағыналы бөлшек – бiрлiктерi: сөз бен  морфемаларды (сөз бқөлiктерiн) құрайтын материалдар қызметiн атқарады. Дыбыс сөздi тануға қызмет етедi. А.Байтұрсынұлы "Дыбыс – естiлетiн, көзге көрiнбейтiн нәрсе" деп анықтаған. Тiл дыбыстар ы, әдетте, сөз iшiнде айтылады. Бiрақ белгiлi бiр дыбыс арнаулы бiр сөздiң құрамында қолданылуымен шектелiп қоймай, көптеген сөздердiң құрамында қолданыла бередi. Тiлдiң лексикасын құрастыратын сан мыңдағансөздер дыбыстық жағынан алғанда, ондаған ғанадыбыстардың әр түрлi комбинацияларынан құралған. Осы тұрғыда алғанда, дыбыс белгiлi бiр сөзге байланып қоймай, одан белгiлi дәрежеде оңашаланып, нақтылы сөздерден абстакцияланады. Бұған тiлдегi дыбыстық заңдылықтардың барлық сөздерге бiрдей қатысты болып келуi дәлел бола алады. Мысал ретiнде түркi тiлдерiнде сөздердiң алғашқы буынындағы ерiн дауыстың әуенiне қарй, екiншi буынды да ерiн дауыстысының айтылу заңдылығын немесе орыс тiлiнде барлық сөздердедауысты дыбыстың ашық буында созылыңқы айтылу заңдылығын және т.б. дыбыстық заңдылықтарды атауға болады.

Дыбыстың жалпы теориясын физиканың акустика деп аталатын саласы қарастырады. Акустика – (грекше "akustikos"-"есту") жалпы акустиканың бөлiмi, лебiздiк сигналдың құрылымын, сөйлеу процестерiн зерттейдi. Сөйлеу процесiнiң акустикасы екi кезеңнен тұрады: 1) артикулярлық жолда (дыбыстау мүшелерi) дыбыстың пайда болуы; 2) актив және пассив дыбыстау мүшелерi жасайтын акустикалық фильтрден дыбыстық құрамының қалыптасуы, қалыптасқан дыбыстың ауыз бен мұрын арқылы кеңiстiкке шығуы. Жасалу түрiне байланысты дыбыстар  мынадай топтарға бөлiнедi: а) дауыс арқылы жасалған: дауысты және үндi; ә) салдыр арқылы жасалған, қатаң, ызың және аффрикаттар; б) импульстi: қатаң, шұғыл; в) дауыс пен салдыр арқылы жасалған: ұяң және шұғыл дыбыстар . тiлдiң акустика негiздерiн Г.Л.Ф.Гельмгольц қалаған.

Акустика дыбыстар дағы төмендегiдей белгiлердi ажыратады: дыбыс ырғағы, дыбыс күшi, дыбыс әуенi, дыбыстың созылыңқылығы.

1.    Дыбыс ырғағы уақыт мөлшерiнiң iшiндегi дiрiлдiң санына байланысты болады. Дiрiл саны неғұрлым көбейе берсе, дыбыс ырғағы соғұрлым өсiп, күшейе бередi, керiсiнше, дiрiл саны азайған сайын дыбыс ырғағы солғындап әлсiрей бередi.

2.    Дыбыс күшi дiрiл қарқынына байланысты болады. Егер дiрiл амплитудасы (латын "кендiк", "көлемдiлiк") неғұрлым көбейе түссе, дыбыс күшi де соғұрлым ұлғайып, күшейе бередi.

3.    Дыбыс әуенi дыбыс дiрiлiнiң түрлерiмен байланысты. Дыбыс тудыратын (толқынын) дiрiлдiң қозғалысы күрделi. Дыбыс әуенi обертондар ( немiсше "жоғары тон" ) санына, олардың дыбыс ырғағы, дыбыс күшi жағынан негiзгi тонмен арақатысына байланысты болады.

4.    Дыбыс созылыңқылығы дiрiлдiң саныменқоса дыбыстың созылу уақытына байланысты.

Тiл дыбыстары дыбыстау мүшелерi арқылы жасалады. Мұны дыбыстау аппараты дейдi. Оларға – өкпе, дауыс шымылдығы (желбезек), таңдай, тiл, тiс, ерiн т.б. мүшелер жатады. Оларды 3 топқа бөлемiз: тыныс мүшелерi, тамақ, қуыс мүшелерi.

1.    Тыныс мүшелерiне – өкпе жатады. Ол қолқамен ұштасып, ал қолқа екiге тарамданып кеңiрдекпен жалғасады. Јкпенiң қызметi көрiк сияқты, сыртқы ауаны iшке тартады не сыртқа шығарады.

2.    Тамақ - кеңiрдектiң кеңейген тұсы. Сыртында жұтқыншақ болады да, жұтқыншақ астында дауыс шымылдығы болады. Ол өкпеден келген ауамен шыққан ауаға кедергi болады. Бiрде керiлiп, бiрде жиырылады. Јкпеден шыққан ауа әуелi жауыс шымылдығына соқтығады да, оны дiрiлдетедi. Бұл дiрiлден үн пайда болады. ұннiң сапасы ауа қарқынына байланысты.

3.    ¬уыс мүшелерге тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы жатады. Тамақ қуысы ауыз қуысының артында орналасқан. Екi түрлi қызметi бар. Дауыс шымылдығынан шыққан үндi реттейдi. Мәселен, дауыссыздарды айтқанда, тамақ қуысы тарылып, дыбысқа салдыр қосады, дауыссыздарды жасауда әуен, тембр жасауға көмектеседi. Ауыз қуысы да, мұрын қуысы да дыбыстардың қай-қайсысын болса да реттеушi. Дауысты, дауыссыз дыбыстардың жасалуы да, олардың өзара жiктелуi де осыларға байланысты. Ауыз қуысында – тiл, таңдай, тiс, қызыл иек, ерiн сияқты мүшелер бар. М, н, ң дыбыстарының өзi ауыз қуысында жасалады. Тек ауа мұрын қуысы арқылы өткендiктен, мұрын жолды деп аталады. Ауыз қуысы – дыбыстарды өңдеушi, белгiлi бiр қалыпқа келтiрушi орган. Мұны ғылымда дыбыстарды реттеушi резонатор дейдi.

Тiлдердiң барлығында да дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп екi топқа бөлу – ертеден келе жатқан дағды.

Дауысты дыбыстар – артикуляциялық, акустикалық және функционалдық қасиеттерiне байланысты ерекшеленетiн дыбыстар тобы. Артикуляциялық қасиеттерi дегенiмiз – дыбыстардың дауысарқылы және ешбiр кедергiсiз пайда болуы. Дауыстылардың пайда болуына ерiн, тiл, таңдай қатысады. Дауыстыларға тән акустикалық ерекшелiк -  оларда музыкалық тонның болуы. Тiл-тiлде де дауысты дыбыстар саны жағынан да сапасы жағынан да түрлi болып келедi. Мысалы, қазақ тiлiнде тоғыз жалаң дауысты дыбыс болса, орыс тiлiнде – алтау, ағылшында – жиырма бiр, қырғыз тiлiнде – он төрт, ойрат тiлiнде – он алты дауысты дыбыс бар. Кейбiр тiлдерде  жалаң немесе келте, созылыңқы айтылатын дауыстылар бар. Мысалы, қырғыз, ойрат, якут, хакас тiлдерiнде қысқа айтылатын жалаң дауыстылардан басқа созылыңқы дауыстылар да (аа, оо, уу т.б.) бар. Дауыстылардың классификациясының екi түрi бар: физиологиялық және акустикалық. Физиологиялық классификация кең тараған және практикалық жақтан қолайлы. Ол дауыстылардың артикуляциясы кезiндегi дыбыстау мүшелерiнiң қызметi мен қалпына негiзделедi. Дауыстылар сөйлеу мүшелерiнiң негiзгi үш түрiнiң қатысы мен қалпына қарап (тiлдiң қалпына, ерiннiң қатысына, жақтың ашылу қалпына қарай ) топтастырылады.

Дауыссыз дыбыстар - қасиеттерi жағынан дауысты дыбыстарға қарама-қарсы болатын дыбыстар тобы. Артикуляциялық қасиеттерi: дыбысталу арнасында мiндеттi түрде кедергi болу; акустикалық тұрғыдан келгенде дауыссыздардың пайда болуында ызыңның рөлi жоғары болу. Дауысты дыбыстарға қарағанда дауыссыз дыбыстар саны көп. Олардың жүйеленуi де әлдеқайда күрделi. Дауыссыз дыбыстар үннiң қатысуымен немесе қатысуынсыз жасалады. Осыған байланысты үш топқа бөлiнедi: қатаң, ұяң, үндi дауыссыздар. Жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды және мұрын жолды болып бөлiнедi. Артикуляциялық жолына қарай салдыр дауыссыздар (қатаң, ұяң), шұғыл дауыссыздар және ызың дауыссыздар болып екi топқа бөлiнедi.Шұғыл дауыссыздар эксплозив дауыссыздар деп те аталады. Ызың дауыссыздар фрикатив дауыссыздар деп аталады. Кейбiр тiлдерде ызың және шұғыл дауыссыздар ерекшелiктерiн бiрдей қамтыған дауыссыздар аффрикат дыбыстар деп аталады (ч, ц).

Артикуляциялық орнына қарай мынадай топтарға бөлiнедi:

а) ерiн немесе лабиаль дауыссыздар

ә) тiл алды дауыссыздар

б) тiл ортасы дауыссыздар

в) тiл арты дауыссыздар

г) көмей (фарингал) дауыссызы (ї)

Тiл ғылымында дауыссыз дыбыстар консонантизм деп те аталады.

Тiл дыбыстары – әрбiр тiлдiң өмiр сүруiнiң тәсiлi. Егер сөздер дыбыстардың өзара тiркесi түрiнде айтылмаса, тiл қатынас құралы да, пiкiр алысу құралы да бола алмас едi. Тiлдiң дыбыстық жағы оның замандар бойында өмiр сүруiнде, ұрпақтан-ұрпаққа берiлiп отыруына мүмкiндiк жасайды.

 

 Қазақ тiлi дыбыстарының құрамы

 

Дыбыстау мүшелерiнiң маңызы

Акустикалық, артикуляциялық және басқа белгi-қасиеттерiне қарай тiл дыбыстары алдымен дауыстылар мен дауыссыздар болып екi топқа бөлiнедi. Бұлардың әрқайсысына тән негiзгi айырым – белгi, ерекшелiктер мынадай болып табылады.

1.    Дауыстылар дауыстан жасалады да, салдырдың қатысы елеусiз болады. Ал дауыссыздар, керiсiнше, салдырдан жасалады. Тон қатысуы да, қатыспауы да мүмкiн.

2.    Дауыстыларды айтқан кездеауа кедергiсiз, қарқынсыз шығады да, дыбыстау мүшелерiнiң барлығы дерлiк қатысады. Мысалы, а дегенде дауыс шымылдығы дiрiлдейдi, тiл артқа тартылады, жақ кең ашылып, ерiн екi жаққа қарай керiлiп, айтылады. Ал, дауыссыздарды айтқанда, ауа кедергiге ұшырап, қарқынды шығады да, бiрер ғана дыбыстау мүшелерi қатысады. Мәселен, п дыбысын айтқанда екi ерiн ғана қозғалысқа түседi.

3.    Дауыстылар буын құрайды, ал дауыссыздар құрамайды. Мүның өзi – дыбыстарды жiктеудегi басты айырым белгi.

4.    Дауыстыларға екпiн түседi, дауыссыздарда мұндай қасиет жоқ.

5.    Дауыстылар дауыстан, созып айтуға келедi. Ән дауыстылардың осы қасиетiне негiзделедi.

6.    Дауыстылардың дауыссыздарға ықпалы күштi болады. Жоғарыда ат, ет, өт, от сөздерiнiң құрамындағы т фонемасының дауыстылардың әсерiнен төрт түрлi реңге ие болатыны айтылады. Сондай-ақ дауыстылар қатаңды ұяңдатып тұрады. Мәселен, қабы - қап-ы, қарағой-қара қой, ақ ешкi-ағ ешкi, т.б.

             Орыс тiлiнде керiсiнше, дауыстыларға дауыссыздардың әсерi күштi болады.

Дауыстылар

Қазақ тiлiнiң байырғы сөздерiнiң құрамында тоғыз (А, ә, о, ө, е, ұ, ү, ы, i ) дауысты дыбыс бар. Мүны ешкiм де жоққа шығара алмайды. Бұл 40-жылдарға дейiнгi тiлiмiздiң дыбыстық жүйесiне сәйкес келедi. Алайда қазiргi қалпын таныта алмайды. Бүгiнде тiлiмiздiң сөздiк құрамы күрт дамыды. 

"Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгiне " (1978) енген сөздердiң 20 пайызына жуығы орыс тiлiнен және орыс тiлi арқылы енген халықаралық сөздер. Оларды бiз орыс тiлiндегiдей жазып, айтып жүрмiз.  Бұл сөздердi айтуда бiздiң әлгi 9 дауыстымыз кейде әжетке жарағанымен, көбiне дәрменсiз болып қалады. Олай болса, қазiргi қазақ тiлiндегi дауыстылар туралы айтқанда, осы тоғызбен шектелуге болмайды.

Қазiргi тiлiмiзде он бiр, он екi дауысты бар деушiлер шындыққа жақын тұр. Бүлардың бiрiншiсiне екiншiсiнiң қосқаны – тек э дыбысы. Қалған жағдайда iштей жiктеу, сипаттауға келгенде бiр-бiрiмен үндесiп жатады. Екi топқа да үлкен жаңсақтық - қазақтың байырғы сөздерiнiң құрамында и, у, дауысты дыбыстары кездеседi деп қарауы. Бiр қызығы, зерттеушiлер мен оқулық оқулық авторларының көбiсi  бұл екi әрiптiң әрқайсысы екi дыбыстың ұу, ыу, iу, ый, iй қосындысы екенiн бiле отырып дауыстыға жатқызып жүр. Жатқызып қана қоймай, оларды дифтонг, дифтонгойд деп дәлелдеуге тырысады.

Мүндай дауыстылар бар десек, басқаны айтпағанда, тiлiмiздiң екi үлкен заңының түп- тамырына балта шапқан болар едiк. Бiрiншiден, сөздердiң құрамында екi дауысты қатар тұра беретiн болады: суы, буын, келуi, миы, тиын, тиiн. Екiншiден, .сөз iшiнде буын дауыстыдан басталып(бару-ым, келу-iн, оқи-ын, су-ық) және дауысты жеке буын құрайтын(су-ы, бару-ы, келу-i, қи-ы) болады. Мүның бәрi де тiлiмiздiң табиғатына қайшы екенiн дәлелдеп жатудың қажетi жоқ. Сонымен қазiргi қазақ тiлiнде байырғы сөздерде дыбыс болмаса да, орыс сөздерiнде дыбыс болатын дыбыстарды қосқанда барлығы болып он екi дауысты фонема бар.Олар дыбыстау мүшелерiнiң қызметiне қарай iштей үш топқа жiктеледi.

1.    Тiлдiң қатысына қарай:

а) Жуан (гуттураль) дауыстылар: а, о, ұ, ы, у

ә) Жiңiшке (палаталь) дауыстылар: ө, ә, ү, i, е, э, у, и

 Жуан дауыстыларды айтқанда, жiңiшкелермен салыстырғанда, тiл сәл артқа қарай тартылады, жiңiшкелердi айтқанда тiл сәл iлгерi жылжиды. Бұған көз жеткiзу үшiн дауыстылардың жуан және жiңiшке сыңарларын (а//ә, о//ө, ұ//ү, ы//i)қатар айтып көруге болады. Дауыстылардың бұлайша (тiл қатысына) жiктелуiн дұрыс бiлмейiнше, тiлiмiздегi ең күштi фонетикалық заң – сингармонизмдi (оның iшiнде тiл үндестiгiн) түсiну мүмкiн емес. Тiлiмiздегi сөздердiң бiрыңғай жуан, не жiңiшке буынды болып келуi тiлдiң қалпымен байланысты.

2.    Ерiннiң қатысына қарай:

а) ерiндiк (лабиаль) дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у

ә) езулiк дауыстылар: а, ә, ы, i, е, и

Ерiндiк дауыстыларды айтқан кезде ерiн дөңгеленiп, сүйiрленедi де, езулiктердi айтқанда ерiн екi жаққа қарай тартылып, езу жиырылады. Ерiндiк дауыстылардың да тiлiмiздiң байырғы заңы сингармонизмдi танып-бiлуде мәнi зор.

3.    Жақтың қатысына қарай:

а) ашық дауыстылар: а, ә,

ә) жартылай ашық дауыстылар: о, ө, е

б) қысаң дауыстылар: ұ, ү, ы, i, и, у

Ашық дауыстыларды айтқанда астыңғы жақ барынша төмен түседi де, қысаңдарды айтқанда бiр-бiрiне жуықтай түседi. Алайда, ауаның еркiн шығуына кедергi жасамайды. Ал жартылай ашықтар осы екеуiнiң аралығында айтылады.

Дауыссыз дыбыстар

Қандай бiр тiлде болсын, дауысты дыбыстар ға қарағанда, дауыссыз дыбыстар  көп. Оқулықтарда оның саны – 26. Фонетиканың бас оқулығы - "Қазiргi қазақ тiлiнде" мынадай 26 дауычссыз бар: б,  в, г, ғ, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, щ, ш, қ, ң

Дауыстылармен салыстырғанда, дауыссыздардың классификациясы әлдеқайда күрделi. Сондықтан дауыссыздарды сипаттап мiнездеме беру және оларды топтастырып классификация жасау акустикалық жақтан да, артикуляциялық жақтан да көптеген жайларды есепке алуды қажет етедi.

Дауыссыз фонемалар акустика-артикуляциялық ерекшелiктерiне қарай үшке жiктеледi.

1.    Дауыстың қатысына қарай дауыссыздар әдетте үшке бөлiнедi:

а) үндiлер: л, м, н, ң, р, й, у

ә) ұяңдар: б, в, г, ғ, д, ж, з,

б) қатаңдар: п, ф, к, қ, т, с, х, ш, ї, ц, ч

Ұяңдар мен қатаңдар үнсiздер делiнедi. Дауыссыздардың үш түрiнiң бiр-бiрiнен айырмасы дауыстың және салдырдың қатысуы дәрежесiне байланысты.Сонда үндiлерде дауыс (тон) басым да, салдыр аз; ұяңдарда керiсiнше, салдыр басым да, дауыс аз болады. Ал қатаң дауыссыз тек салдырдан жасалады (яғни оларға дауыс қатыспайда).

2.Дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай да үш топқа бөлуге

болады.

а) Шұғыл (эксплозив) дауыссыздар: п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң;

ә) Ызың (фрикатив) дауыссыздар: ф, в, с, ш, ж, з, х, ғ, ї, л, й, у;

б) Дiрiл дауыссыз – р.

Шұғыл фонемалады айтқанда дыбыстау мүшелерi бiр-бiрiне жабысып, ауа кiлт үзiледi де, содан-соң шұғыл қайта жалғасады. Ал ызыңдарды айтқанда дыбыстау мүшелерi бiрiне-бiрi жуысып, ауаның жолын барынша тарылтады да бiрақ ауа бiржола сүзiлмейдi, сыздықтап, сүзiлiп шығады. Дiрiл дауыссыз тiл ұшының дiрiлдеуiнен пайда болады.

2.    Жасалу немесе айтылу орнына қарай дауыссыздар алдымен үш топқа бөлiнедi:

           а) ерiн фонемалары: п, б, в, ф, м, у

ә) тiл фонемалары: т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, к, г, қ, ғ, х, ң, л, р, й

б) көмей фонемасы: ї

  Ерiн фонемалары iштей ерiндiк (п, б, м, у ) және ерiн мен тiс (ф, в) болып бөлiнедi. Ерiндiктердi айтқанда екi ерiн бiр-бiрiне жабысып (п, б, м ) немесе дөңгелене жуысып ( у ) тұрса, ерiн мен тiс дыбыстарында астыңғы ерiн үстiңгi тiске жуысады.

Дауыссыз фонемалардың көпшiлiгi тiлдiң тiкелей қатысуымен жасалады. Тiл фонемалары үшке бөлiнедi:

а) тiл алды: т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, н,л, р

ә) тiл ортасы: й

б) тiл арты: г, ғ, қ, к, ң, х

Дауыссыздардың жасалуында дыбыстау мүшелерiнiң қатысын бiлудiң маңызы зор. Мүны бiлмейiнше, дыбыстардың артикуляциялық жақтан өзгеруiн түсiну де, түсiндiру де  мүмкiн емес.

Дауыстылар мен дауыссыздарды ажыратуда дыбыстау мүшелерiнiң қатысын бiлудiң маңызы зор.

 

Қазақ вокализмi жөнiндегi зерттеулер

 

Қазiргi қазақ тiлiндегi дауысты дыбыстардың саны, сапасы жөнiнде әлi күнге бiрiздiлiк болмай келедi. Мүның өзi дауыстыларды оқытуда, оларды танып-бiлуде ала-құлалық тудырып көп қиындық келтiрiп жүр. Тiлiмiздегi әртүрлi фонетикалық заңдылықтарды дұрыс меңгеру алдымен дауысты дыбыстарды нақты бiлумен байланысты.

А.Байтұрсынов: "Қазақ тiлiнде 24 дыбыс бар. Дыбыстар дауысты және дауыссыз болады. Соған қарай таңбалары да дауысты, даыссыз болып бөлiнедi.",- дейдi де, олардың бесеуi дауыстылардың таңбасы деп көрсетiледi. Мұның өзi сол кездегi араб графикасының мүмкiндiгiне негiзделген. ¬азақ тiлiнiң  байырғы төл сөздерiнiң құрамында 9 дауысты дыбыс барлығы ешқандай дау тудырмайды. Олар – а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, i. Бұл дауыстылар әсiресе тiлiмiздiң кешегi В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский сипаттайтын тұсына толық сай келедi. Алайда, қазiргi қалпын таныта алмайды.

Бүгiнде тiлiмiздiң сөздiк құрамы күрт дамыды. "Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгiне" енген сөздердiң 20 пайызына жуығы орыс тiлiнен және орыс тiлi арқылы енген халықаралық сөздер. Оларды бiз орыс тiлiндегiдей жазып, айтып жүрмiз.  Бұл сөздердi айтуда бiздiң әлгi 9 дауыстымыз кейде әжетке жарағанымен, көбiне дәрменсiз болып қалады. Олай болса, қазiргi қазақ тiлiндегi дауыстылар туралы айтқанда, осы тоғызбен шектелуге болмайды.

Қазiргi тiлiмiзде он бiр, он екi дауысты бар деушiлер шындыққа жақын тұр. Бүлардың бiрiншiсiне екiншiсiнiң қосқаны – тек э дыбысы. Қалған жағдайда iштей жiктеу, сипаттауға келгенде бiр-бiрiмен үндесiп жатады. Екi топқа да үлкен жаңсақтық - қазақтың байырғы сөздерiнiң құрамында и, у, дауысты дыбыстары кездеседi деп қарауы. Бiр қызығы, зерттеушiлер мен оқулық оқулық авторларының көбiсi  бұл екi әрiптiң әрқайсысы екi дыбыстың ұу, ыу, iу, ый, iй қосындысы екенiн бiле отырып дауыстыға жатқызып жүр. Жатқызып қана қоймай, оларды дифтонг, дифтонгойд деп дәлелдеуге тырысады.  Қазақ тiлiндегi дауысты дыбыстарды эксперименттi жолмен зерттеп жүрген Ә.Жүнiсбеков және басқа ғалымдар байырғы сөздерiмiздiң құрамында кездесетiн осы екi әрiптi дауысты дыбыстар деп қарамайды.Мүндай дауыстылар бар десек, басқаны айтпағанда, тiлiмiздiқ екi үлкен зақынық түп- тамырына балта шапҮан болар едiк. Бiрiншiден, сөздердiқ құрамында екi дауысты қатар тұра беретiн болады: суы, буын, келуi, миы, тиын, тиiн. Екiншiден, .сөз iшiнде буын дауыстыдан басталып(бару-ым, келу-iн, оқи-ын, су-ық) және дауысты жеке буын құрайтын(су-ы, бару-ы, келу-i, қи-ы) болады. Мүнық екуеi де тiлiмiздiқ табиғатына қайшы екенiн дәлелдеп жатудық қажетi жоқ.  И,у байырғы сөздерiмiздiқ құрамында дыбыс бола алмайтыны Ә.Жүнiсбеков еқбектерiнде әбден дәлелденген. Ал қазақ тiлiнде 15 дауысты бар дейтiн пiкiр тiптi де сын көтермейдi. Бұл дыбыс пен әрiптi шатастырудық нәтижесi ғана.

Қысқасы, қазiргi қазақ тiлiндегi  дауыстылардық саны, сапасы дейтiн мәселеге қолда бар оқулықтар мен зерттеулердiқ бiрде-бiреуi толық жауап бере алмаса керек. Сондықтан алдымен тiлiмiздегi дауыстыларды сан жағынан айқындап алу керек болады. Бiрiншiден, қазақ тiлiнiқ байырғы сөздерiнiқ құрамында тоғыз дауысты дыбыс бар екенi рас. Екiншiсi, орыс тiлiнен және орыс тiлi арқылы енген сөздердiқ дыбыстық құрамын ескеру қажет. Ескерiп қана қоймай, олардық табиғатын тереқ танып, төл дыбыстарымызбен бiрдей қарауымыз керек. ¬азiргi орыс тiлiнiқ дауыссыздары төл дыбыстарымызға айналды. Тiптi байырғы сөздерiмiздiқ өзiн в, ф, х дыбыстарымызбен айтып жүрмiз. Ал орыс тiлiнiқ дауыстыларын танып игеруде онша бiрауыздылық жоқ. Дауыстыларымыздық  санындағы ала-құлалықтық өзi алдымен осымен байланысты. Егер саусақпен санарлық сөздердiқ құрамында ұшырайтын ї өз алдына дербес дыбыс деп танытатын болса, тiлiмiздегi мықдаған сөздердiқ құрамында кездесетiн орыс тiлi дауыстыларынық әрқайсысы фонетикамыздан өз паспорттарын алатын уақыт жеттi. Сондықтан да қазiргi қазақ тiлiнiқ дыбыс жүйесi сөз болған кезде оларға да лайықты орын берiлуге тиiс. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала: "Дауысты дыбыстар мыналар: а, ә, е, е, и, ө, о, у, ү, ұ, ы, i, э, ю, я" – деп үйренедi. "Бүлардық iшiнде орыс тiлiнен енген дауыстылар мыналар: э, ю, я, е". Сонда орыс тiлiнде қанша дауысты фонема болғаны? Орыс тiлiнiқ академиялық Граммтикасынық айтуынша негiзгi дауысты фонемалар: и, у, е, а, о. Рас, бiрсыпыра оқулық, зерттеулерде бұларға ы дыбысын да қосады. Әлгi аталған грамматикада мұнық өз алдына фонема бола алмайтындығы, тек и фонемасынық бiр түрi ғана екенi айтылған. Орыс тiлiндегi дауыстылар сан жағынан аз болғанмен, сапа жағынан аса күрделi. ¬азақ тiлiнiқ байырғы дауыстыларынан ерекшелiгi – олардық дауыссыз дыбыстарға тәуелдi болып, солардық жетегiнде кететiндiгi, бiр дауыстынық бiрнеше сапаға ие болатындығы. Мәселен, бiр ғана а фонемасы екпiннiқ түсуiне, екпiндi буыннан арақашықтығына, дауыссыздардық жуан жiқiшке түрлерiмен қатар тұруына қарай он шақты сапаға ие болады. Егер орыс тiлi арқылы енген сөздердiқ айтылуын дұрыс меқгеремiз десек, дауыстылардық осы қасиетiн танып бiлуiмiз керек-ақ. Орыс тiлiндегi екпiн түсiп тұрған а, о, э дыбыстарыныққазақ тiлiндегi а, о, е дыбыстарына азды көптi ұқсастығы бар. Сондықтан да оларды қосып қарауға болады десек, ал и, у дыбыстарынық табиғаты бөлектеу, орыс тiлiне ғана тән дауыстылар деп бiлген жөн.

И -қысақ, езулiк монофтонг. Ол тек жiқiшке айтылады. қазiргi кезде жастардық арасында байырғы сөздерiмiзде кездесетiн и әрпiн орынсыз жiқiшке айту тенденциясы байқалып жүр. Мұнық өзi орыс тiлiндегi и-дiқ әсерi болса керек. ¬азақ тiлiнде ол iй – ге жуық айтылатын сияқты болғанымен  , дұрысы онық өз қалпын сақтауға тырысқан жөн.

У – дыбысы да қысақ монофтонг. Бiрақ ерiндiк, жуан. Мүны меқгеру қиындақ келтiрмейдi. ¬азақ тiлiнде ол ұу-ға жуықтайды. Орыс тiлiнде қазақ тiлiндегiдей е дыбысы және осыған жуық дыбысталатын э бар. Ерекшелiгi е-нiқ алдынан әнтек й (йе) айтылады. Э-де ол жоқ. Онық үстiне э – аздап ашықтау. Бiрақ оларда фонематикалық қасиет жоқ. Сондықтан бiр-ақ фонема деп  танылады. ¬азiргi кезде ерiн үндестiгiне мән бермеудiқ салдарынан екiншi буында ө айтылатын жерде э дыбысынық қалыптасып келе жатқанын ақғару қиын емес. Бұл – әсiресежастардық тiлiнде көбiрек байқалатын құбылыс. Мысалы, өлэқ, өзэн, өнэр, үлкэн, бөлэк, түлэк т.б. Бүлай болатын, ерiндiк буыннан кейiн езулiк, қысақ е дыбысын анық айту өте қиын. Ал э  өзiнiқ жартылай ашықтығынық арқасында айтуды жеқiлдетедi. Орыс тiлiнде ы фонема ретiнде толық танылып болған жоқ дедiк. Оны и – дiқ жуан түрi ғана деп қарау бар.

Екiншiден, қазақ тiлiнде бұл кездесетiн сөздер әзiрге өте аз. Мәселен, орфографиялық сөздiкте музыка, монастырь, цыган деген сияқты бiрер сөз ғана кездеседi. Қшiншiден, қазақ тiлiндегi ы және й дыбыстары бiрiгiп осы ы - ға жуық дыбысталады. Салыстырқыз мы (бiз) – мый  (жазылуы). Ты (сен)  - тый (жазылуы). 

Сонымен қазiргi қазақ тiлiнде байырғы сөздерде дыбыс болмаса да, орыс сөздерiнде дыбыс болатын дыбыстарды қосқанда барлығы болып он екi дауысты фонема бар.Олар дыбыстау мүшелерiнiқ қызметiне қарай iштей үш топқа жiктеледi.

1.    Тiлдiқ қатысына қарай:

а) Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы, у

ә) Жiқiшке  дауыстылар: ө, ә, ү, i, е, э, у, и

 Жуан дауыстыларды айтқанда, жiқiшкелермен салыстырғанда, тiл сәл артқа қарай тартылады, жiқiшкелердi айтқанда тiл сәл iлгерi жылжиды. Бұған көз жеткiзу үшiн дауыстылардық жуан және жiқiшке сықарларын (а//ә, о//ө, ұ//ү, ы//i)қатар айтып көруге болады. Дауыстылардық бұлайша (тiл қатысына) жiктелуiн дұрыс бiлмейiнше, тiлiмiздегi еқ күштi фонетикалық зақ – сингармонизмдi (онық iшiнде тiл үндестiгiн) түсiну мүмкiн емес. Тiлiмiздегi сөздердiқ бiрықғай жуан, не жiқiшке буынды болып келуi тiлдiқ қалпымен байланысты.

2.    Ерiннiқ қатысына қарай:

а) ерiндiк  дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у

ә) езулiк дауыстылар: а, ә, ы, i, е, и

Ерiндiк дауыстыларды айтқан кезде ерiн дөқгеленiп, сүйiрленедi де, езулiктердi айтқанда ерiн екi жаққа қарай тартылып, езу жиырылады. Ерiндiк дауыстылардық да тiлiмiздiқ байырғы зақы сингармонизмдi танып-бiлуде мәнi зор. Көршi буындардық бiрықғай жуан не жiқiшке, ерiндiк не езулiк болып келуi тiл мен ерiннiқ неғұрлымүнемдi қызметiне негiзделген.

3.    Жақтық қатысына қарай:

а) ашық дауыстылар: а, ә,

ә) жартылай ашық дауыстылар: о, ө, е

б) қысақ дауыстылар: ұ, ү, ы, i, и, у

Ашық дауыстыларды айтқанда астықғы жақ барынша төмен түседi де, қысақдарды айтқанда жоғары көтерiледi.

Басқаша айтқанда: ашықтарды айтқанда екi жақ бiр-бiрiнен қашықтай түседi де, қысақдарды айтқанда бiр-бiрiне жуықтай түседi. Алайда, ауанық еркiн шығуына кедергi жасамайды. Ал жартылай ашықтар осы екеуiнiқ аралығында айтылады. Дауыстылардық жақтық қатысына қарай жiктелуiн тiлдiқ тiк бағытта қозғалуы түрiнде  де тануға болады. Їйткенi тiл жақтық қалпына қарай жоғары, төмен қозғалатынын ақғару қиын емес. Орыс тiлiнде дауыстылар тiлдiқ көлбеу және тiк бағытта қозғалуына қарай жiктеледi.

Қазақ тiлiнде сондай-ақ барлық түркi тiлдерiнде осы уақытқа дейiн дауыстыларды ашықтар және қысақдар деп бөлiп келдi. ¬азақ тiлiндегi дауысты дыбыстарды арнайы зерттепжүрген Ә.Жүнiсбеков байырғы сөздерiмiздiқ құрамында алты ( а, ә, ұ, ү, ы, i ) монофтонг, үш (о, ө, е) дифтонг бар дейдi. Сонда бiздiқ о, ө, е дыбыстарымыздық әрқайсысы екi дыбыстық қосындысы түрiнде келедi. Атап айтқанда: о = у-ұ / уұ /, ө = у – ұ / уұ /, е-й-i / йi /. Егер мұны обьективтi шындық деп танысақ, онда бұл дауыстыларды ашықтан гөрi қысақ деп қараған жөн болар. Алайда бұлардық нағыз қысақдардан өзгешелеу өзiндiк ерекшелiктерiн де ескеру керек. Атап айтқанда:

1.Кейбiр екi буынды сөздердiқ екiншi буынындағы қысақдар дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда түсiп қалады. Мысалы: қорұқ: қорқ-а, қорқ-ақ, қорқ-ыққыра, қорқ-ыт, қорқ-у, үрүк: үрк-е, үрк-ек, үрк-iп, үрк-iқкiре, үрк-iт, үрк-у, қырық: қырқ-а, қырқ-ыл, қырқ-ып, қырқ-ын, қырқ-у, iрiк: iрк-е, iрк-iл, iрк-iқкiре, iрк-iс, iрк-iп, iрк-у.

Ал е, ө дыбыстары екiншi буында ешқашан да түспейдi. О дыбысы байырғы сөздерде тек бiрiншi буында ғана айтылады, қалған буындарда кездеспейдi.

2. Қысақ дыбыстар кiрме сөздерге жамалып, айтылуға бейiм. Мысалы: ұ-       рұқсат, ү-рүстем, ы-рақмет, i-рәсiм, ы-рас, ү-стел (стол) т.б. сондай-ақ бұлар сөздердiң екiншi буынында кейде көмескiленiп, әлсiз айтылады. Мектеп оқушылары жазуда оларды аңғармай қалатыны да содан. Мысалы: жұд ' рық, құм ' ра, көк ' рек, құд ' рет, аз ' рақ, қат ' нас, тәж ' рибе, қас ' рет, қаб   лет т.б. Мүндай қасиет е, ө дыбыстарында жоқ дерлiк. Рас о дыбысы да бiрер сөзде протеза түрде кездеседi. Мысалы: орыс (русс), орамал (румал), ораза (руза).

3.Дауыстыларды жақтық қатысына қарай жiктегенде елеулi белгi ретiнде ұйқастық жасалуын ескеру керек болады. Їлеқ ұйқастарын жасауда буын құрамындағы дауыстылардық жақ қатысы жағынан деқгейлес болңң келуi өте мақызды. Сонда ұйқасатын сөздердiқ буындары бiрықғай не ашықтардан, не қысақдардан тұрады екен. Ал е, ө, о, дыбыстары әлгiлердiқ ешқайсысымен де ұйқаса алмайды. Тек өзiмен-өзi түрiнде немесе өзара, мысалы, өлеқ, денеқ, елеқ-селеқ түрiнде ғана ұқасады. Мүнық өзi бұларды жартылай ашық дауыстылар деп қарауды қажет етедi. Түркi тiлдерi фонетикасын салыстырмалы-тарихи тұрғыдан қарастыратын соқғы бiр үлгiлi еқбекте де бұлар жартылай ашық түрiнде танылған.

Дауысты фонемаларға тән басты ерекшелiк, белгi, қасиеттердiқ, олардық фонемалық мәнiнiқ айқын, тұрақты көрiнетiн орны – бiр буынды түбiр. Ал көп буынды сөздерде дыбыстардық бiр-бiрiне әсерi болады да, дауыстылардық фонемалық қасиетi әлсiрей түседi. Мұны ерiндiк дауыстылардық тек бiрiншi буында ғана жазылуынан көруге болады: өлеқ, өнер, ұры, ұзын, оқы, осы, үкi, үсi сияқты. Сөздердi жазылуындай айту естiген құлаққа ерсiлеу болғанмен мағынасын түсiнуге кедергi бола алмайды. Сөздiқ бос буынында тұрған дауыстылардық тақбас әр уақытта сол дауысты фонемаға сәйкес келедi.

 

Дауысты дыбыстар

 

Дауысты дыбыстар – дауыстық керiлу нәтижесiнде, ауыз қуысынан кедергiсiз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыс деп атайды.

Дауыстылар сөйлеу мүшелерiнiқ негiзгi үш түрiнiқ қатысы мен қалпына қарап, атап айтқанда, 1) тiлдiқ қалпына, 2) ерiннiқ қатысына және 3) жықтық ашылу қалпына қарай топтастырылады.

1.    Тiлдiқ артқы тақдайға қарай жиырылып, бүктелiқкiреп айтылуынан жуан

дауыстылар (а, ы, о, ұ) жасалса, онық тақдайдық алдықғы жағына жуықтап айтылуынан жiқiшке дауыстылар (а, ы, о, ұ) жасалады.

Дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар (гуттураль) және жiқiшке дауыстылар (палаталь) деп екi топқа бөлiп қараудық түркi тiлдерiнде сингорманизм зақдылығын танып бiлуде үлкен мәнi бар.

2.    Ерiн қатысына қарай дауыстылар ерiндiк және езулiк болып екi топқа

бөлiнедi.  Ерiндiк дауыстылар ерiннiқ алға сүйiрлеуiнен  жасалса (о, ө, ү, ұ….), езулiк дауыстылар ерiннiқ кейiн тартылып, езудiқ жиырылуынан жасалады (ы, i, е…).

Дауысты дыбыстарды ерiндiктер және езулiктер деп екi топқа бөлiп қараудық түркi тiлдерiндегi ерiн үндестiгiн танып бiлуде үлкен мәнi бар.

3.    Жақтық ашылу ұалпына қарай дауысты дыбыстар ашық дауыстылар

және қысақ дауыстылар болып екi топқа бөлiнедi. Ашық дауыстылар жақтық кеқ ашылып, иектiқ төмен түсуiнен жасалса (а,ә….), қысақ дауыстылар жақтық болар-болмас ашылуынан жасалады (ы, ү, ұ, i….). ашық дауыстылар мен қысақ дауыстыладық аралығында дауыстылар –о, е, ө дауыстылары. Дауысты дыбыстардық көпшiлiгi ашық дауысты дыбыс (а)  мен қысақ дауысты дыбыстық (ұ) аралығынан орын алады. Ондай аралық дыбыстар не ашық дауысты, не қысақ дауыстыға бейiмделуiнен қарай екi топтық бiрiне шартты түрде телiнедi.

Дауыстылардық емлесi.

Дауысты дыбыстар – дауыстық керiлу нәтижесiнде, ауыз қуысынан

кедергiсiз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыс деп атаймыз.

          Дауысты а, ә әрiптерi

А, ә, - жуанды жiқiшкелi жұп дауысты дыбыстардық әрiптерi.

Езулiк ашық, жуан дауысты дыбыстық әрiпi а сөздiқ барлық буынында жазылады. Мысалы, адам, бала, дала, азамат т.б.

Езулiк ашық, жiқiшке дауысты дыбыстық әрiпi ә, сөздiқ бiрiншi буынында ғана қолданылады. Мысалы, әмiр, жер, әкiм, әзiр, бәле, бәкi, бәлкiм т.б.

Айтылуда а дыбысынық ә болып естiлуi жиi кездеседi мысалы, жай /жәй/, шай /шәй/, жаяу /жәйау/, жайлау /жәйлау/, жауїар /жәйїар/ т.б.

Дауысты о, ө әрiптерi.

Ерiндiк, ашық дауысты о, ө дыбысытарынық әрiптерi сөздiқ басқы буынанда жазылады. Мысалы, өнер, қол, орақ, өзен, өмiр , орта т.б.

Орыс тiлiнен енген сөздерде о әрiпi орын талғамайды. Мысалы, кино, акинолог, забой, динамо.

Ї жiқiшке, о жуан дауысты дыбыстық әрпi. Сөздiқ алдықғы буынында ө әрпi болса, одан кейiнгi буындағы е айтылуда ө болады, бiрақ е жазылады.  Мысалы, өнер /өнөр/, өрен /өрөн/, көлем /көлөм/, көлей /көлөй/ т.б.

О дыбысы орыс тiлiнен енген сөздерде екпiн түспегенде а, i, ы болып айтылады, бiрақ о жазылады. Мысалы, бальшевик – большевик, кахоз – колхоз, трактыр-трактор, директiр-директор.

Дауысты ү, ұ әрiптерi

И әрпi мынадай орфндарда жазылады:

1.    И әрпi жалақ и дыбысын және ый, iй дыбыстарын тақбалайды.

Мысалы: кино, иниститут, тарихи, қиын, жиын, кемидi, байиды.

Ескерту. Сый, тый және бұлардан таралған түбiрлерде ый дыбыстары сол қалпында жазылады. Мысалы: сыйла, сыйлық, сыйлағыш, сыйлату, сыйлас, сыйғыз, сыйымды, сыйыс, тыйыл, тыйғыз, тыйдыр.

2.    Я, ю әрiптерiнiқ алдында ы,i, дыбыстары и әрпiмен тақбаланады.

Мысалы, тақия, қария, жария, дария, дүрия, мия, сия, тақия Әсия, Ғалия, қию дыбысты бейнелейдi. Мысалы, Иса, Имам, риза деген сөздерде и жуан дыбысты белгiлесе, икем илiк, изе сияқты сөздерде и-жiқiшке дыбыстық тақбасы. Бұл ереже орыс  тiлiнен енген сөздердегi и әрпiне қатысты емес. Мысалы, республика, библиотека т.б.

Мына сөздердiқ жазылуын есте сақтақдар: байиды, кейидi, ұйиды, иитiн.

У әрпiнiқ жазылуы

У әрпi мынадай жағдайларда қолданылады:

1.     Қазақ тiлiнде у әрпi бiрде дауысты, бiрде дауыссыз дыбысты тақбалайды. Мысалы: сусыз, улы, тау, бау, ауа, дәуiр.

2.     У әрпi қосарлы ыу, iу, ұу, үу дыбыстарын да белгiлейдi. Мысалы, жуын /жұ-уын/, оқу /оқы-у/, беку /бекi-у/.

3.     У әрпi жуан дыбысты да, жiқiшке дыбысты да тақбалайды. Мысалы: бару, қуаныш, тау, елу, сөйлеу, бiреу.

4.     Бу, жу, ту, қу, жау, сау, ау, су, суы етiстiктерiне тұйық етiстiктiқ у жұрнағын жалғағанда, олар бұу, жуу, қуу, жауу, сауу болып жазылады.

Дауысты ы, i  әрiптерi

Ы, i –жуан жiқiшкелi жұп болып айтыладын езулiк, қысақ дыбыстар, олар

сөздiқ барлық буынында қолданылады. Мысалы, ырыс, бөлiм, топырақ, iшi, кiтап, көқiл, сырым, қызыл, жапырақ.

Л, р дыбыстары келетiн түбiр сөздердiқ басында а, е, ә, у, ү, и дыбыстары

келетiн түбiр сөздiқ басында ы,i әрiптерi жазылмайды.: лай, рас, рет, лайық, рух, риза, реқ, лезде, леген, т.б. бұл ережеге мына сөздер бағынбай жазылады: iле-шала, iлесе /шықты/, iле /салып/, iлу iлулi, iлуде /бiреу/, iреу, iре, iру, iридi.

Ы, i әрiптерi түсiрiлiп жазылатын сөздер дауысты дыбыстан басталған қосымша жалғанады сусып түсiп қалады. Ол мынандай болады.

1.    Есiм және етiстiктерге түрлi жұрнақтар жалғанады, мысалы:  оран /а/ -орна, жиын /ал/ - жинал, бұйыр /ық/ -бұйрық, қорық/ыт/-қорқыт, ойын/а/-ойна, ауыр/у/-ауру, үрiк/ек/ -үркек, айыр/ыл/-айрыл, уақыт/ылы/-уақытылы, қырық/ыншы/-қырқыншы, қайыр/ыл/ - қайрыл, қиын/а/-қина.

2.    Зат есiмдерге тәуелдiк жалғаулары жалғанады. Мысалы, ойын/ы/-ойны, орын/ы/-орны, мұрын/ы/-мұрны, ерiк/i/-еркi, көрiк/i/-көркi, халық/ы/-халқы, ауыл/ы/-аулы.

Ескерту. Егер ы, i дыбыстары тәуелдiк жалғауы ажлғанғанда, анық естiлсе немесе оларды түсiрiп айтқанда, сөз мағынасы өзгеретiн болса, ы, i әрiптерi сөзде сақталады. Мысалы, қайыра, бақыты, киiмi, бұйымы, дәуiрi, иығы, пейiлi, қадiрi, ырымы, жарымы: ұстанық көрiгi /ұстанық көркi болса, мағына басқаша болады/, құлақтық құлығы /онық құлқы басқа мағынада/.

3.    Сан есiм етiстiктерге –ау /еу, у/ қосымшалары жалғанғанда, ы, i әрiптерi түсiп қалады. Мысалы, алты/ау/-алтау, жетi/еу/-жетеу, екi/еу/-екеу, кемi/у/-кему, тоқы/у/-тоқу, оқуы/у/-оқу, жiбi/у/-жiбу, иi/у/-ию, кейi/у/-кею.

Ы, i әрiптерiнiқ сөзге қосылып жазылуы.

Орыс тiлiнен енген сөздер нд, лп, нк, кт, нг, мб, ск, фт, нт, мт дыбыстарына аяқталғанда, оларға дауыссыздан басталатын қосымшалар ы, i дәнекер әрiптерi арқылы жалғанады. Мысалы, фолнд-ы-ны, киоск-i-ден, объект—i—лер, митинг-i-де, факт-i-ге, акт-i-ге т.б.

Я, ю әрiптерiнiқ жазылуы

Я,ю әрiптерi мынадай орындарда қолданылады: 1. Я,ю әрiптерi йу, йа дыбыстарын тақбалайды: тоят, қоян, ою, қою, юрист, аяз.

Ескерту. Айуан /хайуан/, миуа, хиуа, бейуақ, осы 2. И дыбысына бiткен етiстiктерге тұйық етiстiк пен көсемшенiқ –у, -а жұрнақтары жалғанғанда, ю, я болып жазылады. Ки+у-кию, жи+у-жию, қи+а-қия, сый+у-сыю,т.б. 3. Орыс тiлiнен енген сөздерде я,ю әрiптерi жалақ а, у дыбыстарын тақбалайды. Мысалы, октябрь /октобрь/, поляк /полак/, полюс/полус/.

 

Пайдаланған әдебиеттер:

 

Н.Оралбаева, Ғ. Мадина, А.Әбiлқаев

"Қазақ тiлi" Алматы, "Қазақ университетi", 1993 42-43бет.

К.Аханов,  "Тiл бiлiмiнiқ негiздерi." Алматы, "Санат", 1993ж, 228-229 бет.

 

Дауыстылардық емлесi

 

Қазақ тiлi дыбыстардық құрамы.

Дауыстылардық дауыссыздан айырмашылығы – дыбыстау мүшелерiнiқ қызметiне байланысты:

а) Дауысты дыбыстарды айтқанда, дыбыстау мүшелерi толығынан түгел қимылдайды да, дауыссыз дыбыстарды айтқанда, олар бөлшектене бiржақты қимылдайды.

ә) Дауыстыларды айтқанда, фонациялық ауа ауыз қуысындағы кедергi мүшелерге соқтықпай, ашық шығады да, дауыссыздарды айтқанда, дыбыстау мүшелерiнiқ бiрiнен қалай да бiр кедергiге, тосқауылға кездеседi.                

б) Дауыссыздарды айтқанда, фонациялық ауа қарқынды шығады да, дауыстыларды айтқанда, баяу, солғын шығады.

в) Қазақ тiлiнiқ дауыстылары мен дауыссыздарынық тағы бiр ерекшелiгi – д1ауыстылар буын құрайды, ал дауыссыздар буын құрай алмайды.

Дауыстыларға тән акустикалық ерекшелiк – оларда музыкальды тоннық болуы. Ґрбiр дауысты дыбыста ырғағы жағынан түрлiше болып келетiн тоннық белгiлi бiр мөлшарi болады. Бұлардық бәрiнiқ жынтығынан дауыстық әуенi (тембр) немесе сапасы жасалады. Дауыстылардағы тон жұтқыншақ үстiндегi қуыстық тоны болып табылады да, ол етене тон (характерный тон) немесе дауыстық формантасы (форманта глагола) деп аталады.

Сөйлеу каналында екi рзонатор пайда болады: онық бiреуi ауыз қуысында, екiншiсi жұтқыншаққуысында болады. Бұлардық әрқайсысында өзiне тән тон бар және осылардық(тондардық) ұштасып келген тiзбегi дауыстылардық әуенiн (тембр) немесе сапасын белгiлеп айқындайды да, құлаққа естiлу жағынан дауыстыларды, мысалы, а дыбысын о дыбысынан немесе басқа бiр дыбыстан ажыратады.

Сонымен, өзiнiқ акустикалық табиғаты жағынан дауыстылар музыкальды тонға ие дыбыстар болып саналады. Музыкальды тон шығу тегi жағынан көбiнесе дауысқа негiзделедi. Дыбыстардық бұл түрiне қатысты дауыстылар деген терминннiқ алынуы да, жайдан-жай емес. Көптеген тiлдерде дыбыстардық бұл тобына қатсты терминдер дауыс деген сөзбен байланыстырылады.

Дауыстылардық жасалуынық анатомия-физиологиялық жалпы жағдайынық ерекшелiгi мынада: сөйлеу каналында салдыр тудырарлықтай елеулi кедергiнiқ болмауы және ауа ағысынық баяу өтуi. ауа ағысынық болуы дауыстылардық жасалуынық қажеттi жәнебасты шарты болып табылады.

Тiл-тiлде дауысты дыбыстар саны жағынан да, сапасы жағынан да түрлi-түрлi болып келедi. Кейбiр тiлдерде дауыстылардық саны көп ет, қайсыбiреулерiнде аз. Мысалы, қазақ тiлiнде тоғыз жалақ дауысты дыбыс(монофтонг) болса, орыс тiлiнде алты дауысты дыбыс бар. Ағылшын тiлiнде дауыстылардық саны – жиырма бiр., қырғыз тiлiнде – он төрт, ойрат тiлiнде – он алты.

Кейбiр тiлдерде дауысты дыбыстардық жалақ немесе келте айтылатын дауыстылар және созылыққы дауыстылар деп аталатын екi түрлi болады. Мысалы, қырғыз, ойрат, түрiкмен, якут, хакас тiлдерiнде қысқа айтылатын жалақ дауыстылардан басқа созылыққы даыстылар да (аа, оо, ұұ,) бар.

Дауыстылардық лассификациясынық екi түрi бар. Онық бiрi- физиологиялық классификация, екiншiсi – акустикалық классификация.

Физиологиялық классификация кеқ тараған және практикалық жақтан қолайлы деп саналады. Физиологиялық классификация дауыстылардық артикуляциясы негiзiнде дыбыстау мүшелерiнiқ қызметi мен қалпына негiзделедi. Мысалы, жақтық ашылу қалпынақарай мейлiнше ашық дауыстылар ә мен а дыбыстары да, мейлiнше қысай дауыстылар у мен ұ,ү дыбыстары.

Ал,  е, i дауыстылардық қатарына жатқызу – мейлiнше шартты нәрсе, өйткенi бұлар аралық дауыстылар. Орыс тiлiнде е мен о дыбысы орташа көтерiқкi дауысты дыбыстық қатарына жатқызылып жүр.

Физиологиялық классификациянық осы аталған иындығы дауыстыларды аккустикалық тұрғыдан, яғни дауыстыларда оларға мәте-мәте тән тоннық ырғағы тұрғысынан, айқындап, классификация жасаудық қажеттiлiгiн тудырады. Бiрақ бұл бағытта әрекеттер жасалғанымен, олар қанаттанаролық нәтиже бере алмады.

Физиологиялық классификация  аккустикалық классификацияға қарағанда әлде қайда қолайлы және онық нәтижелерi де ашық айқын. Ақғарылып тұрады. Сондықтанда олар фонетикада кеқ түрде қолданылады. Дауыстылар сөйлеу мүшелерiнiқ негiзгi үш түрiнiқ қатысы мен қалпына қарап, атап айтқанда, бiрiншi тiлдiқ қалпына, 2 ерiннiқ қатысына және 3 жақтық ашылу қалпына қарай топтастырылады.

1.         тiлдiқ артқы тақдайға қарай жиырылып, бүктелiқкiреп айтылуынан жуан дауыстылар /а, ы, о, ұ / жасалса, онық тақдайдық алдықғы жағына жуықтап айтылуынан жiқiшке дауыстылар (о,е,i,ө,ұ) жасалады.

2.         Ерiннiқ қатысына қарай дауыстылар езулiк және ерiндiк болып бөлiнедi. Ерiндiк дауыстылар ерiннiқ сүйiрленуiнен жасалса (о, ө, ү, ұ….), езулiк дауыстылар ерiннiқ кейiн тартылып, езудiқ жиырылуынан жасалады (ы, i, е…).  Дауысты дыбыстарды ерiндiктер және езулiктер деп екi топқа бөлiп қараудық түркi тiлдерiндегi ерiн үндестiгiн танып бiлуде үлкен мәнi бар.

Жақтық ашылу ұалпына қарай дауысты дыбыстар ашық дауыстылар және қысақ дауыстылар болып екi топқа бөлiнедi. Ашық дауыстылар жақтық кеқ ашылып, иектiқ төмен түсуiнен жасалса (а,ә….), қысақ дауыстылар жақтық болар-болмас ашылуынан жасалады (ы, ү, ұ, i….). ашық дауыстылар мен қысақ дауыстыладық аралығында дауыстылар –о, е, ө дауыстылары. Дауысты дыбыстардық көпшiлiгi ашық дауысты дыбыс (а)  мен қысақ дауысты дыбыстық (ұ) аралығынан орын алады. Ондай аралық дыбыстар не ашық дауысты, не қысақ дауыстыға бейiмделуiнен қарай екi топтық бiрiне шартты түрде телiнедi.

Дауыстылардық ашық және қысақ деп бөлу – шартты нәрсе. Дауысты дыбыстардық көлемi көпшiлiгi ашық дауысты дыбыс пен қысақ дауысты дыбыстық аралығынан орын алады. Ондай аралық дыбыстар мен ашық дауысты, не қысақ дауыстыға бейiмделуiне қарай екi топтық бiрiне шартты телiнедi.

          Кейбiр тiлдерде дауыстынық келте немесе созылыққы айтылуы көршiлес дыбыстарға байланысты болады. Мысалы, орыс тiлi мен ағылшын тiлiнде қатақ дыбыстық алдына келген дауыстыға қарағанда, ұяқ дыбыстық алдына келген дауысты созылыққы айтылады. Сондай-ақ тiлдерде шұғыл дауыссыздардық алдына келген дауыстыға қарағанда, ызық дауыссыздық алдына келген дауыстылар да созылыққы айтылады.

Дауысты дыбыстардық үндестiгi

Қазақ тiлiнде сингормонизм зақы дауыстыға да, дауыссызға да қатысты болады. Дауысты дыбыс буын құрайтын болғандықтан, дауыстылар үндестiгiн буын үндестiгi деймiз. Атап айтқанда, сөздегi сөз бен қосымшадағы дауыстылар не бiрықғай жуан, не бiрықғай жiқiшке болып үндеседi. Осыған сәйкес, қазақ тiлiнiқ байырғы сөздерi де не бiрықғай жуан, не бiрықғай жiқiшке болып келедi. Мысалы, ана, ата, бала, кеме, өзен, т.б.

Қазақ тiлiнде жуан, жiқiшке дауысты дыбыстар мынадай сөздерде араласып келедi:

1.    Басқа тiлдерден қазақ тiлiне енген сөздерде араласып келедi. Мысалы, кiтап, геолог, кино, қазiр, математика.

2.    Бiрiккен сөз бен қос сөздерде араласып келедi. Мысалы, шекара, баспасөз, аман-есен, асты-үстi.

3.    Буын үндестiгiнде қосымша сөздiқ соқғы буынына үндесе жалғанады. Мысалы, кiтап-ты, қазiр-гi, баспасөз-ден, шекара-дан.

 

Дауыстылардық қолдану ерекшелiктерi

Дыбыстардық қолдану ерекшелiктерiнiқ мәнi

 

          Тiлiмiздегi дыбыстарды бiз, әрине айтамыз және жазамыз. Бұны бiр сөзбен айтқанда қолдану немесе дыбыстардық қолдануы дейдi. Дыбыстарды қолданудық түрлi ерекшелiктерi бар. Еқ алдымен дауыстыларды қолданудағы өзiне тән ерекшелiктердi сөз етелiк.

          Дауысты фонемаларға тән басты ерекшелiк, белгi-қасиеттердiқ, олардық фонемалық мәнiнiқ айқын да тұрақты көрiнетiн орны – бiр буынды түбiр, сондай-ақ көп буынды сөздiқ бас буыны. Сөздiқ екiншi буынынан бастап олардық фонемалық күшi әлсiрей бастайды. Мұнық өзi екiншi буыннан бастап кейбiр фонемалардық тақбаларын алмастырып жазуға жол бередi. Мәселен, өлеқ ( дұрысы өлөқ), өнер (өнөр), өте  (өтө), үлкен ( үлкөн), оқы (оқұ). Мүндай сөздердi жазылуыша айту ерсi бол,анмен, мағынасын түсiнуге көп кедергi бола алмайды. Дүрысы, әрине, фонемалардық өздерiн жазу болмақ. Дауыстылардық әрқайсысынық айтылу, жазылуын зерделеп алудық мақызы зор.

А фонемасы – азды-көптi ерекшелiктермен тiл-тiлдiқ бәрiнде дерлiк кездесетiн көнеден келе жатқан фонемалардық бiрi. Жазудағы тақбасы – а.

А фонемасы барынша ашық,жуан. Ал езулiк күшi ы,i фонемаларына қарағанда әлсiз, сондықтан да ол жуан (о, ұ) ерiндiктерден кейiн айтыла бередi: орақ ошақ, ұлан ұйұқта (ұйықта).

А фонемасы өзге жуан (о, ұ, ы) дауыстылармен қатар сөздiқ барлық буындарында айтыла да, жазыла да бередi. Айтуда кейде о-ға жуықтап кететiн де кездерi бар: ойбой (ойбай), ойпырой (ойпыр-ай), ойпұрмой (ойпырым-ай). Тiптi бұлар көркем шығармада да кездеседi.

Жазуда а кейбiр жiқiшке дауыстылардық тақбаларымен  қатар түзейтiн тұстары бар: дiлда, ләззат, кiтап, қазiр, мейман, иейрам. ¬азiргi кезде жазылуына жуық дыбысталыпжүрген мұндай кiрме (араб-парсы) сөздердi қарапайым қазақ бiрықғай не жуан, не жiқiшке айтпасқа лажы жоқ: дiлдә, ләзәт, кiтәп, қазыр кәзiр.

Орыс тiлiнiқ а фонемасы екпiн түсiп тұрған кезде қазақ тiлiндегi а -ға жуық айтылады: бал, бар, зал, класс, квас, штаб. Ал адрес, армия, фактор, фанел, шкаф сияқты сөздерде (кейбiр к, г, е, и дыбыстардық әсерiнен) ауызекi айтылуда ә-ге жуықтап кететiнi байқалады. ¬алған жағдайда екпiнсiз а әлсiреп (ә, е, и, ы дыбыстарына жуықтап) он шақты түрде айтылады. (аллафон). М.ны тiлiмiзге ертеректе енген барқыт (бархат), бәтеқке (ботинка), облыс (область) сияқты сөздер де ақғартады.

"Қазақ тiлi орфографиясынық негiзгi ережелерiнде ә, о, ө, ұ, ү дыбыстары жалақ сөздердiқ бiрiншi буындарында жазылады делiнген: дәлел, пәтер, осалдық, осында, оттық, өжеттену, өзге, бөле, ұғымды, ұйымшыл, бұйым, бұлақ, бүкшеқдеу, бүрсектеу, бүгу.

"Ә"  фонемасынық қазақ тiлiнде сирек кездесуiнiқ (онда да, көбiне бiрiншi буында кездесуiнiқ) басты себебi – онық қазақ тiлiне  басқа күншығыс  тiлдерiнен келген сөздермен байланысты болуы керек. Алайда түркi тiлдерiнiқ дыбыс жүйесiн тықғылықты қарастырған соқғы бiр сүбелi бiр монографиядан ә фонемасынық көнеден келе жатқаны дәлелденедi. ¬азақ тiлiнiқ орфографиялық сөздiгiнiқ соқғы 3-басылуында /1988/ екiншi буынында ә жазылатын сөдердiқ қатары  молая түскенiн байқауға болады. М, әзәзiл, дүбәрә, дүмәдiл, дiмкәс, көкнәр, мәрмәр т.б. екi сөздiқ үшiншi болуында кездесетiн .

Алфавит құрамында арнаулы ә әрпi бар бiздiқ тiлiмiздiқ жазу жүйесiнде осы дыбыстық еленбей қалатыны көп. Мәселен: шәй, шәйi, жәй, жәйлi дегендердi айтылуы жiқiшке бола тұрса да, емле тәртiбiнде шай, шарша, жайлы деп жазылады. Сол сияқты: Күләндә, Кәмилә, Жәмилә, Әлимә, Сәбира сынды кiсi аттарынық соқғы дыбысын оларға жалғанатын септiктердiқ табиғатына сүйенiп жуан етiп жазамыз.

Е, ы, i фонемалары езулiк, қысақдығы және тiлде қолданылуы жағынан бiр-бiрiне ұқсайды. Ал е фонемасынық алдынан әнтек айтылады. Ә.Жүнiсбеков е-нiқ й және i дыбыстарынық қосындысынан (йi) тұратынын (й-40, i-60 процент болатынын) эксперименттi жолмен анықтағаны шынында да тiлде:  әне-әнi, әсте-әстi, бәйге-бәйгi, бәтеқке-бәтiқке түрiнде айту, тiптi жазу кездеседi.

Е, ы, i әрiптерi сөздiқ барлық буындарында жазылады, бiрақ олар ылғи да е, ы, i болып дыбыстала бермейдi.

Бұлардық ерiндiктермен (сонық iшiнде дауыссыз у-мен де) қатар тұрып айтылуы жоққа тән. Їзен, осы, ұғым, үлкен, түлкi, мазмұны, әуес, дәуiр сияқты сөздердiқ  құрамында е, ы, i дыбыс емес, тек әрiп. Айтуда олар ө, ұ, ү түрiнде болады. Соқы ы, i дыбысына аяқталған етiстiктерге - у жұрнағы жалғанады да, ы ұ-ға, i ү-ге айналады, жазуда бiр-ақ әрiппен (у) тақбаланады, алжы – алжұу (жазлуы - алжу).

Қысақ ы, i фонемалары тiптi л, р дыбыстарынық алдынан келгенде түсiп қалады: лақ, рақат, рақмет, теқ, рәсiм. Жалғанатын қосымша дауысты болса, кейбiр сөздердiқ екiншi буынындағы ы, i түсiп қалады: халық-халқы.

И, у фонемалары орыс тiлi арқылы енген құрамында ғана кездеседi: университет, сумка.

Дауыссыздардық ерекшелiктерiн сөз етер болсақ еқ алдымен олардық үнсiздер және үндiлер болып екiге бөлiнуiн атап өту керек (ерекшелiгiне байланысты).

Қнсiздер

Б фонемасынық тiлде қолданылуында кейбiр ерекшелiктер бар. Атап айтқанда, б сөздiқ басында, ортасында актив қолданылады да, сөз соқында кездеспейдi. Соқғы позицияда б жазылғанмен (араб, клуб, ромб) п естiледi. Ал п фонемасы сөздiқ барлық позициясында ұшыраса бередi. Тiлiмiздегi п-дан басталатын сөздердiқ денi кiрме болып келедi.

Сөз басында б мен п айтуда, тiптi жазуда да (орфографиялық сөздiкте) кейде жарысып жүредi: байым-пайым, балуан-палуан.

Дауыстылар арасында кездесетiн б әсте в емес, тiптi сол в-ға жуықтамайды да. М. Серғалиевтiқ iзiмен сөздiк бойынша айтсақ: овұр (обыр), ову (обу), совұқ (собық).

Т сөздiқ барлық шенiнде айтыла да, жазыла да бередi.

Д фонемасы сөздiқ басында, арасында қолданылады.

Жазуда сөздiқ соқында кездескенiмен (аккорд, анод, катод, велосипед) айтуда т болады да, қосымша қатақнан (заводқа, заводта ) басталады. Сөз басында д мен т жарысып қолданыла бередi.

Т – өзге дыбыстардық ықпалынан алмасуға ұшырамайды, яғни қатақ дыбыс. Д олай емес. Бунаққа  енген  сөздiқ  алдықғысы  с, т, ш  қатақдарына аяқталып,  келесi  сөз  д  ұяқынан  басталса, онда д  қатақданып, т- ға жуықтап айтылады. Мысалы: жас дәурен , әумесер ақылық жоқ ит-доқыз!-деп.

   С, З фонемаларын айтқан кезде тiлдiқ   ұшы  төменгi тiске тiрелiп, ортасы аздап ой түседi. Ауа осы  тесiк  арқылы  өтiп, үстiқгi  күрек тiстердiқ  арасынан  сүзiлiп  шығады. С-нық  бiр  ерекшелiгi сөз  соқындағы дауыссызды  жатырқамайды:  ал-са, қара-са, жаз-са т.б.  Ұяқ  з  орыс  тiлiнде  сөз  соқында  жазылғанмен,  с  болып  айтылуы  орфоэпиялық  норма  болып  есептелiнедi .  ¬азақ  тiлiнде  орыс  тiлi арқылы  еқген  сөздердiқ соқындағы  з  айтылып: газ, гинноз, майонез, қосымша ұяқнан  басталады: газға, майонезге.

   Сөз iшiнде  с  өзiмен  iргелес  ш, ж  дыбыстарынық  әсерiнен ш  болып   ашша  ( асшы) , шешше (шешсе) ,  бешшыл  (бес жыл); ал  з  өзiнен кейiнгi  с, ш , ж фонемаларынық  әсерiнен с, ш, ж  болып: жасса (жазса)  т.б. айтылады . 

Ш, ж  фонемаларынық ерекшелiгiне келсек т дыбысынан соқ екеуi де ч-ға жуықтап айтылады: кетчi (кетшi), Айтчан (айт жан).

Орыс тiлiнде сөз соқында ж жазылғанмен ш болып айтылады. ¬азақ тiлiнде орыс тiлi арқылы енген сөздердiқ соқындағы ж айтылады: экипаж, дубляж.

Ш фонемасы көршi дыбыстардық әсерiнен өзгермейдi. Ал ж көршi е, ш-нық ықпалына ұшырайды: ташшол (тасжол), бешшыл (бесжыл).

К, г фонемалары тiлдiқ  артқы шенiнiқ тақдайға тiрелiп, тез ажырап кетуiнен жасалады. ¬атақ к дауыссызы сөздiқ барлық шенiнде (5307) қолданылады, ал ұяқ г-ден басталатын сөздер сөз басында аз ұшырайды (667 негiзiнен кiрме сөздер), ортасында актив кездеседi де, соқында мүлде айтылмайды. Орыс тiлiнен енген сөздердiқ соқында г жазылғанмен (биолог, геолог, диалог, монолог, педагог) айтуда к болады, жалғанатын қосымша қатақнан (гонгқа) басталады.

К фонемасы көршi дауысты, үндi және ұяқ дыбыстардық әсерiнен көбiне ұяқдап г болып айтылады: шелегi (шелек-3).

Қ, ғ фонемаларынық айтылу жолы бiрдей емес. Қатақ қ шұғылға, ұяқ ғ ызықға жатады. Екеуiнiқ жасалу орны бiрдей. Айырмасы тiлдiқ арты жұмсақ тақдайға қ-ны айтқан кезде нық тиiп, тез ажырайды да, ғ-да жуықтап тұрады, кiшкене тiл дiрiлдеп тұрады.

Бұл екi фонема да жуан дауыстылармен ғана айтылады: қағаз, ғалым т.б.

Қ фонемасы - қазақ тiлiндегi еқ актив фонема. Ол сөздiқ барлық позициясында тұра бередi. Ал ғ сөз соқында мүлдем кездеспейдi, сөз соқында 213 кiрме сөзде, ал сөз ортасында актив ұшырайды. Қ фонемасы к сияқты көршi дыбыстардық әсерiнен ұяқданып (ғ) айтылуға бейiм тұрады: ағала (ақ ала).

В фонемасы сөздiқ басында, ортасында кездеседi, соқында жазылғанмен (актив, архив) қатақ ф болып айтылады да, қосымша қатақнан (архивке, архивтен) басталады.

Ф жалқы есiмдерде көбiрек жазылады: Фарида т.б.

Х әрпi қазақ топырағына 1938 жылы келiп, төл (қ) дыбысымызды тықсыра бастады: хат, хабар.

Ң – бiрден-бiр көмейден айтылатын фонема. Бұл мынадай сөздерде жазылады: аї, еїе, гауїар.

Ц, ч фонемалары аффрикат делiнедi. Ц – с, т-дан; ч-ш, т-дан құралған.

Ц үнемi жуан айтылады: цех, цирк, цифр.

Ч көбiне сөздiқ басында айтылады: чек, чекист.

Қндiлер

М өзге дыбыстардық ықпалынан өзгерiске түспейдi.

Н өзiнен кейiнгi көршi п, б, м ерiндiктердiқ әсерiнен м: Жампейiс (Жанпейiс) болып айтылады.

сөздiқ басында мүлдем кездеспейдi: жа-қа.

Л сөздiқ барлық позициясында ұшырайды және өзгерiске түспейдi: лай, лазым, бала.

Р сөздiқ ортасында да, соқында да жиi кездеседi: арық, ырыс. Сөздiқ басында өзге тiлден енген сөзде кездеседi.

Қазiргi қазақ тiлiнде й-дан басталатын сөз жоқ. Тек орыс тiлiнен келген йод, йогта т.б. кездеседi.

У-да дәл солай сөз басында кездеспейдi, буын құрай алмайды, дауыссыздардын соқ тұрмайды.

¬орыта айтқанда, тiлiмiздегi дыбыстардық өзiндiк қолданылу ерекшелiктерi бар. Және олар әртүрлi болып келедi. Бұл  ерекшелiктердi бiлу және дұрыс қолдану бiздi дұрыс жазуға (сауатты), қатесiз сөйлеуге үйретедi.

 

Буын, онық сипаты

 

Сөйлеудiқ табиғи дыбыстық материасы болып табылатын фонетикалық жағы ерекше зерттеу әдiстерiн қажет етедi. Олай болатыны фонетика бiр жағынан акустикалық аспектi тұрғысынан акустикамен, екiншi жағынан физиологиямен байланысты болып келедi де, бұл ғылымдарда пайдаланылатын әдiстер мұнда да қолданылуы тиiс. Әдетте мұны эксперименттiк әдiс дейдi де, сөйлеудi зерттеуде қолданылатын әр түрлi аппараттарды сонымен байланысты қарайды. Бұдан аппаратсыз эксперимент болмайды екен  деген ұғым тумауға тиiс. фоНетика саласынан мынадай бiр қарапайым мысал алып қарастырайық: қазақ тiлiнде дыбыстардық қалыптасқан орны, үндесу зақдылықтары бар. Сонық бiрi қатақ дыбыстардан кейiн қатақдар келедi. Бұл зақдылықты елемей, қатақнан кейiн ұяқ дыбыстарды айтып көрейiк: ат-дың, ат-ға, ат-да. Әдейi бұзу үшiн болмаса, бұлай айту қазiргi қазақ тiлiнде мүмкiн емес. Фонетикалық көптеген тұжырымдар айту мен қабылдауға, қарапайым тәжiрибеге негiзделген.

Дегенмен дыбыстардың акустикалық мiнездемесiн, күшiн, қарқынын, созылыңқылығын, сондай-ақ оның артикуляциялық табиғатын, яғни қандай мүшелердiң қатысуымен қалай жасалып тұрғанын нақты бiлу үшiн қабылдау арқылы сезiп қою жеткiлiксiз, оны тиiстi аппараттардың көмегiмен қарастыру керек. 

Зксперименттi  фонетика – сөйлеу дыбыстарын акустика мен физиология саласында пайдаланылатын аппараттарды қолдану арқылы  зерттеу. Эксперименттi – фонетикалық әдiстi екi үлкен топқа бөлiп қарастырған жөн:

1.    Акустикалық әдiс. 2. Соматикалық әдiс.

Эксперименттi фонетика қазақ тiл бiлiмiнде кеқ қолданылуда.  Фонетикалық немесе диссимилияцияға негiзделедi.

1.    Диэреза көп жағдайда асимиляцияға негiзделедi. Мысалы, орыс тiлiндегi т.д шұғыл дауыссыздары  екi созылыққы дауыссыздық арасында немесе стк, здк дыбыс тiркестерiнiқ арасынан ығыстырылады.

Диэреза ассимиляциянық негiзiнде де болуы мүмкiн. Мысалы, орыс тiлiнде чт, чн дыбыс тiркестерi сөйлеуде шт, шн түрде айтылады.

2.    Эпентеза екi дыбыстық аралығынан қосалқы дыбыстық келiп кiруi зпентеза құбылыс деп аталады. Мысалы, метр, литр деген сөздер қазақша метiр, литiр түрiнде айтылады.

3.    Протеза бұл эпентезанық бiр түрi болып саналады.  Эпентеза бойынша дыбыс сөздiқ ортасына қосылатын болса протеза бойынша дыбыс сөздiқ алдынан қосылады. Мысалы, орыс тiлiндегi шкаф, стакан, стол деген сөздер қазақша дыбысталуында шкап, стақан, стөл түрiнде айтылады. (мысалы, ылай, ылақ, ылайық, ылас, ырай, ыразы).

4.    Эпитеза. Протеза бойынша дыбыс сөздiқ соқынан қосылады. Мысалы, өзбек тiлiнде орыс тiлiнен енген киоск, танк, пропуск, диск деген сөздер киоска, танка, пропуска, диска түрiнде айтылады және жазылады. Ал қазақ тiлiнде орыс тiлiнен енген бұл сөздердiқ жазылуы сақталғанмен, олар айтылуда көбiнесе, киоскi, танкi, пропускi, дискi түрiнде айтылып, оларға қосымшалар дауыссыздан басталып жалғанады (мысалы: киоскiден, танкiге, пропускiнi, дискiнiқ).

5.    Апокопа. Тiл-тiлде кейбiр сөздердiқ соқындағы дыбыстардық түсiп қалу құбылысы кездеседi. Бұл құбылыс апокопа деп аталады. Апокопа  құбылысына ұшырайтындар  көбiнесе кiрме сөздердiқ соқындағы  элементтер. Мысалы,  иран тiлдерiнен енген тахт деген сөздiқ соқғы дауыссыз дыбысы түсiп қалып, қазақ тiлiнде тақ түрiнде айтылады. Араб тiлiнiқ бахт сөзi қазақ тiлiнде бақыт  түрiнде қолданылуымен бiрге, соқғы дыбысы  түсiрiлiп, бақ түрiнде айтылады. ¬азақ тiлiнде  дос, бәс түрiнде айтылатын сөздер иран тiлдерiнен  енген. Бұлардық иран  тiлдерiндегi  дыбысталуынық соқындағы т дыбысы қазақ  тiлiнде айтылмайды. Сонымен, апокопа сөз соқындағы дыбыстардық қысқартылып ықшамдалуы дегедi бiлдiредi.

6.    Метатеза.  Сөз құрамындағы  дыбыстардық орны  ауысуы метатеза деп аталады. Метатезаға түркi тiлдерiнен көптеген мысалдар келтiруге болады. Збекше дераза, татарма терэза, қазақша терезе түрiнде айтылатын сөз башқұрт тiлiнде тәзрә түрiнде айтылады.

  Їпкә /анатомиялық атау/ деген сөздiқ құрамындағы п мен к  дыбысынық орны көптеген түркi тiлдерiнде ауысып айтылады. Мысалы,

алтай тiлiнде өкпе - қырғыз тiлiнде өпке;

ноғай тiлiнде өкпе – өзбек тiлiнде ұпке;

қазақ тiлiнде өкпе - құмық тiлiнде өпге;

Зерттеушiлер метатеза құбылысы түркi тiлдерiнiқ  iшiнде  әсiресе  тува  тiлiнде жиi ұшырасады деп есептейдi. Түркi тiлдерiндегi метатеза құбылысына көбiрек көқiл бөлiп, жете қарастырған  ғалым  академик  В.В. Радлов дыбыс тiркестерiнiқ  орын алмастыруынық мынандай  түрлерiн  көрсетедi: 1) пк, бг дыбыстарынық тiркестерiнiқ орнына  кп, гб дыбыстарынық тiркесi қолданылады.  Мысалы, өпке дегеннiқ орнына  өкпе, әпкел дегеннiқ орнына  әпкел қолданылады.

2) алтай, хақас, тува т.б. шығыс түркi тiлдерiнде  емле дыбыстары тiркесiнiқ орнынаа мг, қм, қб дыбыстарынық тiркесi, мысалы, иағмыр, жағбыр дегеннiқ орнына иағмыр, дьақмыр, жақбыр түрi қолдаылады.¬азақ тiлiнде қақапан деудiқ орнына қақапан деп  айту немесе  тепкi деудiқ  орнына текпi, түпкiр деудiқ орнына түкпiр деп айту да осы метатеза құбылысынық нәтижесi.

Түркi тiлдерiндегi әр түрлi  дыбысталатын  жақбыр деген сөздiқ құрамында айтылуға тиiстi ғм/ғб/қм дыбыстарынық тiркесiнiқ орнына бiрсыпыра түркi тiлдерiнде  мғ дыбыстарынық тiркесi айтылады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

К.Аханов «Тiл бiлiмiнiқ негiздерiң 260 – 263бет

С.Мырзабеков «¬азақ тiлiнiқ фонетикасың

 

Фонетика ғылымынық зерттелуi

 

Адам баласынық тiлi – дыбыстық тiл. Онық ойы, айтар пiкiрi белгiлi бiр дыбыстық комплекстен тұратын сөздердiқ арқасында iске асады. Сондықтан да тiл дыбыстарын, оларға тән түрлi зақдылықтарды бiлудiқ мәнi зор.

Фонетика – тiлдiқ дыбыстық жүйесiн зерттейтiн тiл бiлiмiнiқ бiр саласы. Атап айтқанда, фонетиканық қарастыратын мәселелерiне мыналар жатады: тiл дыбыстарынық пайда болуы, олардық iштей зерттелуi және бiр-бiрiне әсерi,буын, екпiн, тiлдiқ дыбыстық жағы мен жазудық арақатынасы, орфография, орфоэпия, т.б.

Фонетика тiлiмiздегi бiрсыпыра сөздердiқ пайда болуын анықтауға, тiлдiқ арасындағы туыстық байланысты табуға,тiлдiқ айту, жазу нормаларын дұрыс меқгеруне мүмкiндiк бердi.

Тiлдiқ дыбыстық жағы – сөздер мен грамматикалық тәсiлдердiқ өмiр сүруiнiқ формасы болып табылады. Сөздiк пен грамматикалық құрылыс тiлдiқ мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы онық материалдық жамылғышын, онықфизикалық формасын құрайды деп белгiлi дәрежеде айтуға болады. Тiл дыбыстары, әдетте, сөз iшiнде айтылады. Бiрақ белгiлi бiр дыбыс арнаулы бiр сөз құрамында қолданылуымен қатар көптеген сөздердiқ құрамында қолданылабередi. Тiлдiқ лексикасын қарастыратын сан мықдаған сөздер дыбыстық жағынан алғанда, ондаған ғана дыбыстарлық әр түрлi комбинацияларынан құралған. Осы тұрғыдан алғанда, дыбыс белгiлi бiр сөзге байланып қоймай, ондабелгiлi дәрежедеоқашаланып, нақтылы сөздерден абстракцияланады. Бұған тiлдегi дыбыстық зақдылықтардық барлық сөздерге бiлдей қатысты болып кетуi дәлел бола алады.

Тiлдегi лексикалық және грамматикалық құбылыстар тiл дыбыстарымен, тiлдiқ дыбыстық жүйесiндегi фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым-қатынаста болады. Лексикалық элементтер болсын, граммтикалықэлементтер болсын белгiлi бiр дыбыспен немесе дыбыстардық тiркесiмен айтылады, сол арқылы өмiр сүредi. Мүнымен бiрге тiлдiқ дыбыстық жағынық өзiне тән қасиеттерi мен ерекшелiктерi және әр түрлi зақдары болады, сондықтантiл дыбыстары, дыбыс зақдары тiл бiлiмiнiқ арнаулы бiр саласы – фонетиканық зерттеу обьектiсi болып саналады.

Сонымен фонетиканық зерттейтiндерi- тiлдiқ барлық жағдайларында және қызметiнде көрiнетiн дыбыстық құрамдары мен тәсiлдерi және тiлдiқ дыбысталу түрi мен жазба түрiнiқ арасындағы байланыстар.

Зерттеу мақсатына қарай фонетика сипаттамалы, тарихи, салыстырмалы және салғастырмалы болып келедi.

Сипаттамалы (синхрониялық немесе статикалық деп те аталады) фонетика тiлдiқ өмiр сүрiп тұрған дәуiрiндегi дыбыстық жүйесiн қарастырады: дыбыстарды сандық, сапалық жақтан айқындау, олардық тiркесу, үндесузақдылықтары, буын, екпiн, орфоэпия мәселесi осы саланық обьектiсi болып табылады. Қазiргi мектептер мен педучилищелердi  және жоғары оқу орындарында оқытылатын фонетика осы сипаттамалы фонетикаға жатады.

Тарихи (диахрониялық) фонетика тiлдiқ дыбыстық жүйесiн тарихи тұрғыдан қарастырады. Дыбыстардық түрлерi, олардық дамуы, тарихи өзгерiстер, буын, екпiн мәселелерi, үндестiк зақдары әр дәуiрдегi жазба ескерткiштерматериалдары бойынша айқындалады.

Тiлдiқ дыбыстық жүйесiн қазiргi және тарихи тұрғыдан қарастырған кезде туыс тiлдердiқ фонетикасын да ескерген абзал. Мұнық өзi дыбыстардық өзгеру, дамужүйесiн айқындауға мүмкiндiк бередi. Туыс тiлдердiқ дыбыс жүйесiнсалыстыра зерттеп, олардық ұқсастықтары мен айырым белгiлерiн айқындау салыстырмалы фонетиканық мiндетiне жатады. Салыстырмалы және тарихи фонетика көбiне бiр-бiрiмен тығыз байланысты болады да, зерттеулерде қатарқолданылады.

Туыстығы жоқ, құрылымы әр басқа тiлдердiқ дыбыстық жүйесiн салыстырып зерттеу салғастырмалы фонетиканық үлесiне тиедi.

Фонетика лингвистика ғылымынық арнаулы бiр саласы бола отырып, тiлдiқ лексикасымен де, грамматикасымен де астарласып байланысып жатады. Бұлай болатындығы фонетикалық құбылыстар мен процестер тiлдегi тiлдегiсөздерден тыс емес, қайта әрдайым сөздердiқ iшiнде болады, ол сөздер грамматикамен тығыз байланыста, әрқашан қарым-қатынастаболады. Омонимдердi қоспағанда, тiлдегi сөздер бiр-бiрiнен дыбыстық айырмашылықтары арқылыажыратылады. Әр түрлi тiлдердегi сөздердiқ дыбыстық жағынық ұқсас жақтары болумен бiрге, айырым жақтары мен өзiне ғана тән ерекшелiктерi болады.

Фонетика грамматиканық морфология саласымен де, синтаксис саласымен де байланысты. Морфология сөздердiқ өзгеру, түрлену ережелерiн белгiлей отырып, фонетиканық қағидаларынан аулақ кете алмайды.

Фонетиканық синтаксиспен байланысы мынадай жолдардан көрiнедi: сөйлемдердiқ әрбiр түрi өзiне тән интонациямен айтылады. Сөйлем пауза, фразалық екпiн және методика арқылы мүшеленедi.

Фонетиканық практикалық жақтан да үлкен мәнi бар. Фонетиканық практикалық мәнi әр саладан да көрiнедi. Мектептерде дұрыс оқытудық да, дұрыс жаздырудық да методикасынық көптеген мәселелерi фонетикаға негiзделедi. Сауаттылыққа үйрету тiлдiқ жазба түрi мен ауызша түрiнiқ арасындағы айырмашылықтар мен күрделi байланысты бiрдей ескерген жағдайда ғана нәтижелi болмақ.

Фонетиканық техникалық мәселелердi қарастырып шешуге де қатыс бар. Телефон мен радиотехниканық кейбiр мәселелерi, мысалы, байланыс жолдары арқылы берiлетiн сөздiқ айқындылығы мен түсiнiктiлiгiн айқындау мәселелерi фонетикалық деректердi есепке алуды талап етедi.

Ескi тiл тану ғылымы грамматиканы үш бөлiмге бөлетiн. 1) Фонетика – дыбыс жүйесi, 2) Сөз тұрпаты жүйесi, 3) Синтаксис – сөйлем мүшесi. Сонда фонетика грамматиканық бiр бөлiмi – тiлдiқ дыбыс жағын тексеретiн бөлiм болып шығады. Фонетика – тiлдiқ дыбыс жағын тексеретiн ғылым екенi рас. Бiрақ мұны салмақтыққырап, дәлдеқкiреп түсiнбесе үндi европаша тiл ғылымынық бұрмалағаны сияқты, бiз де фонетиканы терiс бұрмалап түсiнемiз, сондықтан тесерулерiмiзден терiс нәтиже шығаруымыз мүмкiн.

Әуелi-ақ фонетика дыбыс болғанжердiқ бәрiн тексередi деуге болмайды. Күннiқ күркiрегенi, арбанық салдыры, мылтықтық тарсылы – бәрi де дыбыс. Бұларды фонетика қарамайды. Їйткенi бұлар адамнан тысқары табиғаттағы болатын дыбыстар.

Екiншi, фонетика адамнан шыққан дыбыстардық бәрiн тексермейдi. Адам түшкiредi, қырылдайды – мұнық бәрi адам дыбысы, бiрақ адамнық қоғамдық қажетiне жұмсалған дыбыстар емес, дене қызметiнiқ салдарынан туған туынды инстинкт бұларда жатпайды.

Қшiншi, фонетика бiр тiлмен сөйлейтiн адамдарға ғана түсiнiктi дыбыс болған жердiқ бәрiн тексермейдi.

Малды дегенiмiзге көндiргiмiз келгенде, тоқтатқымыз келгенде шаужайлаймыз, жылқыны суға шақырғанда кiш-кiштеймiз. Жел шақырсақ ысқырамыз, тағы-тағылар мұнда да дыбыс шығарамыз. Мұнда да шығаратын дыбысымыз түшкiргендегiдей, ыққылдағандай, денемiздiқ жұмыс атқару салдарынан болғандай өзiмiзден ерiксiз шықпайды. Сөйтiп бұларда әлеуметтiк дыбыстар болып табылады.

Фонетика дыбыс тiлiнiқ дыбыстары жайындағы ғылым болғандықтан дыбыс тiлi жүйесiне қосылмайтын, ым тiлi қалдықтарына жататын дыбыстарды қарамайды.

Сонымен фонетика – дыбыс тiлi, дыбыстарынық тiлдiк қасиетiн тексеретiн ғылым болып шығады.   

     

Орфоэпия, орфография

 

Әрбiр халықтық әрбiр тiлiнде айтылудық жалпыға бiрдей ортақ және қалыптасқан бiрықғай нормалары болады.

Солар жайындағы ережелердiқ жиынтығы орфоэпия деп атаймыз. Әрбiр әдеби тiлдiқ орфоэпиясы ережелерiн ғана емес, сонымен бiрге сөздермен фразанық да дұрыс айтылуы ережелерiн қамтиды.

Сөз құрамында  дыбыстар немесе сөздердiқ арасындағы дыбыстар бiр-бiрiмен өзара үндесе үйлесе айтылады. Сөйлеуде олардық үндестiгiн сақтап, нақышына келтiре айту үшiн тiлдiқ дыбыстық жүйесiнiқ табиғатын,дыбыстардық бiр-бiрiне әсер ету зақдылықтарын жете бiлу қажет. Сөздер мен сөз тiркестерiнiқ жазылуы мен айтылуынық бiр-бiрiне әрқашан сайма-сай келе беруi, шарт емес.

Тiл-тiлдiқ әрқайсысында жазылуы мен айтылуынық арасында пәлендей айырмашылық болмайтын сөздердiқ де бар екенi рас. Бiрақ әрқашан бұлай бола бермейдi. Мысалы, қанқұрт сөнбедi деген сөздердi жазылуна қарап дәл осылайша оқу орфоэпиялық жақтан болмас едi.

Бұларды айтқанда, ол сөздердiқ iшiндегi дыбыстардық бiр-бiрiне әсер ету, соған қарай өзара үндесу ерекшелiктерiн сақтау қажет. Бұл сөздер жоғарыдағыдай жазылғанмен қанғұрт сөнбедi түрiне айтылады.

Бұлай болатындығы мынадан: қанғұрт деген бiрiккен сөздiқ бiрiншi сықарынық басқа дыбысы жасалу жағынан тiл арты дауыссыз болуына қарай, өзiнiқ алдындағы дауыссыздық да тiл арты болуын қалайды.

Осыған орай, тiл алды м дыбысы айтылуда тiл арты қ дыбысына  айналады.

Орыс тiлiнде қатақ дауыссыздарды белгiлейтiн әрiптер ұяқ дауыссыздардық алдында келгенде айтылуда келгенде айтылуда ұяқ дауыссызға айналады. Мысалы: сделка (айтылуы, зберкасса), сделать (айтылуы, зделать).

Дыбыстардық бiр-бiрiмен үндесiп айтылуы сөз iшiндегi дыбыстарға ғана емес, сонымен бiрге сөздердiқ аралығындағы дыбыстарға да қатысты. Мысалы: сақ бол, әкеп бер, қара көз, бара қалып, едiм, ала кел, көк аспан, ақ ешкi, көз сала жүр, сөздердiқ тiзбегi сөйлеу процнсiнде "сақпол, әкепбер, қарағоз" түрiнде айтылады.

Қазақ тiлiнiқ орфоэпиялық нормасы бойынша, сөздердiқ аралығында қатар келгенде екi дауысты дыбыстық алдықғысы сөйлеуде (түрлiше) түсiрiлiп айтылады. Мысалы: ала от, бара алмады, келе алмады, бала iсi, түрiнде айтылады. Орфоэпия мәселелерiнiқ iшiндегi еқ негiздерiнiқ бiрi – екпiн туралы мәселе.

Бiз орфография дегеннен дұрыс жазу ережелерiнiқ жиынтығы дегендi түсiнемiз. Тiлдiқ дыбыстық жағы онық сөздiк құрамы және грамматикалық құрылысы мен астарласып, өзара байланыста болады. Осыған орай фонетикалық жазу тiлдiқ дыбысталу жағын ғана емес, сонымен бiрге  лексикасы мен грамматикалық ерекшелiктерiн де қамтиды. Орфография дұрыс жазудық нормасы мен қағидаларын белгiлегенде, тiлдiқ әртүрлi  жақтарын және олардық байланысын бiрдей ескере отырып, нақтылы принциптегре сүйенедi, соларды негiзi етiп алады.

Орфография жұп-жұбымен тiзбектеле қолданылатын алты түрлi принципi бар. Олар мыналар:

1.    Фонематикалық принцип пен фонетикалық

2.    Этимологиялық принцип пен дәстүрлiк-тарихи принцип

Фонетикалық принцип бойынша, әрбiр  фонема қай позицияда келуiне қарамастан, өзiне бекiтiлген тұрақты тақба – бiр әрiппен белгiленедi.

Орыс тiлiнде бiр сөздiқ әртүрлi формалары, мысалы: плода және плод формалары әр түрлi дыбысталғанмен бiркелкi жазылады. Орфографиянық фонетикалық принципi бойынша "дуб" және "дуба" формалары да айтылуда бiрiнде қатақ, екiншiсiнде ұяқ дауыссыз келуiне қарамастан әрiппен жазылады.

Ал этимологиялық принцип  сөздердiқ қалпын негiзделедi. Мысалы, орыс тiлiнде "қайық" деген мағынаны бiлдiретiн сөз "лотка"  түрiнде емес лодка түрiнде жазылады. Бұлай жазуда сөздiқ негiзгi "лодочный лодочка" деген сөздердiқ құрамында кездесетiнi лод екенi ескерiледi.

Дәстүрлi-тарихи принцип этимологиялық принциппен төркiндес соған ұқсас принципi тiлдiқ ерте кездегi жазу дағдысына негiзделедi де, сақталуы көздейдi.