Тақырып. Тiршiлiктiң жасушалық-ағзалық формасы туралы түсiнiк

Мектеп биология курстарында тіршіліктің ағзалық формасы туралы түсініктің саны мен көлемі жеткілікті мөлшерде қамтылған, бірақ оның бірлігімен бір-бірімен жалғасы жақсы қамтамасыз етілмеген және дамытылмаған.

Сондықтан биология курстарының барлығында, оқыту процесінде «Минимальді организм»-абстракциясы, организм және тіршіліктің жасушалық-ағзалық формасы туралы түсініктерге сипаттама беру керек. Ол үшін биология курстарының барлығында да кіріспе курстары оқытылуы тиіс.

«Минимальді организм»-абстракциясын нақтылап, қалыптастыру үшін тіршіліктің жалпы қасиеттерін анықтап, ағза түсінігіне өту. «Минимальді организм» модельін нақтылау үшін, оны бір жасушалы тіршіліктің формаларымен салыстыру керек. Бір жасушалы ағзаларда минимальді организмнің барлық жағы көрініс береді. Бұл түсінікке ең жақыны бактериялар. Олардың көбеюі осы модельді оқып білу үшін ең қолайлы, ондағы хромосомдардың ролін анықтау тұқым қуалаушылық процесстерін түсіну тағы басқа мәселелері оңай шешіледі.

Минимальді жануар ағзасы ретінде амебаны қарастыру әдістемелық жағынан оңтайлы. Онда жануарлар ағзасының ерекшеліктері айқын байқалады. Миниамльді саңырауқұлақтың моделі ретінде бірклеткалы саңырауқұлақ ризофидиумды қарастыруға болады. «Қарағайдың тозаңында арамтамақ тіршілік етеді».

Өндіруші-ағза ретінде көк-жасыл бактерия немесе бір жасушалы балдыр хлорококкты, ал көпклеткалы түрінен спирогираны мысалға келтіруге болады. Минимальді организм бейнесін қалыптастырып болған соң, қоршаған ортамен байланысына ұрпақ ауысуындағы орнына тоқталған жағдайда, мекен ету орта ұғымы нақтыланады. Биосфера ағзаны қоректік заттар мен тыныс алу үшін оттегімен қамтамасыз етеді. Табиғи жағдайларды жасанды жолмен ауыстыру ағзалар үшін қауіпті ондай жағдайда жойылып кету мүмкіншілігі де бар.

Минимальді ағзадан соң «жасуша» түсінігіне көшкен жөн. Клетка теориясына негіздей отырып, алдымен оның анықтамасына тоқталған жағдайда «клетка», «біржасушалылар» және «көпжасушалылар» арасындағы байланыс түзіледі:

- Тіршіліктің ең кішкене бірлігі-жасуша;

- Клетка бір клеткалы өз бетінше тіршілік ететін ағза бола алады немесе көпклеткалы ағзаның бір бөлігі болуы да мүмкін;

- Әр бір жасуша алдыңғы жасушадан пайда болады.

Жоғары сыныптарда тіршіліктің жасушалы-ағзалық формасы, клетка, хромосом, ген, эволюция концепцияларын терең ұғынып түсіну арқылы қалыптасады.

Зат алмасу, қызметтік аспектілердің ұғымдарының қалылтасуының мысалдары суреттерде көрсетілген.