Өнеркәсіп  транспорты

 

  Жалпы пайдалануда емес, жеке өндіріс, құрылыс, ауылшаруашылық және басқа да кәсіпорындарға қызмет етіп, олардың қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін транспорт түрін шартты түрде өнеркәсіп транспорты деп аталады.

Өнеркәсіп транспорты өз кезегінде сәйкес цехтар арасында шикізаттар, материалдар, жартылай фабрткаттар т.б. тасымлдауын қамтамасыз ететін цехіші технологиялық транспорты, цехарасы технологиялық транспорты және жалпы транспортпен арада байланыстыратын сыртқы өнеркәсіп транспорты болып бөлінеді.

Қазіргі кезде өнеркәсіп темір жолдарын тепловоздар мен электровоздарға өткізуге толығымен қол жетсе де, көптеген кәсіпорындарда локомотив және жол шаруашылығының жағдайы қанағаттандырғысыз. Бұл жағдайды түзеу үшін капиталдық салу ғана емес, транспорт цехын пайдалануға да көп көңіл бөлу қажет.

Темір жол және автомобиль транспорттары өнеркәсіптің ішкі тасы-малдауларының 80%-ін орындайды. Өнеркәсіп транспортының темір жолдарының жалпы ұзындығы 144 мың км-ге созылады. Мұның ішінде сәйкесінше локомотивтер мен вагондар паркі және жақындау (подъездные) жолдары мен шаруашылық жолдар торабы бар. Өнеркәсіп транспортының автомобиль паркінде 130 мың автомобиль шаруашылығы универсалды (әмбебап), мамандандырылған және арнайы автомобильдерді 441 мың км-ге созылатын өз жолдар торабында (жалпы емес) пайдаланады.

Көптеген өнеркәсіп кәсіпорындарында гидравликалық және электрлі қуат беруші, қуаттылығы 150-ден 4000а.к.-не дейінгі тепловоздар (әр түрлі сериядағы) жұмыс істейді.

Тау-байыту комбинаттары негізінен 1.500 В тұрақты токпен жұмыс істейтін, қуаты 2.100 кВт-тық электровоздарды пайдаланады.

Кернеуі 3.000 В болатын тұрақты ток пен бірфазалы 10.000 В жүйелерді пайдалану да кеңінен кездесуде.

Сұйық шойынды салыстырмалы түрде алыс қашықтыққа тасымалдау үшін тасымалдау кезінде металлдың температурасының төмендеуі минималды болатын, жүк көтергіштігі 100-600 т-лық сүйір келген шойын тасушы вагондар қолданылады.

Үлкен комбинаттарда поездар қозғалысын реттеу және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін арнайы антиблокировка жүйелері қолданылады.

Карьерлік темір жолдардың ерекшелігі: мұндағы электр контактілі желілер егер қауіпті аймақта болса, жарылыстар кезінде шешіп алынып тасталуы қажет.

Өнеркәсіптік автомобиль транспортының дамуында үлкен проблемалар бар. Бірақ, бірқатар даму бағыттарының болашағы бар. Бұлар: конвейерлік жүйелер, ленталық конвейерлер, сұйық жүктерге арналған рольгангтар, аспалы құбырлар және қатты жүктерге арналған гидравлика-лық тартқыштар.

Қазіргі кезде ленталық конвейерлерге (транспортер) ленталардың істен шығуы мен энергия шығынына қарамастан ең универсалды және сенімді транспорт ретінде қаралуда. Мұнда Голландияда қолданылып отырған өнімділігі 700 м³/сағ, жылдамдығы 3,9 м/с болатын гранулды және порошок түріндегі жүктерге арналған ауа жастықшасында жұмыс істейтін ленталық конвейер үлкен қызығушылық тудыруда.

   

 

 

                  

2.Негізгі транспорт түрлері арасында жүк және жолаушы тасымалдауды үлестіру анализі

 

Кеңес үкіметі кезінде елдің экономикалық құрылымы мен өндіріс өлшеміндегі түбегейлі өзгерістер жүк айналымы динамикасында да өз көрінісін тапты. Көрсетілген периодта әр түрлі транспорттардың жүк айналмын салыстыру төменгі таблицада берілген.

 

№9 -кесте

Негізгі транспорт түрлеріндегі жүк айналымы, млрд.т.км.

 

Транспорт түрі	1913	1940	1950	1970	1980	1985	1988
Барлығы, млрд.ткм	126	487,6	713	3804	6480	7473	8252
%	100	100	100	100	100	100	100
Соның ішінде %
Темір жол	61	85	84	66	53	50	48
Теңіз	16	5	6	18	14	12	12
Құбыр	-	1	1	10	28	32	35
Автомобиль	-	2	3	2	2	2	2
Өзен	23	7	6	4	3	4	3

 

Негізгі транспорт түрлері арасында жүк тасымалдауды үлестіруіне анализ жасау үшін тасымалдау көлемінің өзгеруін (тоннада) білуіміз қажет.

№10 - кесте

Жалпы пайдаланудағы транспорт түрлнрінде жүк тасымалдау көлемі.

Транспорт түрі	1913	1940	1950	1970	1980	1985	1988
Барлығы, млн.т	218	1564	2834	7709	11933	12260	13229
%	100	100	100	100	100	100	100
Соның ішінде %
Автомобиль	5	55	66	49	54	52	52
Темір жол	72	38	30	38	31	32	31
Құбыр	-	-	-	6	8	9	10
Өзен	16	5	3	5	5	5	5
Теңіз	7	2	1	2	2	2	2

 

  Әр түрлі транспорттардың негізгі жұмыс істеу аймақтарына анализ жасау үшін, олардың жүктерді тасымалдауының орташа қашықтықтарын салыстырамыз.

№11 -кесте

1т жүкті тасымалдаудың орташа қашықтығы.

 

Транспорт түрі	1913	1940	1950	1980	1985	1988
теңіз	1345	761	1178	3716	3776	3938
құбыр	750	481	827	1910	2195	2351
темір жол	496	700	722	923	943	957
өзен	825	494	503	431	413	364
автомобиль	10	10,4	10,8	20	22	21
әуе	-	333	875	1716	1784	1888

 

Транспорттардың барлық универсалды түрлері жүк тасымалдаумен қатар жолаушы тасымалдаумен де айналысады. Олардың жолаушы айналымындағы үлестері төменгі таблицада көрсетілген.

 

 

 

 

 

№12 -кесте

Жалпы пайдаланудағы транспорттың негізгі түрлеріндегі жолаушы айналымы.

Транспорт түрі	1913	1940	1950	1980	1985	1988
Барлығы,млрд.жол.км	33	109	90	953	1082	1184
%	100	100	100	100	100	100
Соның ішінде
темір жол	93	92	90	36	35	35
автомобиль	-	3	5	41	41	39
әуе	-	-	1	17	17	19
өзен	4	4	3	1	1	1
теңіз	3	1	1	0	0	0
метрополитен	-	-	-	3	4	4
қызметтегі жеңіл автомобильдер мен таксилер	-	-	-	2	2	2

 

Соғысқа дейінгі 1940 жылмен салыстырғанда жолаушы тасымалдаудың жалпы көлемі бірнеше есеге өскен, әсіресе автомобиль транспортында.

№13 -кесте

Транспорттың магистралды түрлерінде (жалпы пайдаланудағы) жолаушы тасымалдау көлемі.

 

Транспорт түрі	1913	1940	1950	1980	1985	1988
Барлығы,млрд.жол.км	263	2017	2280	17946	18617	18167
%	100	100	100	100	100	100
Соның ішінде
темір жол	94	67	51	22	22	24
автомобиль	-	29	46	76	76	74
өзен	4	4	3	1	1	1
теңіз	2	0	0	0	0	0
әуе	-	0	0	1	1	1

 

№14-кесте

Жолаушылардың орташа жүру қашықтығы.

Транспорт түрі	1913	1940	1950	1980	1985	1988
әуе	-	473	987	1661	1782	1816
темір жол	122	73	76	84	90	94
теңіз	276	93	157	48	51	41
өзен	125	52	50	44	45	42
автомобиль (автобус)	-	5,7	4,9	9,2	9,5	9,5

 

 

3. Әр түрлі транспорттардың өзара қатынасы

 

     Жүк және жолаушы тасымалдаудың негізгі бөлігі екі немесе одан да көп транспорт түрлерінің қатынасуы арқылы жүзеге асады. Мысалы: темір жол транспортында тасымалданатын жүктердің 80%-і кіреберіс жолдарда пайда болады немесе беріледі, яғни өндірістік транспорт арқылы.Теңіз порттарына келетін жүктердің 90%-і темір жол транспортына беріледі. Өзен транспортының 50% жүктері де темір жол транспортының үлесіне тиеді. Мұнай өнімдерінің үлкен бөлігі құбыр транспорты арқылы (базалардан) темір жол, тнңіз, өзен және автомобиль транспорттарына беріледі. Автомобиль транспорты барлық транспорт түрлерімен өзара әрекеттесуге түседі.

     Ілгеріде, тарихи себептермен, әсіресе транспортты ведомстволардың иеленуінің себебінен, сондай-ақ географиялық, топографиялық және басқа да табиғи себептермен транпортттық буында жүктерді орналастыру мен үлестіру транспорттың бір түрінен екінші түріне өтуді ескерусіз жекеше түрде жүргізілді. Осыған байланысты өзара әрекеттесу проблемалары біртұтас тасымалдау процессіне қатысушылар жұмысын ұйымдастыру-мен ғана емес, олардың әр элементтерін, техникалық жарақтандырудан бастап жүйелік басқаруға дейін, тереңінен байланыстыру арқылы шешімін табуы қажет.

Мұндағы түбегейлі және дұрыс шешімді табу үшін теориялық зерттеу-лер керек. Бұл проблеманы шешудегі Санкт-Петербург транспорттық буынының тәжірбиесі мол.

Мұнда теңіз портының ұсынысы бойынша барлық транспорт түрлері арасындағы жедел (оперативті) жұмыстарды байланыстыру жүйесі жасалып, қабылданған.

Бұл жаңа технологияның негізінде теңіз портының есептеу орталығы (ЕО) арқылы күн сайын 10 күн алдына есептеліп, өзгертіліп отырылатын, « транспорттық буынның тоқтаусыз жұмыс істеу жоспар-графигі» жатыр. Келе жатқан кемелер туралы ақпаратты ала салысымен, порттың ЕО күтілудегі жүкті алып кету графигін темір жол, өзен, автомобиль транспорттарымен мақұлдаса отырып, келісілген кестені оларға алдын-ала береді. Порттың көлемінде әрекеттесу тәртібін талқылау, мақұлдау, келісу үшін әр түрлі транспорттар мен клиентуралардың өкілетті адамдарынан жедел координациялық топ құрылған. Бұл топ жұмыс тобына тапсырмалар береді және оларды орындауды қадағалауды жүргізеді. Санкт-Петербургтың тәжірбиесі көптеген транспорттық буындарға (негізінде теңіз, өзен порттары бар) енгізілуде. Сонда да практикалық жағынан бұл жұмыстың проблемалары жоқ емес.

 

        Әдебиеттер:

1. Говорущенко Н.Я. Основы управления автомобильным транспортом.

2. Овчинников Е.В. Фишельсон М.С. Городской транспорт.