Жерде тіршіліктің даму тарихы

Ғалымдар Жер және ондағы тіршілік тарихын белгілі уақыт аралықтарына -эраларға, эраларды кезеңдерге жіктейді. Жерде тіршіліктің даму процесі геохроникалық таблицада келтірілген.

Биологиялық ғылымның әртүрлі салаларынан алынған зерттеу нәтижелері бірін-бірі толықтыра түседі. Солар арқылы ежелгі эралар мен кезеңдерде органикалық дүниенің қандай болғанын, оның қазіргі кездегі түрлерге жеткенге денінгі қай бағыттарда дамуын қадағалай аламыз (қосарбетті қараңдар).

Ғылымтіршіліктің мұхитта 3,5 миллиард жылға жуық бұрын пайда болғанын дәлелдеп берді. Организмдер құрлыққа шамамен 2-2,5 миллиард бұрын шыққан. Бұған өсімдіктерде маңызды ароморфоз - мүшелер мен тканьдердің тұзілуі себепкер болады (Геохроникалық таблицадан өсімдіктердің құрлыққа шығу мерзімін тауып, олардың аттарын атаңдар).

Өсімдіктердің құрлықта тіршілік ету жағдайларында өсімдік әлемінің одан әрі дамуы тағы бір ірі ароморфозға - спорамен көбеюдің ауысуына байланысты болды (Таблицадан эра және кезеңді, сондай-ақ тұқыммен көбеюге көшкен өсімдік аттарын табыңдар). Жалаңаш тұқымды өсімдіктер перм кезеңіндегі палеозой эрасының соңында едәуір дамыды. Жаңа ароморфоздар нәтижесінде жалаңаштұқымдыларды жабықтұқымды өсімдіктер алмастырды. («Өсімдік» тарауынан жалаңаштұқымды және жабықтұкымды өсімдіктер арасындағы негізгі айырмашылыктардың неге жеткізгенін естеріңе түсіріп, жабықтұқымдылардағы негізгі ароморфоздарды атаңдар).

Құрлықтағы тіршілікке байланысты жануарлар эволюциясында да сансыз ароморфоздар туындады. Мәселен, іштей ұрықтану және жұмыртқада ұрықтың дамуы ірі ароморфоз.

Құрлықтағы омыртқалылардан құстар мен сүтқоректілер басым болды. Дене температурасының тұрақты болуы нәтижесінде олар мұздану кезеңінде тірі қалып, климаты суық елдерге таралды. Олардың ойдағыдай дамуына ароморфоздар мен идиоадаптациялар септігін тигізді, солардың нәтижесінде сүтқоректілер - құрлықта, құстар - әуеде өмір сүретін болады.

Мидың қайта түлеп, үлкен ми сыңарлар қыртысының күшті дамуы - омыртқалылар эволюциясындағы маңызды ароморфоздар. Осының барлығы нерв қызметі деңгейін арттырып, жануарлардың шартты рефлекстер жүйесін және мінез-қылық формаларын күрделендіре түсті. Ароморфтық эволюция жануарлар ата тегінен адамның пайда болуына жол ашты.

Жануарлар әлемі антропоген кезеңінде қазіргі кейіпке келді.

Геохронологиялық таблица*

* Геологиялық эралар мен кезеңдер таблицада жер қыртыстарының орналасуына қарай көрсетілген: кейініректегі жабаттар - алдымен, ежелгі қабаттар - соңында берілді. Сондықтан таблицаны оқығаида төменгі - архей эрасынан

Әдебиет: Жалпы биология. Алматы, 1991. -Б.14-15.