ЕТ МҮШЕЛЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАЗАҚША АТАУЛАРЫ
Категориясы: Тағам
Мал етін мүшелеуді біреу біліп, біреу біле бермейді. Сол жөнінде әңгіме болғанда этнограф С. Қасиманов былай деген еді: еттің әр түрлі мүшелері, олардың өзіне тән қазақша атаулары қалыптасқан. Солардың негізгілері мыналар:
♦ бас (ірі қарада екі шеке);
♦ жақ (уақ малда тілімен тұтас жүреді. Ірі малда жақ екіге айырылып, тілі бөлек мүшеге саналады);
♦ жақ ет, ұрт ет (ірі қарада бөлек алынып, қазанға да бөлек түседі); мойын (6 буын, бұл қонаққа, сыйлы адамдарға арналған мүшелі табаққа салынбайды);
♦ мойын ет (ірі қарада бөлек сылынып алынатын ет. Қуырдақ қуырылады);
♦ бұғана (екі жақта 3 талдан - 6 тал. Мүше орнына саналады); қара қабырға (6 тал, мүшелермен бірге өр уақытта табаққа салына береді);
♦ сүбе қабырға (етегімен алынған 6 тал. Таңдаулы мүшелердің бірі); қазы (семіз жылқыдан 20 қазыға дейін айналдырылады. Оның кейбіреуі қабырғасыз тілініп, басқа малдың ішегімен айналдырылады);
♦ телше қазы (жылқының сүбесі. Телшені сүрлемей жас күйінде асады);
♦ төс (күйеулер, кей жерде қыз-келіншектер үшін таңдаулы мүше); төс ет (жылқы, сиырда осылай деп аталады. Кесек еттердің таңдаулысы, көбіне қуырдақ қуырылады, сүрленеді);
♦ төстік, төсқасқа (қойда осылай аталады, терісімен істікке шаншып, отқа қаңтап жейді, салқын ас ретінде де пайдалануға болады);
♦ төсқалдақ (ешкіде осылай аталады. Қой мен ешкінің төстіктерін төсқасқа, төсқалдақ деп те атайтын жерлер бар);
♦ төс етегі (қой, сиырда осылай аталады, қарапайым кесек ет); кеңірдек (әдетте соғым сойған кісінің мойын ет жіберіп алған «қол-кесерін» де кеңірдек дейді. Оны жастай асады);
♦ ауыз омыртқа (соғым сойған күні табаққа міндетті түрде түсетін мүше);
♦ қаржілік (көрі жілік деп те атайды. Әр малда екі-екіден болады. Жілік мүшесіне кіреді);
♦ қаржіліктің ойынды еті (ірі қарада болады. Оның кәрі жіліктің айдар еті де дейді (2 бөлек). Көбінесе қуырдаққа арналған; ортан жілік (2) - мүшелі жілік; ортан жіліктің ойынды еті (2). Жұмсақ ет;
♦ жауырын (2) - жіліктердің ішіндегі төменгі дәрежелісі; жауырынның қақпыш еті (2) - кесек ет санына кіреді;
♦ асықты жілік (2) - жамбастан соңғы таңдаулы мүше; - асықты жіліктің айдар еті (2), ұсақ малда жілігімен бірге келетін майлы ет;
♦ тоқбақ (тоқбас) жілік (2) - қолда болатын жілік;
♦ тоқбақ жіліктің ойындысы (2), оны тобық еті деп те атайды;
♦ жамбас (2) - ірі малдың әр жамбасын екіге бөліп асады. Қойдың, ешкінің жамбасы тұтас болады. Ұсақ малдың ең таңдаулы мүшесі;
♦ жая (ірі малда). Сүрлейді, қақтап кептіреді;
♦ жаяның еті (ірі қарада). Оны 4, 5, 6 бөліп асуға, сүрлеуге болады; белдеме (қой-ешкіде). Оны белдемше, мықын, ұша деп те атайды. Таңдаулы мүшеге жатады;
♦ жалпақ омыртқа (ірі қараның белдемесі). Таңдаулы мүшеге жатады. Сүрлеуге болады;
♦ бәлекей омыртқа (құл омыртқа деп те атайды). Кіші дәрежелі омыртқа;
♦ ұзын омыртқа (6). Мұны да кейде ұша дейді, жалпақ омыртқаға тең, сүрленеді;
♦ арқа (омыртқа) - қой-ешкіде алтау. Мұның еті өте жұмсақ, сондықтан оны көбінесе мипалауға турайды;
♦ жүрек - көбінесе қыз-келіншекке, балаларға берілетін мүше;
♦ үлпершек - жүрек қабына салынған, жұмырлардың бірі;
♦ бауыр - семіз майлы етке, әсіресе құйрыққа қосып жеуге жақсы;
♦ көк бауыр (талақ). Отқа көміп, асып, табаға пісіреді;
♦ бауырет (ірі малда) - асып, қақтап жеуге, қуыруға, жөргемге қосуға борша жасауға тиімді саналған;
♦ бүйрек (2) - балалар сыбағасы;
♦ кісіге - жылқының жүрек майы. Жұмырлардың бір түрі;
♦ ұлтабар - ұсақ малдың таңдаулы, ең майлы мүшесі. Ешкінің жамбасымен бірге табаққа түседі;
♦ қарта (жылқыда) - жылқы етінің таңдаулы мүшесінің бірі;
♦ қима (сиырда) - сиырдың майымен айналдырып, шумақтаған тоқ ішегі;
♦ тоқ ішек (қой, ешкіде) - оның ет, өкпе, шажырқай қосып өрмелеген түрін «Жөргем» дейді;
♦ тік ішек - тоқ ішектің ұшы. Қонақ табағына салынбайды; желін (желін май). Уызға қосып асылады;
♦ өркеш (2) - түйенің май жинайтын мүшесі. Оны көбінесе шыжғырады;
♦ қомдық (2) - түйенің мүшесі. Бұл да шыжғырылады;
♦ қарын - жас қарын семіз қойдың етімен бірге табаққа түседі. Қуырылады. Жылқы қарыны қарта орнына бас табаққа да салынады;
♦ өкпе - сый табаққа түспейді, қуырдаққа жарамды;
♦ өңеш - сыйлы мүше саналмайды, оған тұз, бұрыш салып, майлы ет тығып түйреп пісірген;
♦ жал (6 кертпе) - жылқы етінің таңдаулы мушесі. Ол көбінесе сүрленеді;
♦ сирақтар (қой-ешкі сирағын, кейде тайынша-торпақтардың сирағын үйтеді. Балалар сыбағасы);
♦ жалбыршақ қарын (сиырда) - қыз келіншектер сыбағасы;
♦ таз қарын (жылқыда) - қыз-келіншектер сыбағасы; қарын (барлық мал түлігінде) - қыз-келіншектер сыбағасы;
♦ бүйен (бүйендерге май, ет тығып түйреп, әсіп, меңіреу, жұмыр, түймеш дейтін тағамдар жасаған) - көбінесе қыз-келіншектер сыбағасы.
Жарияланған-2016-09-23 15:24:28 Қаралды-23328
ҚАЗАҚТЫҢ КҮЙШІЛЕРІ

Ән-күй өнері қазақ даласында халықпен бірге жасап келеді. Қазақ халқының тарихындағы айтулы оқиғалар ән-күй жанрында өз көрінісін тауып отырған. Әншілер мен күйшілер халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілегін, мақсат-мүддесін әндері мен күйлеріне қосқан. Негізі
ЖАҢҒАҚ ТҮТІКШЕЛЕР (ТРУБОЧКИ)

Жұмсарған сарымай жақсылап шайқалып, араластырыла отырып оған қаймақ, содан соң аз-аздан ұн қосылады.
ЖҰЛДЫЗДЫҢ ҚҰЙРЫҒЫ БОЛА МА?

Кейде аспан әлемінде өзгеше бітімді «құйрықты» жұлдыздар пайда болады. Оларды ғылым тілінде комета деп атайды.
ҒАРЫШҚА НЕ ҮШІН ҰШАДЫ ?

Жерден қарағанда жұлдыздар онша анық көрінбейді, өйткені бізге ауа кедергі келтіреді. Ал ауада үнемі шаң-тозаң, су тамшылары, түтін тұнып тұрады.
ТАҺИР ХАН

Таһир (Тайыр) - Қазақ хандығының негізін салушы Жәнібек ханның Әдік деген ұлының баласы. Оның туған жылы белгісіз, шамамен 1531-1533 жылдар аралығында дүниеден өткен.
ТЕМІРДІ ҚАЙДАН АЛАДЫ?

Жер-жаһанда темір ұшан-теңіз: ол - сар шағыл құм арасынан, қызғылт-құба топырақ ішінен, қоңыр тас - кремнийден табылады. Керек десең су құрамында да бар.