Арнайы педагогика

Тақырып. «Арнайы педагогика»

Кіріспе. Арнайы педагогика теориясының жалпы сұрақтары

1.Арнайы педагогика жалпы педагогиканың ғылыми саласы ретінде

2.Арнайы педагогиканың негізгі түсініктері мен ұғымдары.

3.Арнайы педагогиканың ұғымдық аппаратының дамуы, гуманистикалық бағдары.

І.Арнайы педагогика жалпы педагогиканың ғылыми саласы ретінде

Арнайы педагогика ғылымының негізгі мақсаты: әр түрлі кемістігі бар балалардың психалогиялық және физиологиялық даму ерекшеліктерін зерттеу және сонымен қатар оларды оқыту және тәрбиелеу, түзету, қалыптастыру жолдарын айқындайды.

Қазіргі таңда арнайы педагогика ғылымында бірнеше өзекті мәселелер кездеседі. Ол мәселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тығыз байланысты. Яғни оларга: есту қабілеті бүзылган балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалгандар); көру қабілеті бүзылган балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін ); сөйлеу қабілеті бүзылган, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданган, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл жэне психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін және ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданган балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-түрысы,мінез-қүлқы, тэртібі бүзылган) балалар жатады. Өкінішке орай, қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда және де логопедиялық пункттарда тэрбиеленеді. Демек, мүнда олар арнайы коррекциялық, психологиялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі.

Демек, ол дефектологтарга сонымен қатар, бүл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарга өте маңызды. Бүл мэселелер мектепке дейінгі, мектеп жасындагы жэне басқа да жас ерекшеліктер педагогикасында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Ягни, арнайы педагогикадагы бүндай жагдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мэселелердің бірі болып табылады. Осы мақсатқа сай арнайы педагогика гылымы төмендегідей:

1. Әр кемістіктің немесе кемтар балалардың ауытқулардың түрлерін, дәрежесін анықтап олардың қалыптасу ерекшеліктерін анықтау.

2. Физикалық немесе психологиялық дамудағы ауытқулардың негізгі биологиялық әлеуметтік жэне педагогикалық себептерін анықтап оларды түзету, толықтыру әдістерін қарастыру.

3. Арнайы мекемелерді қалыптастыру орталықтарын үымдастыру және оларды дамыту бағыттарындағы жүмыстарын негізгі принциптерін таныстыру.

4. Арнайы түзету, толықтыру жэне дамыту мекеменің негізгі мақсат-міндеттерін айқындау жэне жүмыстарының мазмүнын талдау.

5. Болашақ дефектолог мамандарын даярлау үшін қажетті ғылыми оқу эдістемелік эдебиеттермен танысып көрнекі қүралдар және тэжрибелік мекемелер жүмыстарына қатысу.

Ғылыми таным саласы ретінде арнайы педагогикалық зерттеу негізіне мүмкіншілігі шектеулі баланы оқыту, тэрбиелеу жэне қалыптастыру мэселелері ашылады.

Әр түрлі кемістігі бар балаларды оқыту мен тэрбиелеу элеуметтік-мэдени, педагогикалық мэселе. Бүл мэселе мүмкіншілігі шектелген балаларды қолдан келгенше қоғам өміріне белсенді, өз беттерінше өмір сүре алатындай етіп дайындау мақсатындағы негізгі сүрақтарды шешуге көмектеседі. Іс-эрекет эр адамның негізгі элеуметтік қызметі, сондықтан арнайы педагогика ғылымы жан-жақты зерттейді.кеміс балалардың элеуметтік өмірге бейімделуіне, қоғамның мэнділігін жэне ережелерін саналы түрде меңгерулеріне, өмір жағдайымен қарапайым еңбек түрлеріне баулуларына, қоршаған ортаға бейімделулеріне септігін тигізеді.

2.Арнайы педагогиканың негізгі түсініктері мен үғымдары

Арнайы педагогика - педагогика гылымының бір саласы. Арнайы педагогика өмір сүру эрекетінде мүмкіндіктері шектелген адамды, олардың барлық өмірін сүру эрекетінде мүмкіндіктері шектелген адамды, олардың барлық өмірін циклін қамтиды. Арнайы педагогика жалпы педагогикалық терминдермен бірге өзіне тэн ғылыми терминалогиясы бар, ол ДМШ- даму мүмкіншілігі шектелген баланың психологиялық ерекшелігін зерттеу және оларды оқыту мен тэрбиелеудің үзақ уақытты процесінде қалыптасады.

Қазіргі арнайы психология негізінен жалпыға бірдей элеуметтік қалыпқа сай сэйкес емес жэне мектептегі білім алу деңгейіне сэйкес емес мэселені зерттейді. Соған орай арнайы психологияның өзіне тән терминдері бар.

Арнайы педагогиканың негізгі үғымдары жэне түсініктері:

Кемтар бала - белгілітэртіппенрасталған,туабіткен,түқым қуалаған, жүре пайда болған аурулардан немесе жарақаттардың салдарынан тіршілік етуі шектелген, дене немесе психикалық кемістіп бар он сегіз жасқа дейінгі бала;

· «қатер» тобындағы бала - ерте қолға алынбағандықтан, элеуметтік жэне медициналық - педагогикалық түзеу арқылы қолдау көрсетілмегендіктен дене жэне психикалық дамуында кенжелеп қалу ықтималдығы жоғары болатын үш жасқа дейінгі бала;

· Дене кемістігі - ағза дамуының жэне жүмыс істеуінің үзақ уақыт бойы элеуметтік, медициналық және педагогикалық түзеу арқылы қолдауды қажет ететіндей созылиалы бүзылуы;

· Психикалық кемістік - адам психикасы дамуының жэне жүмыс істеуінің уақытша немесе түрақты кемістігі, соның ішінде: сенсорлық бүзылыстардың салдары; эмоциялық- еркі жағынан бүзылыстары; сөйлеу бүзылыстары; ми зақымдануының салдары; ақыл-ой дамуының бүзылыстары, соның ішінде ақыл-ой жағынан кенжелеп қалу; психикалық дамуының тежелуі жэне осыған байланысты оқып - үйренудегі өзіндік қиындықтар;

· Күрделі кемістік - психикалық және дене кемістігінің кез келген үштасуы, яғни физикалық, психологиялық кемістіктін қосылысы.

· Ауыр кемістік - мектеп білім беру стандарттарына сәйкес білім беру қолжетімді болмайтын жэне оқыту мүмкіндіктері өзіне - өзі қызмет көрсету дағдыларын, қоршаған дүние туралы қарапайым білімдерді жэне қарапайым еңбек дағдыларын немесе аясы тар кэсіби меңгеруімен шектелетін дэрежедегі психикалық жэне дене кемістігі;

· Медициналық жэне психологиялық-педагогикалық диагностика - эр түрлі кемістіктерді анықтау мен емдеудің, оқыту мен тэрбиелеудің сайма - сай жағдайларын белгілеу үшін балалардың психикалық - дене дамуын кешенді сала аралық бағалау;

Даму мүмкіншілігі шектелген бала ( ДМШ ) - бүл арнайы оқыту жағдайларсыз оқу білмейтін физиологиялық жэне психологилық ақаулары бар бала

· Жеткіліксіздік - бүл кінэрэт, ақау ММК-ң дэрігерінің, элеуметтік,экспорттың бекіткен физиологиялық жэне психологиялық ауытқуы

· Психикалық дамуы тежелген (ПДТ ) - психикасы жэне сөйлеуінің дамуы тежелген. Оқуда қиындық тудыратын баланың уақытша немесе нақты жеткіліксіздігі

· Физиологиялық кемістік - үзақ уақыттың аурудың салдарынан немесе инфекциялық аурулардан ағза қызметінің дамуындағы ауытқуы.

· Арнайы білім беру - бүл арнайы оқуда қажет ететін баланың денсаулығына байланысты қүрылған, мектепке дейінгі жалпы жэне кэсіби білім беру

· Скрининг - «қатер» тобындағы балаларды анықтау мақсатымен жаппай стандартталған тексеру

· Арнаулы түзеу үйымдары - дамуында кемтар болып қалған:

есту қабілеті бүзылған (естімейтін, нашар еститш, кейіннен саңырау болып қалған);

көру қабілеті бүзылған (көзі көрмейтін, нашар көретін, кейіннен соқыр болып қалған);

жүріп-тұру мүшелерінің функциялары бүзылған; сөйлеу қабілеті бүзылған; ақыл - ойы кенжелеп қалған; психикалық дамуы тежелген;

эмоциялық - еркі жағынын жэне мінез - қүлқы бүзылған; күрделі бүзылыстары бар, оның ішінде соқыр - саңырау болып қалған балаларға арналған үйымдар

· Кэсіби диагностика - бойындағы психикалық жэне дене кемістігін ескере отырып балалардың еңбек қызметінің немесе кэсіптің дағдыларын меңгеру мен орындауға элеуметтік мүмкіндіктерін анықтау

· Кемтар баланы оңалтудың жеке бағдарламасы - баланың соматикалық жай - күйі деңгейінің болжамын, психикалық - дене төзімділігін отбасының элеуметтік инфрақүрылым мүмкіндіктерін ескере отырып оның қажеттіліктерінің қүрылымына, ден қоятын мәселелерінің шеңберіне күштарлықтарының деңгейіне сэйкес баланың түрмыстық, қогамдық, кэсіби қызметке қабілетін қалпына келтіруге бағытталған медициналық, педагогикалық, психологиялық жэне элеуметтік іс -шаралар тізбегі

· Реабилитация - яғни жеке адамның қабілетін жетілдіру жэне медециналық элеуметтік білім берушілік кэсіби білім беру бағытында жүргізілетін жүмыстың кешені. Бүл сөз Абилитация деген сөзден шыққан

· Абилитация - ауытқуы бар баланың жасырақ кезіндегі, кез-келген қабілеттің алғашқы қалыптасуы деген үғымды білдіреді

· Коррекция - кеміс балалардың психикалық, физикалық дамуындағы жетіспеушіліктерді жеңілдетуге немесе дүрыстауға, түзетуге бағытталған педагогикалық шаралардың жүйесі

· Конпенсация - организмдегі жетілмеген немесе бүзылған функционалдық әрекеттерді қалпына келтіру. Бүл өте күрделі, үзақ, жан - жақты роцесс.

· Деффект - физиологиялық жэне психологиялық ауытқуы немесе бүзылу.

· Психологиялық дамуы тежелген (ПДТ) - психикалық түрақсыздық, психикасы тежелген.

З.Арнайыпедагогиканың(негізгі түсініктері) үғымдық апаратының дамуы,гуманистикалық бағдары

Ерте кезде де аномальды балаларға элеуметтік проблема ретінде қарап, көңіл бөлген. Балалардың қоғамдық орнын белгілейтін барлық заң ережелерінде, Рим правосында, Юстициан кодексінде аномльды балалар жөнінде айтылып, олардың қоғамдық жағдайы белгіленеді. Киев Русінің негізі (мемлекеттік қағидалар жинағы) кітаптарында, Москва мемлекетінің «жүз тарауында» аномальды балалардың қоғамдық жағдайды ерекше бұйрықтармен шектелді. Мұндай жағдай Россияда ¥лы Октябрь социалистік револциясы жеңгенге дейін орындалып келді. Кейінгі капиталистік елдерде аномальды балалардың қоғамдық жағдайын арнайы түрде белгілеп қою күні бүгінге дейін бар. Онда аномальды балаға эділетсіздікпен қарап келді.

Аномальды балалар қай кезде де философиялық ойға негіз болып келеді. Сондықтан да философтар, егер баланың қүлағы есітпесе, көзі көрмесе, дұрыс сөйлемесе оның дүниені, өзін қоршаған ортаны танып -білуі қалай өтеді деген мәселемен шүғылданды.

Аристотель аномальды балаларға арналған екі трактат жазды. Кардано, Гольвеций, Дидро жэне басқалар аномальды балалар туралы арнайы кітаптар жазды.

А. И. Радищев өзінің атақты трактатында аномальды балалар дамудың кейбір заңдылықтарын анықтады. Неміс философтары кант жэне Бауэр аномальды балалардың даму ерешеліктері жөнінде жазған.

Организімнің аномальдық түрғыда бүзыл механизмі қандай деген мәселе өте ерте кезден көңіл бөлінді. Бір немесе екі орган жүмыс істемей қалғанда, басқалары өзара қандай қарым - қатынаста болады? Бала естімегенде оның өзі қандай күйде болады? Көрмеген кезде күлақ қандай қалыпта болады? Баланың орталық жүйке жүйесі бүзылғанда, сезім органдары қандай күйде болады? Атап айтқанда, мүндай мәселелерімен Дарвин жэне жаратылыс ғылымының басқа да өкілдері айналысты. Қазіргі уақытта дамунда ауытқуы бар балалардың ішкі процестері мен механизмдерін танып білуге білуге үлкен көңіл бөлінуде.

Аномальды балаларды зерттеу жүйесінде ғылымның жаңа бөлімі пайда болды. Оның көру мен есту түйсіктерін тікелей зерттеумен айналысқан жэне ақыл - ой кемдігінің клиникасын зерттеген саласы бөлініп шықты. Аномальды балаларды зерттеудің қажеттілігінен дэрігерлер, физиологтар жэне медицина - биология ғылымының басқа да өкілдері күш біріктіріп жүмыс істеуде.

мен XIX ғасырдың басында басталды. Бүл уақытта аномальды баланы жеке оқыту тэсілі орын алады. Бұлай оқыту мен оны эксперимент түрінде жүргізілген кейбір ғылымның өкілдері айналысты. Ал капиталистік қоғамда осы уақытқа дейін аномальды балаларды мемлекет тарапынан, шіркеулік жэне элденеше мемлекеттік оқу орындары ғана бар болды. Міндетті түрде жалпыға бірдей оқу жүйесі де жоқ еді.

Капиталистік дүние аномальды балаларға шын мэнісінде өте эділетсіздікпен қарады. Алайда өмір өз талабы орындатуда. Сондықтан да соңғы 20-30 жылдарда кемістігі бар балаларды оқыту жүйесі кеңейтілді, осы категориядағы балаларды зерттеу жұмыстарын қолға алынып, көптеген лабораториялар қүрылды. Халықаралық конгрестер мен кеңестер тағы басқа жиі өткізіліп жүрді. Осы жылдарда әлденеше рет мылқаулық жөнінде жэне көрудің бүзылуына байланысты халықаралық конгрестер өткізілді. Бала тілінің бүзылуы жөніндегі 16-Конгреске даярлық жүмыстар жүріп жатты.

Совет қүрылысы аномальды балаларға қатысты капиталистік қүрылыс тудырған бөгеттердің барлығын да жойды. В.И.Ленин 1918 жылдың өзінде - ақ аномальды балаларды тэрбиелеудегі жэне оқудағы барлық шектеулікті жою жөнінде дереке қол қойды. М.И. Калинин 1931 жылы міндет тітүрде жалпығы бірдей оқуды енгізу туралы декретке қол қойды.

Социалистік қоғамның аса ірі қайраткерлері А.В. Луначарский, А.М. Горкий, Н.К. Крупская өз еңбектерінде аномальды балаларды оқыту жэне тэрбиелеу жөнінде элденеше рет мэселе көтерді.

Біздің елімізде аномальды балаларды тәрбиелеп, оқудың мемлекеттік негізі қүрылған, арнаулы мекемелердің жүйесі бар. Бүл жүйе бойынша бастауыш білім беретін кластар ғана жүмыс істеп қоймады, сонымен қатар орталау жэне орта білім беретін кластар да жүмыс істейді.

Арнаулы мекемелердің қүрылумен бірге совет дефектологиясы дами берді. Совет дефектологтары алдына аномальды балаларға кімдерді жатқызуға болады? - деген басты проблема түрды. Мүндай балалардың даму ерекшеліктері қандай? Олардың типологиясы қандай болуы тиіс?

Капиталистік елдердің өкілдері аномальды балаларға кімдерді жатқызуға болады деген мэселе төңірегінде әлденеше идеалистік теориялар үсынды. Буржуазиялық дефектология ғылымы өкілдеріне біріншіден мынадай пайымдаулар тэн болатын: қайсыбір органның бүзылуы қызметі бүзылған соның өзін ғана қамтиды деп есептеді. Мысалы, дүрыс естімеу тек кереңдікке ғана байланысты, соқырлық тек көздің зақымдауына ғана байланысты деді. Қайсы- бір органның немесе жүйенің бүзылуы бала дамуының осы жағына ғана қатысты болады деп жорамалдады. Шын мэнісінде мүның бэрі де элде қайда қиындығы мол мэселе болып шықты. Сондықтан совет дефектологтары алдына аномальды балалардың даму ерекшеліктерін ашу міндетті түрды.

Пэннің негізгі максаты мүмкіндікңтері шектеулі түлғалардың мүмкіндіктеріне деген эртүрлі көзқарастар туралы білімдерін қалыптастыру деп аталады. Сонымен бізге арнайы педагогиканың проблемаларына ықпал ету.

Тақырыбы: Арнайы педагогика және арнайы білім беру.

1. Арнайы педагогиканың объектісі, пәні, міндеттері.

2. Арнайы білім берудің мақсат- міндеттері.

3.Арнайы білім берудің статистикасы.

І.Арнайы педагогиканың объектісі,міндеттері

Балалардың арнайы педагогика ғылымының негізгі мақсаты: эр түрлі кемістігі бар балалардың психалогиялық жэне физиалогиялық даму ерекшеліктерін зерттеу жэне сонымен қатар оларды оқыту жэне тэрбиелеу, түзету, қалыптастыру жолдарын айқындайды.

Қазіргі таңда арнайы педагогика ғылымында бірнеше өзекті мэселелер кездеседі. Ол мэселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тығыз байланысты. Яғни оларға: есту қабілеті бүзылған балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалғандар); көру қабілеті бүзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін ); сөйлеу қабілеті бүзылған, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданған, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл жэне психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін жэне ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-түрысы,мінез-қүлқы, тэртібі бүзылған) балалар жатады. Өкінішке орай, қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда жэне де логопедиялық пункттарда тэрбиеленеді. Демек, мүнда олар арнайы коррекциялық, психологиялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі.

Демек, ол дефектологтарға сонымен қатар, бүл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарға өте маңызды. Бүл мэселелер мектепке дейінгі, мектеп жасындағы жэне басқа да жас ерекшеліктер педагогикасында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Яғни, арнайы педагогикадағы бүндай жағдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мэселелердің бірі болып табылады. Осы мақсатқа сай арнайы педагогика ғылымы төмендегідей:

1. Әр кемістіктің немесе кемтар балалардың ауытқулардың түрлерін, дэрежесін анықтап олардың қалыптасу ерекшеліктерін анықтау.

Физикалық немесе психологиялық дамудағы ауытқулардың негізгі биологиялық элеуметтік және педагогикалық себептерін анықтап оларды түзету, толықтыру эдістерін қарастыру.

3. Арнайы мекемелерді қалыптастыру орталықтарын үымдастыру жэне оларды дамыту бағыттарындағы жүмыстарын негізгі принциптерін таныстыру.

5. Болашақ дефектолог мамандарын даярлау үшін қажетті ғылыми оқу эдістемелік эдебиеттермен танысып көрнекі қүралдар жэне тэжрибелік мекемелер жүмыстарына қатысу.

Әр түрлі кемістігі бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу элеуметтік-мәдени, педагогикалық мәселе. Бүл мәселе мүмкіншілігі шектелген балаларды қолдан келгенше қоғам өміріне белсенді, өз беттерінше өмір сүре алатындай етіп дайындау мақсатындағы негізгі сүрақтарды шешуге көмектеседі. Іс-әрекет эр адамның негізгі элеуметтік қызметі, сондықтан арнайы педагогика ғылымы жан-жақты зерттейді.кеміс балалардың элеуметтік өмірге бейімделуіне, қоғамның мэнділігін жэне ережелерін саналы түрде меңгерулеріне, өмір жағдайымен қарапайым еңбек түрлеріне баулуларына, қоршаған ортаға бейімделулеріне септігін тигізеді

2.Арнайы білім берудің мақсат міндеттері

«Дефектілі баланың даму процесі-деп жазады 1929ж. Л.С.Выготский, -екі жақты түрғыдан элеуметтік түрде байланысты; ақаудың элеуметтік таралуы (азқүндылық сезімі дамудың элеуметтік байланыстылығының бір жағы ал бірқалыпты адами тип жасалуы есебінен туындаған орта жағдайына бейімделуге компенсацияның әлеуметтік бағыттылығы оның екінші жағы болып табылады . Ақаулы жэне бірқалыпты соңғы мақсаттары мен формаларының жалпылығы кезіндегі дамудың жолдары мен эдістерінің өзіндік саналуан түрлілігі - бұл осы процесстің элеуметтік байланыстылығының еңсхемалы түрі» мүмкіндігі шектеулі адам, өзге адамдар секілді, өз дамуында элеуметтік тэжэрибені, әлеуметтануды меңгеруге қоғамдық өмірде араласуға үмтылады. Алайда ол өтуі тиіс жол, педагогикада жалпы қабылданған жолдан едэуір ерекшеленеді: физикалық және психикалық кемшіліктер даму процесін өзгертеді, қиындатады, бүл кездегі әрбір бүліну өсуші адамның дамуын өзінше өзгеріске үшыратады.

Сол себепті басты мақсат - дамудағы екіншілік ауытқулардың пайда болуының алдын-алу, олардың білім беру қүралымен коррекциялау немесе компенсациялау болып табылады. Бүл бүлінумен, соның салдарынан шектелген спецификалық білім қажеттіліктерін толық қанағаттандыру дегенді білдіреді.

Мәселен, есту қабілетінен айырылған баланың дамуының негативті салдарының алдын-алу үшін ондағы жаңа, бүрын болмаған, білім қажеттіліктерін қанағаттандыру керек: яғни, қалған есту қабілетін дамыту және білім беру, танымдық жэне коммуникативті жағдайларда осы қалдықты есту қабілетір пайдалануға үйрету; оған сөйлеп түрған адамның сөзін ерін қимылдары арқылы үғынуға үйрету; коррекциялық-педагогикалық қуаттандыру жэне баладағы сөйлеу қабілетінің қүлдырауын болдырмау; дыбыссыз кеңістікте ориентация жасауға жэне жүріп-түруға дағдылану;

Айта кетерлік бір жайт, мүмкіндіктердің шектеулі таза мөлшерлік фактор болып табылмайды (яғни адам жай нашар естиді, немесе көреді, қозғалуы шектеулі). Бүл түтастай алғанда түлғаның интегралды, жүйелік өзгеруі, бүл «басқа» бала, «басқа адам» ол кэдімгіге қарағанда мүлдем басқаша, кез-келген адамның алдына қойылатын білім алу мақсатын шектеуге жэне шектеуді жеңуге үмтылушы адамға үқсамайды. Бүл үшін оған тек ерекше образбен өзінің біліми бағдарламаларын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, өзінің өмірлік біліктілігін қалыптастырып, оны дамытуға, кеңістік пен уақытта ориентация жасауды үйренуге; әлеуметтік-түрмыстық ориентацияны коммуникацияның түрлі формаларында қызымет жасауға, өзінің қоғам ішінде өзін-өзі басқаруына үйренуге, физикалық жэне элеуметтік мобилділікке;мүмкіндіктің шектелуіне байланысты қоршаған өмірдегі білім кемшіліктерін толықтыруға қоғамдағы максималды тэуелсіз өмір сүруге, оның ішінде кәсіби өзін-өзі анықтау, элеуметтік - еңбектің бейімделу, белсенді және оптимистік өмірлік позиция арқылы тэуелсіз өмір сүруді қалыптастыру жэне дамыту;

Оқыту және тэрбиелеу: келесілерді қамтитын элеуметтік білім беру жағдайларында жүретін арнаулы білім беру процесінде өзара байланысты жэне олар бэрэр-бірі толықтырып отырады:

- Қазіргі заманғы арнаулы білім беру бағдарламаларының болуы; (жалпы
білім беретін жэне коррекциялық - дамытушылық).

-Корррекциялық-педагогикалық процесті ерекше үиымдаструдан арнаулы тэсілдер мен эдістерді пайдалануда көрінетін жеке педагогикалық үстаным мен эрбір баланың ерекшелігін ескеру;

-өмірлік іскерліктің адекваттық ортасы;

-коррекциялық-педагогикалық процесті арнаулы педагок мамандармен (тифлопедагок,сурдопедагок, олигофренопедагок, логопед) жүргізу және арнаулы психологтармен білім беру процесін психологиялық түрғыда өткізу;

-медициналық, психологиялық жэне элеуметтік қызыметтерді үсыну;

эмоцианалдық-еркіндік сферасы мен жүріс-түрысы бүзылған түлғалардың, сөйлеу қабілеті ауыр бүзылған түлғалардың бір бөлігі жалпы орта білімді менгеріп қана қоймай, сонымен бірге орташа жэне жоғарғы кэсіби мамандыққа ие болуға да қабілетті.

Интеллектуалдық қабілеттігі бүзылған түлғалар элементарлық жалпы білімдік даярлануға және оларға жеке еңбекке баулитын өмір сүруге жэне қоғамда сэтті бейімделуге мүмкіндік беретін күрделі коммуникативтік процемстермен жэне интенсиптік интеллектуалдық іскерлікпен байланысы жоқ мамандықты менгеруге қабілетті.

Ақыл-есі кем түлғалар жеке білімдік бағдарламалар бойынша білім ала отырып, ерекшеліктерге сэйкес оларды орта жэне элеуметтік бейімделудің даму бағдарламалардың едэуір мөлшерде меңгеруде (гигиеналық жэне элементарлық түрмыстық дэстүрлер, қарапайым еңбектену үрдістері).

Арнаулы білім алудың, оның тэрбиелік және білім беру компоненттерінің қүрамы тек дамудағы ерекше ауытқуларға ғана емес, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі өсуші адамның жастық кезеңіне де тэуелді.

Мүмкіндігі шектеулі адамның арнаулы білім алуы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы жэне соңғы нэтижелері дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мэдени жэне омэдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен жэне мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен жэне даярлығымен, баламен жэне оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтррдың кэсіби біліктілік деңгейімен анықталады.

Оқушылардың физикалық жэне психикалық ерекшелікткрін, дамуының шектелуімен анықталатын білім беру нормативтері бар, олар денсаулығы шектеулі балаларға жалпы білім берудің мемлекеттік стандарты немесе арнаулы білім беру стандарты деп аталады. Біліктіліктің мемлекеттік нормасы ретінде стандартта негізгі параметрлер жүйесі келтірілген. Ол бір жағынан түлғалардың бүл категориясының қажетті деңгейі жайлы қазіргі заманға қоғамның пайымдауын, екінші жағынан осы деңгейге жетудегі шынайы түлғаның мүмкіндіктерін бейнелейді жэне ескертеді.

Арнаулы білім беру стандарты ерекше білімдік қажеттіліктерге ие кез-келген түлғаға қолданылды, ол жалпы білім беру даярлау талаптарын, коррекциялық-дамытушы жүмысқа, профилактикалық жэне сауықтыру жүмыстарына, сондай-ақ еңбектік жэне бастауыш кәсіби даярлыққа үйретуге қойылатын талаптарды бейнелейді.

Стандарт талаптарын қүруға ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалардың барлық категориялары үшін жалпы, даму кемшіліктекрі де, сондай-ақ тек қендай-да бір арнаулы категорияға тән ерекшеліктер де ескеріледі.

Ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие түлғалардың барлық категорияларына тэн даму кемшіліктерінің санатына келесілер кіреді:

- баяу және шектеулі қабылдау қабілеті;

- моторикасының дамуының кемшіліктері;

- сөйлеу қабілетінің дамуының келешегі;

- ойлау қабілеті дамуының кемшілігі;

- өзге кэдімгі балалармен салысырғандағы танымдық белсенділіктерінің кемшілігі;

- түлғалық дамудағы кемшіліктер (өз-өзіне сенбеу жэне қоршаған қауымға тэуелділікті сезіну, төмен коммуникабелділік, эгоизм жэне пессимизм жэне төмен жэне жоғары өзін-өзі бағалау өз жүріс-түрысын басқарудағы олқылықтар).

Осындай сынды кемшіліктерді жою үшін жалпы білім беру пэндерінің қүрамына өзгертулер енгізіледі, оларды коррекчиялау жүзеге асады. Мэселен, нотациялық бөлімдер қосылады. Дамудың ерекше спецификасына ие балалардың жекелеген категориялары үшін, мэселен интелектуалдық қабілеті бүгінгі оқушылар үшін жалпы білім беру пэндерінің оригиналдық қүрамы қарастырылады.

Дамудың біріншілік бүліністерінің салдарының алдын-алу үшін (көру немесе есту қабілетінің болмауы жэне толық еместігі, сөйлеудіңжүйелік дамымауы, бас ми қабыршағының сөйлеу зонасының бүлінуі кезінде ) арнаулы білім беру қүрамына эдеттегі мектептегі білім берубағдарламаларында жоқ, спецификалық түрдегі оқу пәндері енгізілген. Осылайша, зағип балаларды оқыту бағдарламасына, кеңістікте бағдар жасау және мобильділікті дамуындағы үйрету бойынша сабақтар қарастырылған; есту қабілеті бүзылған балалар үшін қалған естуді дамыту бойынша жэне сөйлеуді қалыптастыру жөніндегі сабақтар қарастырылған; іскерлік процесінде оның коммурикативтік функциясына ауыз екі сөйлеуді дамытуға бағытталған пэндік-тэжірибелік іскерлік сабақтар енгізілген.

Сонымен қатар, арнаулы білім беру стандарты бүлінудің бейнелік дэрежесін жэне соған сэйкес мүмкіндіктердің шектелуін (мысалы, зағиптар үшін білім беру стандарты жэне элсіз еститіндер үшін жеке стандарт), сондай-ақ дамудың өзге де бүлінуімен сәйкес келуі жэне т.б.).

Стандартта ерекше білімді қажеттіліктерге ие түлғалардың қандайда бір категориясының жеке даму ерекшеліктері ғана емес, сондай-ақ олардың өмір сүруінің элеуметтік мэдени жэне этномэдени жағдайларының спецификасы ескеріледі. Сол себепті стандарттың екі бөлігі болады: федералды, яғни ел үшін жалпы жэне үлттық-регионалдық, Ресей аумағының қандай да бір аумағының шектеулі мүмкіндіктерге ие түлғаларына білім берудің нақты жағдайларымен ерекшеліктеріне қолдану үшін жасалынады.

Арнаулы білім беру стандарттары мүмкіндігі шектеулі адамның қалыптасу және социализациясының бүкіл кезңінде, яғни өмірінің алғашқы айынан бастап ересек жасқа дейінгі кезеңіндегі мерзімге бағытталған. Арнаулы білім беруді стандарттау мәселесі біздің елімізде жаңа түрғыдан қаралады.

З.Арнайы білім берудің статистикасы

Мүмкіндігі шектеулі балалар санының жылдан-жылға еселеніп бара жатқанын Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігі мамандары да
жасырмайды. Осыған байланысты елімізде бірқатар бағдарлама бойынша жүмыстар жүргізіліп жатыр. Бүл бағдарламаларда мүгедек балалардың элеуметтік жағдайы, білім алуы, денсаулығы, жүмысқа орналасуы сынды бірқатар мэселелер қарастырылған. Әсіресе, мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы аса алаңдатып отыр. Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасы бойынша, жоспар соңына дейін Қазақстандағы мүгедек балалардың 100 пайыз білім жэне тәрбие алуына жағдай жасау көзделіп отыр. Әзірге бүл пайыздық өлшем бар болғаны23,3пайыздықүрайды. Қазақстанда бір мүмкіндігі шектеулі балалар ғана емес, жалпы, мектеп
жасындағы жэне мектеп жасына дейінгі балалардың сапалы білім және тәрбие алу мэселесі өзектілігін әлі жоя қойған жоқ. Қазақстан Республикасы Білім жэне ғылым министрлігі эзірлеген «Қазақстан балалары» бағдарламасында келтірілген мэліметтерге сүйенсек, мектеп жасына дейінгі балалардың 27,6 пайызы ғана балабақша жэне өзге де мектеп жасына дейінгі білім беру мекемелеріне қамтылған. Ал олардың ішінде мүмкіндігі шектеулі балалар 1пайызды да қүрамайды. Сондай-ақ ресми мэліметтер бойынша, республикада мектеп жасындағы 150
мың мүмкіндігі шектеулі бала бар. Ал оларға арналған арнайы білім мекемелері бар болғаны 101 ғана. Басқаша айтқанда, аталмыш білім
мекемелерінде 17 030 бала білім алса, қалған 130 мыңнан аса мүмкіндігі шектеулі жас «Ильич шамының» жарығынан қағылып отыр. Бүған
интеллектуалдық кеш жетілушілік пен психикалық дамуында ауытқушылығы бар балаларды қоссақ, мэселенің өзектілігі өзі-ақ айқындалып шыға келеді. Өйткені республика бойынша жалпы білім беру мекемелерінің бар болғаны 766 сыныбында ғана ондай балалардың білім алуына жағдай жасалған. Қазіргі таңда республикада психикалық ауытқушылығы бар 6883 бала осы сыныптарда білім алып, тэрбиеленуде.

Айта кетер тағы бір жайт, Қазақстанда, негізінен, мүгедек балалардың жалпы білім алуына ғана жағдай жасалып келеді. Ал олардың салаланып, жеке дара өнер не ғылым, спорт, басқа да шығармашылық салаларға бет бүруына тиісті жағдай жоқ. Интерактивті қүралдарды, интернетті айтпағанның өзінде, халықаралық «Вайдекс» мүгедектер үйымының мәліметіне қарағанда, мүмкіндігі шектеулі балалардың 20 пайызы ғана компьютерде жүмыс істей алады екен. Сондықтан Қазақстанда талантты мүгедек балалардың салалық білім алуына жағдай жасалуы қажет. Ал ондайлар бізде жоқ емес. Мэселен, бірқатар халықаралық байқаулардың жүлдегері, талантты суретші, қүлағы элсіз еститін Анар Әбжанованың айтуынша, ол осы саладағы үлкен жетіс-тіктеріне қарамастан, Өнер академиясына түсу үшін алдымен өз қаржысына репетитор-аудармашы жалдауға мәжбүр болған. «Қүлағы элсіз еститін балаларға арналған мектепті тэмамдаған соң, Өнер колледжінде оқып, содан кейін ғана академияға түсуге мүмкіндік алдым. Өйткені маған арнайы білім беретін мамандар жоқ. Ал білім алу үшін аудармашыны өзім жалдауым керек болды», -дейдіА.Әбжанова. «Үміт» саңырау мүгедектерді қолдау орталығының төрайымы Аманбике Өсербайкызының айтуынша, Қазақстанда мүгедек балаларға бастауыш жэне орта білім беру ошақтарының саны жеткіліксіз. Барының өзі Кеңес дэуірінде
салынып, дәстүрлі оқу процесіне машықтанып алған мектептер болып табылады. «Мектептерде мүлде сапалы маман кадрлар жоқ деуге болады. Кейбір салалық пэндерді оқытатын мүғалімдерді емге де таппайсыз. Әсіресе, ағылшын, тереңдетілген математика пэндерін қазір балаларға қол-қимыл тілінен хабары жоқ үстаздар үйретіп жатыр. Олардың эдісі сол – тақтаға сөздің ағылшыншасын және орысша не қазақша аудармасын жазып қояды. Ал оның не мағына беретінін оқушыға қолмен жеткізуге мүғалімнің қарымы жетпей жатады. Сондай-ақ елімізде мүгедектердің жоғары білім алуы да жолға қойылмаған. Бүрын жастардың Ленинград, Санкт-Петербург қалаларында білім алуына арнайы жолдама берілетін. Қазір оның бірде-бірі жоқ. Ал Кеңес дэуірінде салынған арнайы жоғары оқу орындарының бәрішекараның арғы жағындақалды»,дейдіА.Ерғалиева.

Көп жағдайда мүгедек балаларға қажетті жағдайды мемлекеттік білім беру мекемелері емес, жекеменшік ұйымдар жасап жатқандай көрінеді. Айталық, «Үміт» саңырау мүгедектерді қолдау орталығы кейінгі екі жылда тендер үтып алу арқылы балаларға гранттар сыйлап жатыр. Өткен қос жылда жалпы саны 167 грант мүмкіндігі шектеулі балаларға табыс етілген. Сол арқылы мүгедек балалар Алматы сервис колледжі, Алматы политехникалық инс-титуты, Таңсықбаев атындағы көркемөнер колледжінде білім алуда. Өкініштісі, Алматы сервис колледжінен өзге оқу орындарында балаларға сурдоаудармашы не басқа да көмекшілер қарастырылмаған. Ресми мэліметтерге сүйенсек, Қазақстанда 101 мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы сауықтыру, білім және тэрбие беру мекемелері жүмыс етеді. Одан өзге жекеменшік сектордағы бірқатар арнайы білім ошақтары бар. Олардың көбі ірі мегаполистерде шоғырланған. Ал Алматы қаласында мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған 26 мектеп-интернат жүмыс істейді. Өкініштісі, бүлардың бэрі де мемлекет карамағында емес, кейбірі түрлі элеуметтік топтарға арналған білім жэне тәрбие ошақтары болса, кейі жеке кэсіпорындардың қаржыландыруымен ашылған. Бүл дегеніңіз - мемлекет өз балаларына толыққанды сапалы білім беруде әлеуметтік топтарға бөлінуге жол беріп отыр деген сөз. Десе де, жоқтан бар жақсы. Алматы -республикада мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдердің көп шогырланған аумағының бірі болып табылады. Қаладағы №1 қүлағы естімейтін және нашар еститін балаларға арналған арнайы мектеп-интернат директорының тэрбие ісі жөніндегі орынбасары Мэрияхан Көдекқызының сөзіне қүлақ түрсек, интернатта 150-ге жуық бала тәрбие алады екен. «Мүндай арнайы мектептерде 1 сыныпта 6-7 баладан ғана оқытылады.

Оларға арнайы дыбыс үдеткіш аппараттарын қолданамыз. Өкініштісі, қазір республикадағы қай арнайы осындай не мектеп, не интернат болмасын, оқу технологияларымен толықтай, тіпті қажетті деңгейде де жабдықталмаған. Білім ошақтары тек мұғалімдердің ізденістері аркасында ғана жұмыс істеп тұр», - дейді М.Көдекқызы. Расымен де, құлағы нашар еститін, көзі элсіз көретін балалар үшін тиісті білім алуға көмек көрсететін арнайы қүрылғылар жетімсіз екеніне көз жеткіздік. Ондай қүрылғылар негізінен Ресейден экелінеді. Ал қытайлық сапасыз, есесіне арзан аппараттардың жарамдылық үзақтықтары бір жылдан аспайды екен. Бүл жайында айтқан №4 қалалық көзі нашар көретін жэне мүлдем көрмейтін балаларға арналған арнайы мектеп-интернат директоры Қадырбек Нышанүлы мүгедек балаларға қатысты тағы да бір мэселенің ұшығын шығарды. Оның айтуынша, интернатта білім алатын балалардың 90 пайызы - ауыл балалары. Ал оның тең жартысы - көзі мүлде көрмейтін балалар. Оларға тек тифлопедагог мамандар ғана білім бере алады. Өкініштісі де сол, мүндай мамандар республикада жоқтың қасы. Себебі еліміз ондай мамандар даярлаумен айналыспайды екен. «Интернатта кеңестік дэуірде осы мамандықты игеріп қалған үш қана білікті маманымыз бар. Ертеңгі күні олардың орнын алмастыратын жаңа кадрларды қайдан алатынымызды білмей, дал болып отырмыз» дейді интернат директоры. Мүгедектерге қатысты мәселенің түйіні бір мүнымен тарқатылмайды. Сөз етілмеген жайттар өте көп. Бастысы - онсыз да мүмкіндігі шектелген балалардың екінші мүмкіндігін мемлекет шектемесе екен дегіміз келеді.

Тақырыбы: Арнайы педагогиканың сыныптамалары.

1. Арнайы педагогиканың сыныптамалары.

2.Қазіргі арнайы педагогиканың құрылысы мен пәндік салалары.

3.Арнайы педагогика мен пәндік салаларының дамуы.

І.Арнайы педагогиканың сыныптамалары

Ерте кезде де аномальды балаларға элеуметтік проблема ретінде қарап, көңіл бөлген. Балалардың қоғамдық орнын белгілейтін барлық заң ережелерінде, Рим правосында, Юстициан кодексінде аномльды балалар жөнінде айтылып, олардың қоғамдық жағдайы белгіленеді. Киев Русінің негізі (мемлекеттік қағидалар жинағы) кітаптарында, Москва мемлекетінің «жүз тарауында» аномальды балалардың қоғамдық жағдайды ерекше бүйрықтармен шектелді. Мүндай жағдай Россияда ¥лы Октябрь социалистік револциясы жеңгенге дейін орындалып келді. Кейінгі капиталистік елдерде аномальды балалардың қоғамдық жағдайын арнайы түрде белгілеп қою күні бүгінге дейін бар. Онда аномальды балаға эділетсіздікпен қарап келді.

Аномальды балалар қай кезде де философиялық ойға негіз болып келеді. Сондықтан да философтар, егер баланың қүлағы есітпесе, көзі көрмесе, дүрыс сөйлемесе оның дүниені, өзін қоршаған ортаны танып -білуі қалай өтеді деген мэселемен шүғылданды.

Организімнің аномальдық түрғыда бүзыл механизмі қандай деген мэселе өте ерте кезден көңіл бөлінді. Бір немесе екі орган жүмыс істемей қалғанда, басқалары өзара қандай қарым - қатынаста болады? Бала естімегенде оның өзі қандай күйде болады? Көрмеген кезде күлақ қандай қалыпта болады? Баланың орталық жүйке жүйесі бүзылғанда, сезім органдары қандай күйде болады? Атап айтқанда, мүндай мэселелерімен Дарвин жэне жаратылыс ғылымының басқа да өкілдері айналысты. Қазіргі уақытта дамунда ауытқуы бар балалардың ішкі процестері мен механизмдерін танып білуге білуге үлкен көңіл бөлінуде.

Педагогтар аномальды балаларды оқытудың эр түрлі жүйесін қолданып, бар күш - жігерін жұмсап бақты. Буржуазиялық элем мүндай бастама атаулының барлығына дерлік салқын қарады. Сондықтан да аномальды балаларды оқыту процесі өте кеш - XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында басталды. Бүл уақытта аномальды баланы жеке оқыту тэсілі орын алады. Бүлай оқыту мен оны эксперимент түрінде жүргізілген кейбір ғылымның өкілдері айналысты. Ал капиталистік қоғамда осы уақытқа дейін аномальды балаларды мемлекет тарапынан, шіркеулік жэне элденеше мемлекеттік оқу орындары ғана бар болды. Міндетті түрде жалпыға бірдей оқу жүйесі де жоқ еді.

Капиталистік дүние аномальды балаларға шын мэнісінде өте эділетсіздікпен қарады. Алайда өмір өз талабы орындатуда. Сондықтан да соңғы 20-30 жылдарда кемістігі бар балаларды оқыту жүйесі кеңейтілді, осы категориядағы балаларды зерттеу жүмыстарын қолға алынып, көптеген лабораториялар қүрылды. Халықаралық конгрестер мен кеңестер тағы басқа жиі өткізіліп жүрді. Осы жылдарда элденеше рет мылқаулық жөнінде жэне көрудің бүзылуына байланысты халықаралық конгрестер өткізілді. Бала тілінің бүзылуы жөніндегі 16-Конгреске даярлық жүмыстар жүріп жатты.

Совет қүрылысы аномальды балаларға қатысты капиталистік қүрылыс тудырған бөгеттердің барлығын да жойды. В.И.Ленин 1918 жылдың өзінде - ақ аномальды балаларды тәрбиелеудегі және оқудағы барлық шектеулікті жою жөнінде дереке қол қойды. М.И. Калинин 1931 жылы міндет тітүрде жалпығы бірдей оқуды енгізу туралы декретке қол қойды.

Біздің елімізде аномальды балаларды тэрбиелеп, оқудың мемлекеттік негізі қүрылған, арнаулы мекемелердің жүйесі бар. Бүл жүйе бойынша бастауыш білім беретін кластар ғана жүмыс істеп қоймады, сонымен қатар орталау жэне орта білім беретін кластар да жүмыс істейді.

Капиталистік елдердің өкілдері аномальды балаларға кімдерді жатқызуға болады деген мэселе төңірегінде әлденеше идеалистік теориялар үсынды. Буржуазиялық дефектология ғылымы өкілдеріне біріншіден мынадай пайымдаулар тән болатын: қайсыбір органның бүзылуы қызметі бүзылған соның өзін ғана қамтиды деп есептеді. Мысалы, дүрыс естімеу тек кереңдікке ғана байланысты, соқырлық тек көздің зақымдауына ғана байланысты деді. Қайсы- бір органның немесе жүйенің бүзылуы бала дамуының осы жағына ғана қатысты болады деп жорамалдады. Шын мәнісінде мүның бэрі де элде қайда қиындығы мол мэселе болып шықты. Сондықтансовет дефектологтары алдына аномальды балалардың даму ерекшеліктерін ашу міндетті тұрды.

2.Қазіргі арнайы педагогиканың құрылысы мен пәндік салалары

Арнайы педагогика ғылым ретінде эртүрлі кемістігі бар балалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, организм қызметінің бұзылуымен байланысты ақпарат кемшілігін, жеткіліксіздігінің орнын толтыруда қамтамасыз ететін компенсаторлы процестердің қалыптасуын, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуының жас шамалас аспектісін зерттеу мақсатында бір неше салаларды өзіне біріктіреді. Олар:

1 .Сурдопедагогика 2.Тифлопедагогика

3 .Олигофренопедагогика 4.Логопедия

Сурдопедагогика (латынша - зигсшз-саңырау) - арнайы ның қүрамдас бір бөлігі. Ол есту бүзылыстарына үшыраған түлғалардың педагогика психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, білім берудің ғылыми үстанымдарының жүйесін қамтиды. Баланың жалпы дамуы үшін есту талдағыштарының (анализаторларының) қалыпты жүмыс істеуі үлкен маңызға ие. Есту қабілетінің деңгейі оның сөйлеу (тілдік) және психологиялық қалыптасуында шешуші ықпалдардың біріне жатады. Есту талдағыштарының бүзылымға үшыраған кезінде бірінші кезекте жэне барынша терең қиналатын сала - баланың тілдік, немесе сөйлеу мүмкіндігі, сол себепті танымдық іс-әрекеті толыққанды дамымай қалады. Талдағыштардың алғашқы кемістігі баланың жалпы дамуының қосымша ауытқушылығын туындатады, ал олар өз кезегінде басқа ауыртпашылықтарға экеліп соқтырады. Есту дерттерінің эр түрлі көріністерінің өзара эрекеттесуі үшінші, төртінші жэне т.б. деңгейдегі бүзылыстары естімейтін баланың танымдық іс-әрекеттерінің даму қүрылымын бүзып, түрпайыландырып жібереді.

Тифлопедагогика - грек сөзінен «ііріоз» - соқыр деген атау алып, бастапқыда тек соқырлардың психологиясымен ған айналысты. Қазіргі уақытта тифлопсихологиның объектісі тек соқырлар ғана емес, сондай-ақ көздері нашар көретіндер жэне де амбиопиясы немесе ақилығы бар балаларда оның объектісі боып табылады.Тифлопедагогика - көруі нашар түлғалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, көру анализаторының қызметінің бүзылуымен байланысты ақпарат кемшілігін, жеткіліксіздігінің орнын толтыруда қамтамасыз ететін компенсаторлы процестердің қалыптасуын, сондай-ақ көру қабілеті бүзылған балалардың дамуының жас шамалас аспектісін зерттейді.

Олигофренопедагогика (грек тілінен о1у§оз-кем, аз жэне рһгеп-ақыл, ми) - бұл ақыл есі кем балаларды психологиялық жағынан зерртейтін арнайы педагогиканың бір саласы. Бұл анықтама мамандардың интеллектісі бұзылған баланы өзінің дамуында қозғалмайтын жэне қатып қалған бір нэрсе деген көзқарастырын жеткілікті айқын бейнеледі. Басқаша айтқанда, бұл термин аномалды баланың интелектісінің сандық күйін қалыпты жетілген құрбы - құрдасымен салыстырғанда анықтады. Л.С. Выготскийдің ой-пікірін жэне оның психологиялық мектебінің эсерінен осы ұғымға кезекпен «ақыл - есі кем бала» немесе «кемақыл» деген термин келеді. Осы термин отандық дефектологтардың аномалды баланың интелектуалды дамуының табиғаты мен мэніне деген көзқарасына мейлінше толық жауап береді. Ақыл-ой көлемділігі - бұл аномалды баланың интеллектісне мінездеме, тек ол ғана емес, мұндай баланың интеллектісінің даму қарқынының қаншалықты сапалық, соншалықты сандық төмендеуін көрсетеді.

Олигофрения, немесе ақыл-ой кемістігі - бұл туа біткен және туылғаннан кейінгі бірінші жылдарда пайда болған кем ақылдық, жалпы алғанда писхикалық дамымаған элеуметтік бейімделудің қиындауынан интеллектуалды кемшіліктің басым болып көрінуі.

Сөйлеу тілі бұзылған балаларды логопедия ғылымы зерттейді. Логопедия дегеніміз-сөйлеу тілі кенмістіктерін,оның бұзылу себептерін,болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістіктерді эр түрлі жолдармен түзетіп жоюдың тэсілдерін зерттейтін ғылым.Логопедия- «1о§оз» сөйлеу, «рес1ео»-«оқытамын» деген мағынаны білдіреді.Логопедия арнайы психологияның бір саласы болып есептеледі. Логопедияның зерттеу обьектісі-сөйлеу тілінің бүзылуынан зардап шеккен адам.Сонымен сөйлеу тілі дамуымен оның бүзылуын түзету жэне сақтандыру логопедилық ықпал жасау барысының негізгі бағыты болып есептеледі. Логопедияның мағынасы тілдің элеуметтік маңызы мен байланысты.Сөйлеу тілі байланыс қүралы ретінде және ойын жеткізіп түсіну үшін қолданылады.

Сөйлеу тілін меңгерудің қағидаларьксөйлеу тілінің жүйелі дамуы (кинестезиялық), барлық қарым-қатынас түріндегі басқа да тілдік қатынастардытүсіну;артикуляцияның синхронды қатысуы,лекцикалық жэне граматикалық әдістер;бала дамуындағы қабылдау мен мэнерлі лекцикалық жэне граматикалық бірліктердің эмоциялық жэне ерік сферасының даму барысы;тілдік сезімді дамыту,сезгіштік жэне сөйлеу тілін ің барлық компоненттері.Баланың элеуметтік қарым-қатынас түрі тілдік және интелектуалдық дамуына байланысты.Баланың тіл кемістігі оның сауат ашуы мен бірге жеке басының дамуына кері эсер етеді.

Жалпы логопедия пэні сөйлеу тілінің кемістігіне байланысты негізгі бағдарламалар мен методикаларды пайдаланып,коррекциялау мен компенсациялау,даму кемістігін элсірету,жою т.б.с.с.оқыту системаларын пайдалану керек.

XX ғасырдың басында немістің белгілі ғалым П. Шуман атап айтқандай «Баланың психикалық дамуы неғүрлым төмен болса, оны оқытатын мүғалімнің білімі соғүрлым жоғары болуы керек». Сондықтан, болашақ психологтар тек қана, теориялық білім алып қоймай, ол білімдерін тэжірибе жүзінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды қалыптастыру үшін қолдана білулері керек.

Психолог - мамандар өз міндеттерін жоғары дэрежеде іске асыру үшін, олар элеуметтік-педагогикалық, реабилитациялық, кеңесші-диагностикалық, психотерапиялық жэне негізгі кемістіктерді түзету эдістерін толық игерулері қажет. Сонымен қатар, бүл мамандар эртүрлі кемістіктері бар балалардың ауытқуларының этиопатогенетикалық ерекшеліктерін толық анықтап, олармен жүргізілетін арнайы түзету, оқыту жэне тэрбиелеу эдістемелерін қолданып, олардың нәттижелерін анықтайды

Кемтарлықтың түрлеріне, этиопатогенетикалық қалыптасу механизмдеріне сэйкес төмендегідей арнайы психолог мамандар түзету, оқыту, тэрбиелеу жэне қалыптастыру жүмыстарымен айналысады:

• сурдопсихолог-нашареститіннемесеестімейтінбалаларды қалыптастыратын арнайы психолог;

• тифлопсихолог-нашаркөретіннемесекөрмейтінбалаларды зерттейтін арнайы психолог;

• олигофренопсихолог - эртүрлі дэрежедегі интеллектуалды дамулары зақымдалған балаларды қалыптастыратын арнайы психолог;

• логопед -эртүрлідэрежедегітілмүкістігібарбалалардың кемістіктерін айқындап, түзететін маман;

• арнайыпсихолог- эртүрлідэрежедегіпсхикалық дамуында ауытқулары бар балаларға психологиялық көмек көрсететін маман;

Түзете - дамыту жэне тэрбиелей - оқыту үшін психологтар жан-жақты білімі бар, әр кемістіктің қалыптасу ерекшеліктерін білетін жэне оларды түзететін әдістемелерді игерген мамандар болғаны қажет

З.Арнайы педагогика мен пәндік салаларының дамуы

Қазіргі таңда арнайы педагогика ғылымында бірнеше өзекті мәселелер кездеседі. Ол мэселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тығыз байланысты. Яғни оларға: есту қабілеті бүзылған балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалғандар); көру қабілеті бүзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін ); сөйлеу қабілеті бүзылған, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданған, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл жэне психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін және ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-түрысы,мінез-қүлқы, тэртібі бүзылған) балалар жатады. Өкінішке орай,

қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда жэне де логопедиялық пункттарда тәрбиеленеді. Демек, мұнда олар арнайы коррекциялық, психологиялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі.

Демек, ол дефектологтарға сонымен қатар, бұл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарға өте маңызды. Бүл мэселелер
мектепке дейінгі, мектеп жасындағы жэне басқа да жас ерекшеліктер педагогикасында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Яғни,
арнайы педагогикадағы бүндай жағдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
Мэселен, АҚШ елінде, Ресей еліне қарағанда дамуы артта қалған балалар саны көп. Сонымен қатар өз елімізде де дамуы артта қалған балалар
саны жэне де ақауы бар балалар да аз емес. Осыдан арнайы педагогикада туындайтын мэселелер осы балаларга қолданылатын психокоррекциялы жүмыстар мен педагогикалық элеуметтік қамтамассыз ету жағдайларының, қазақ тіліндегі оқу қүралдарының жэне техникалыққүрал-жабдықтардың аздығы. Жалпы айтқанда, осы негізгі мэселелер, концепциялар сол сияқты теориялар Л.С.Выготскидің түжырымдамалары мен салыстырмалы түрғыда түйінделіп жасалынған. Алайда бүл мэселелерді психологиялық жэне педагогикалық түрғыда қарайтын болсақ, дамуында ауытқуы бар балалардың ортамен қарым-қатынасы жэне олардың оқу барысындағы іс -эрекеті, ерекшеліктері арнайы педагогика ғылымында үлкен сүрақты туындатады. Демек мүндай эр түрлі категориядағы балалармен педагог-психологтардың жүмыс жасауы, олардың деңгейіне сәйкес әдіс-тэсілдердің қолданылуы жэне олардың таным процесстерінің ерекшеліктерін айқындауы жайында туындайтын сүрақтар арнайы педагогикағылымында қарастырылады. Жэне де арнайы педагогика ғылымында бүл мэселелер мен қатар теорияның тәжірибе жүзінде қарастырылуы жайында да сөз болады. Осы жайында байсалды жүмыстар хіх-хх ғасырдан бастап жүзеге асырыла бастады. Ал қазіргі кезде арнайы педагогика ғылымында осы айтылған мэселелерге жауапқайтаратынматериялдардыңаздығынан туындапотыр. Арнайы педагогика, сонымен қатар дефектология ғылымының бөліміндегі кейбір ғылыми аумақтарды да өз ішіне алады. Демек, психологиялық, педагогикалық жэне физикалық жағынан артта қалған балаларды өздігімен қоғамдық өмірге жэне еңбекке баулу; оларды дайындау; жан-жақты үйрету, оларға эр түрлі эдістерді жүргізу, коррекция, компенсация, реабилитация, абилитация жүмыстарын жүргізу,сонымен қатар оларды оқыту, тэрбиелеу, зерттеу арнайыпедагогика ғылымының аумағында қарастырылады.

жүргізіледі. Яғни баланың даму деңгейі, ақыл-ойының деңгейі, көру есту дефектісінің деңгейімен ескеріле отырып, зерттеу эдісін қолданамыз. Аномальді балалардың негізгі категорияларына:

Естуінде бүзылысы бар балаларды жатқызамыз. Яғни( саңыраулар, нашар еститіндер, мүлдем естімейтіндер, көру бүзылысы бар балалар: (соқыр, нашар көретіндер ); сөйлеудің күрделі бүзылысы бар балалар (Логопаттар); ақыл-ойында ауытқуы бар балалар ( ЗПР балалар); психофизиологиялық дамудағы комплекстік бүзылыс ( соқыр-мылқау , ақыл-ойында ауытқуы бар соқырлар, ақыл-ойында ауытқуы бар саңыраулар,); жэне де қимыл қозғалыс аппаратында бүзылысы бар балалар жатады.

Сонымен қатар, дамуында ауытқуы бар балалардың басқа да топтары бар, олар:

Мінез - қүлықының психопатиялық формасы, яғни олар мектепте бейімделе алмайды жэне мектепте неврозбен зардап шеккен балалар болып табылады. Жэне де балалардың ерекше тобы, педагог пен психологтардың зейінін өзіне аударатын топ ол: дарынды балалар тобы болып табылады. Аномальді балаларды оқыту мен тэрбиелеу, оларды қоғамдық өмірге, өнімді еңбекке баулу- күрделі элеуметтік жэне педагогикалық проблема болып келеді. Аномальді балалар- күрделі эрі эртүрлі мінезді топ. Әртүрлі аномальділердің дамуы балалардың элеуметтік байланысында қүрылуда эртүрлі көрінеді.

Арнайы педагогикағылым ретінде эртүрлі кемістігі бар балалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, организм қызметінің бүзылуымен байланысты ақпарат кемшілігін, жеткіліксіздігінің орнын толтыруда қамтамасыз ететін компенсаторлы процестердің қалыптасуын, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуының жас шамалас аспектісін зерттейді.

Қазіргітаңдамүмкіндіктері шектелген балалардытек дефектологиялық, психологиялық жэне педагогикалық жақтармен анықтап алу қажет. Психологиялық зерттеудің өзі оңай жүмыстар емес, демек, эрбір психолог-педагог маманы ондай балалармен психологиялық байланыста жэне тығыз қарым-қатынаста болуы қажет. Демек, бүл мэселелер элемдік мэселелермен парапар. Қазіргі қоғамымыздың дамуы мен тәрбиеленуінің мэні де осы жағдайлармен да тығыз байланысты. Осы мэселелердің туындау
себептері арнайы психология ғылымында қарастырылады. Мүмкіндіктері шектелген балаларды тэрбиелеудің мақсаты мен міндеті психология мен педагогика ғылымдарының жалпы қағидасымен анықталады жэне де қоғамдық өмірге белсенді даярлау, азаматтық борышын қалыптастыру жатады. Мүмкіндіктері шектелгенбалаларды тэрбиелеуде оның мектебімен жанүясы үлкен эсер етеді. Демек олармен тығыз қарым-қатынасты орналастыру қажет. мүмкіндіктері шектелген балаларға физикалық жэне психикалық ауытқуы бар балалар жатады. Демек, ол дефектологтарға сонымен қатар, бүл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарға өте маңызды. Бүл мәселелер мектепке дейінгі, мектеп жасындағы жэне басқа да жас ерекшеліктер психологиясында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Ягни, арнайы педагогика бүндай жағдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мэселелердің бірі болып табылады.

4.Арнайы педагогика пәндік салаларының болашақ дамуы
Арнайы білім беружүйесінің эр түрлі дэрежедегі дамуында ауытқуы барбалалардың психофизикалық дамуындағы ерекшеліктерін

қалыптастыру, осы түрғыдағы балаларға коррекциялық тэрбиелеу жүмыстарын жүргізуінің бағыты мен оқытудың мазмүны туралы білімді қалыптастыру, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуының жас шамаласаспектісін зерттеумақсатындабірнешесалалардыөзіне біріктіреді. Олар: 1 .Сурдопедагогика 2.Тифлопедагогика 3 .Олигофренопедагогика 4.Логопедия

Сурдопедагогика (латынша - зигёиз-саңырау) - арнайы педагогиканың қүрамдас бір бөлігі. Ол есту бүзылыстарына үшыраған түлғалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, білім берудің ғылыми үстанымдарының жүйесін қамтиды. Баланың жалпы дамуы үшін есту талдағыштарының (анализаторларының) қалыпты жүмыс істеуі үлкен маңызға ие. Есту қабілетінің деңгейі оның сөйлеу (тілдік) жэне психологиялық қалыптасуында шешуші ықпалдардың біріне жатады. Есту талдағыштарының бүзылымға үшыраған кезінде бірінші кезекте жэне барынша терең қиналатын сала - баланың тілдік, немесе сөйлеу мүмкіндігі, сол себепті танымдық іс-эрекеті толыққанды дамымай қалады. Талдағыштардың алғашқы кемістігі баланың жалпы дамуының қосымша ауытқушылығын туындатады, ал олар өз кезегінде басқа ауыртпашылықтарға әкеліп соқтырады. Есту дерттерінің эр түрлі көріністерінің өзара эрекеттесуі үшінші, төртінші жэне т.б. деңгейдегі бүзылыстары естімейтін баланың танымдық іс-эрекеттерінің даму қүрылымын бүзып, түрпайыландырып жібереді.Кереңдердің қабілетін дамыту түрлі пікірлер көне заман философтарымен біршама айтылса да, бүл мәселе өте баяу дамыды. Кереңдерді оқытудагы алғашқы тэжірибелері Полына, Бонет, Каррмон, қалаларында жүргізілді.

XVII - ХУІПғғ капиталистік өңдеу дамыды. Даму эсіресе Еуропада қарқынды жүрді. Мүнымен бірге ғылыми білімдер де дамыды. Оқытушылар сурдопедагогикалық мәселелерді жеңуге, оның жаңа жолдары мен қүралдарын іздеуге батыл күресті. Сурдопедагогтар эсіресе кереңдерді ауызша сөйлеуге, оқыту әдістемесін жасауға көп көңіл бөлді.. Кереңдерді жеке оқыту эсіресе Англия, Нидерландия, Франция, Германия елдерінде дамыды. Бүл кезеңде кереңдерді ауызша сөйлеуге оқытудың 2 жолы болды.

1 жол - Консье, Бонет, Бульвер тэжірибесіне сүйеніп, дактильді сөйлеуді қолдану.

2 Бағыт - өкілдері керең балаларды ауызша оқытуға талпындық. Сонда кереңдерді оқытудың 2 жүйесі қалыптасты: мимикалық жэне ауызша.

Бүл кезеңде кереңдерді оқыту мэселесі Англия дәрігерлері мен оқымыстыларының да назарын аударады.

XVII Англияда кереңдердіоқыту мэселесімен жемісті

айналысқандардың бірі физик Бумвер еді. Кереңдердің ақыл ойын қолмен сөйлеу арқылы дамыту туралы пікірлерін оның 1644 ж шыққан Хирология (қолмен табиғи сөйлеу) жэне Хиронология (қолмен жасанды сөйлеу) кітаптарында айтылды.

Англияда кереңдерді жеке оқытуға еңбек сіңірген ғалымдардың бірі Джон Валдис еді. Ол мынадай мэселелерді шешуде талпынды.

1. Кереңдерді ауызша сөйлеуге оқытуда жалпыға бірдей грамматика ерекшеліктерін пайдалану.

2. Кереңдерді еріннен оқуға үйрету.

3. Кереңдерді өздерінің ойларын сөйлеудің жазбаша формасында жеткізуге үйрету.

4. Кереңдерді өздерінің ойларын сөйлеудің жазбаша формасында жеткізуге үйрету.

Валмис сонымен қатар ауызша сөйлеуге балама болатын саусақ әріптері (дактилологияны) жасауды алдына міндет етіп Дактильді және жазбаша сөйлеу арқасында оның жетекшілігіндегі шәкірттер сөздікті лек сиканы меңгереді.

XVII ғ жэне Х^ІІІғ басында кереңдерді жеке оқыту жэне сол кезден бастап оқытылған. Нидерландияда кең тарады. Мүнда кереңдерді ауызша оқыту теориясының көрнекті өкілдерінің бірі Ван Геммонд еді. Ал дэрігер химик болган, оның 1667жылы « Ауызша сөйлеудің табиғи эліппесі» еңбегі таблица түрінде жарыққа шықты. Нидерландиядағы кереңдерді оқытушылардың таға да бір көрнекті өнім дэрігер Амман еді, ол Швейцарияда туылып, медицина факультетін бітірді мүнан соң ол Амстредамға келіп медициналық практикамен айналыса бастады . Бүл жерде ол бір бай көпестің керең қызын оқыту жөніндегі үсынысын қабыл алады. Еңбекақысы жоғары болғандықтан ол бүған келіседі жэне оның бүдан кейінгі қызметі осы бағытта өрбіді 5 жылғы оқытудан соң ол «сөйлеу туралы диссертация» еңбегін жарыққа шығарды оның еңбектері педагогтар арасында кең қолданды кітаптары көп тілге аударылды . Бірақ ол керең балалардың ақыл-ой күшінің олардағы табиғи шараларын сезінуді бағаламады.

Франция, Перейра жекелеген керең оқушыларды табысты түрде оқытты оның керең балаларды оқытумен айналысуы оның керең қарындасына байланысты болды. Бүдан кейін ол кереңдердің кэсіби оқытушысы болды. Париж ғ ғылым акодемиясының жиналысында оның кереңдерді оқытудағы жетістіктері талқыланды. Сол кездегі француз газеттерінде ол

туралы көптеген мақалалар шықты. Бірақ Перейра маңынан ешқандай еңбек қалдырылмады. Кереңдерді жеке оқытуда неміс мүғалімі Родальдің еңбегі зор . Сурдопедагогика тарихында жиі кездесетін оның керең балаларды оқытуға көңіл бөлуінің жеке басының еңбегі бар еді. Оның 6 баласының 3-еуі керең болды. Бүл жағдай Родельді оқытудың жолдары мен қүралдарын іздеуге мэжбүр етті.

XVII - ХУІІІғғ кереңдерді жеке оқыту тэжірибесі бүдан кейінгі кезеңдерді фронтальді оқыту тэжірибесіне негіз болды.

Тифлопедагогика - грек сөзінен «Ііріоз» - соқыр деген атау алып, бастапқыда тек соқырлардың педагогикасымен ғана айналысты. Қазіргі уақытта тифлопедагогиканың объектісі тек соқырлар ғана емес, сондай-ақ көздері нашар көретіндер жэне де амбиопиясы немесе ақилығы бар балаларда оның объектісі болып табылады.

Тифлопедагогика - көруінде эртүрлі бүзылыстары бар адамдарды оқыту мен тэрбиелеу эдістерін қарастыратын дефектология саласы.

Көзі көрмейтіндерге арналған ең алғашқы оқу-орнын тифлопедагогикалық негізін қалаушы Француз педагогы Гаюи Парижде ашты. Шетелдерде XVIII - ХІХғғ Көзі көрмейтіндерге арналған мектептер Үлыбританияда, Австрияда, Германияда, АҚШ-та қүрылды. Бүл оқу орындарында көзі көрмейтіндер жазуға, оқуға, есептеуге жэне музыкаға оқытылды.

XIX ғасырдың ортасынан бастап көзі көрмейтіндерді жазуға, оқытуға үйретуде, Луи Брайльдің (1829ж) жасаған рельфті шрифті кең қолданыла бастады. Көзі көрмейтіндерге арналған көптеген рельфті алфавиттердің ішінде (Галь, Лукас,Барбе) және т.б Брайль шрифті жазуға оқытуға үйретуде тиімдірек болды.

Көзі көрмейтіндер компьтерді және калькуляторды жедел пайдалануына арналған эртүрлі еңбектер жасалынды.

Ресейде көзі көрмейтіндерге арналған алғашқы мектеп 1807ж ашылды. Ресейде тифлопедагогиканың дамуы Грот, Скребиский тығыз байланысты, Көзі көрмейтіндерге арналған мектеп тэрбиеленушілері жалпы білім беретін мектептердің 3,4 сынып көлеміндегі білімін жэне кэсіби даярлықта меңгереді. Бірақ бүл оқыту көзі көрмейтін балалардың 4-5 процентін ғана қамтыды.

Қазіргі таңда Ресейде көзі көрмейтіндер 70 түрлі кэсіп меңгеріп шыға алады.

Луи Брайль 1809 жылы 4 қаңтарда Францияның кішкентай бір қалашығында дүниеге келген Ол 3 жасқа толған кезінде көзін пышақпен зақымдап , көзі қабынып көрмей қалды.Бірақ Брайльдің ата-аналары оны эртүрлі еңбек дағдыларына үйретті. Музыка мүғалімдерін үйіне шақырып оны скрипкада ойнауға да үйретті. Брайль жергілікті мектепте кэдімгі саусақ көмегімен алфавитті де үйренді 1819 ол Париждегі көзі көрмейтіндерге арналған институтқа түседі. Бүл институт тэрбиелеушілері, сауаттылыққа, музыкаға тоқымаға үйретілетін. Ал сабақ та рельфті шрифпен шығарылатын кітаптар пайдаланылды. Көрсеткен пэндер бойынша оқулықтар жеткіліксіз болғандықтан оқыту эдістемесі көбінесе ақпаратты есту арқылы қабылдауға негізделеді. Луи Брайль институтта қабілетті тәрбиеленуші болғандықтан, оған 1828ж оқуды бітіргеннен соң оқытушы бір жүмыс істеуге үсыныс жасалынады.. Париж институтында оқып жүргізгенде ол Галон әдісімен жэне де оқуға арналып жасалып эріптермен танысады. Барін эріптері картонға тесіліп жазылатын жэне оны сипау арқылы оқитын, бірақ оның жаңалығы қолдануға тиімсіздеу болды. Әріп таңбалары өте үлкен болатын , бірақ, бүл жүйе Брайльге шығармашылық күш берді ол эр эріптерді, сандарды химиялық жэне физикалық белгілерді ноталарды дэл көрсетіп шерльфті шрифт жасауды ойлады. Ол бүл жүйесін жасаумен 1824 ж 15 жастан бастап айналысты жэне жүйедегі алғашқы нүсқасын 1828ж институт кеңесіне қарауға үсынды , бірақ ол қолдау таппады. Олар балалардың жасаған шрифтерін көзі көретін оқытушыларға ыңғайлы емес деп тапты. 1837 ж көзі көрмейтіндердің табанды түрде үсынумен институт кеңесі бүл мэселені қайта қарады. Бүдан соң, Брайльдің рельфті шрифтерін Францияның қысқаша тарихы басылып шықты ең соңында Брайльдің жасаған жүйесі көзі көрмейтіндерге арналған ең жақсы жүйе ретінде танылды.

Қазіргі таңда Брайль алфавитімен кітап шығаратын ең ірі орталық Лондондағы көзі көрмейтіндерге арналған Коралевский национальный институт. Ол үздіксіз кітаптар, газеттер, музыкалық жүмыстарды, емтихан қүжаттарын т.б кітаптарды көптеп шығарды.

Олигофренопедагогика - (грек тілінен о1у§оз-кем, аз жэне рһгеп-ақыл, ми) - ақыл-ой дамуы артта қалған балалардың кемістіктерін коррекциялау жолдарын олардың элеуметтік реабилитация мэселелерін тэрбиелеу жэне оқыту мэселесін зерттейтін дефектологияның бір саласы. Ақыл-ой дамуы артта қалған адамдар эруақытта да болған. Мыңдаған жылдар бойына оларды аластап теріске шығарып отырған. Ерте заманда кемақыл адамдарға қарым-қатынас мифтік діни қорғаныс механизімімен анықталған. Егер сэбидің кемістігі бірден байқалса оны өлтірген. Бірақ, ол кезде эпилепсия қасиетті ауру ретінде. Ортағасырда христиандық кемақылдыларға деген қатынасты біршама жүмсартты. Олар Евангенин негізін ала отырып, ауруларға көмек көрсетіп қарады.

Ғылым білімнің дамуы бірте-бірте діни - сенімдерді, орындарды жеңіп оларды реттеуге қызығушылық тудырды.

Олигофренопедагогика ғылым ретінде ХІХғ бас кезеңінде медицина мен педагогика бір бағыты ретінде пайда болып, дами бастады. Кемақыл балалардың , алғашқы тэрбиешілері арнаулы сихотерапиялық емдеу орындағы дэрігерлер еді. Кемақыл адамдарға арнап арнайы мекемелер қүрудың ХІХғ 3 алғышарты болды.

• Медициналық дэрігер Гуген Бю кретенизімді емдеуге кірісті.

• Әлеуметтік педагогикалық Тест толаңсидің кемақылдарды оқыту мүмкіндігіндегі тур ақпараты.

• Діни қайырымдылық.

Француз Жан Итар кемақыл бір баланы элеуметтік ортаға бейімдеуге талпыныс жасады оның әдістемесін көзқарастарын одан кеиін.

Сеген пайдаланған. Ол өзінің тэжірибелерінде сенсорлық жэне қозғалыс дамуының маңызын көрсетті. Сегеннің эдісін Монтессори дамытты Дисон Даун ақыл-ойы дамуы артта қалғандары бойынша топта жіктеуге кірісті. Шіркеу құрылымының бастамасымен көптеген арнайы орындар ашылды. Арнайы орындар негізін дәрэгерлер тарапынан ашылды. Мемлекеттік арнайы орындар педагогикалық міндеттерді орындауға тырысты. Олардың негізгі мақсаты кемақылдыларды адамзат қоғамның пайдалы мүшесін айналдыру еді. Бүл мемлекеттік мекемелер көбінесе сурдопедагогтардың бастамасымен пайда болды.

XIX ғасырдың екінші жартысында арнайыц мектептердің саны өсті. 1901 жылы Нидерландияда ақыл-ой дамуы артта қалған балалардың міндетті білім алуы туралы заң қабылданды. Бұл кемақыл балаларға мектептік білім беру жүйесінің дамуына негіз болды.Олигофренопедагогиканың қалыптасуы шетелде Демор, Деклорись,Бине т.б есімдерімен байланысты. Ресейде төңкеріске дейінгі жэне кеңес олигофренопедагогикасына Кашенько, Граборов, Выготский, Дульнев жэне т.б көп еңбек сіңірді. Ресейде кемақыл балаларға арналған алғашқы көмекші сынып 1908ж, ал алғашқы көмекші мектеп 1910жылы ашылды. Сөйлеу тілі бұзылған балаларды логопедия ғылымы зерттейді.

Логопедия дегеніміз-сөйлеу тілі кенмістіктерін,оның бүзылу себептерін,болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістіктерді эр түрлі жолдармен түзетіп жоюдың тэсілдерін зерттейтін ғылым. Логопедия- «1о§оз» сөйлеу, «реёео»-«оқытамын» деген мағынаны білдіреді.Логопедия арнайы психологияның бір саласы болып есептеледі. Логопедияның зерттеу обьектісі-сөйлеу тілінің бүзылуынан зардап шеккен адам.Сонымен сөйлеу тілі дамуымен оның бүзылуын түзету жэне сақтандыру логопедилық ықпал жасау барысының негізгі бағыты болып есептеледі. Логопедияның мағынасы тілдің элеуметтік маңызы мен байланысты.Сөйлеу тілі байланыс қүралы ретінде жэне ойын жеткізіп түсіну үшін қолданылады.

Сөйлеу тілін меңгерудің қағидаларыхөйлеу тілінің жүйелі дамуы (кинестезиялық), барлық қарым-қатынас түріндегі басқа да тілдік қатынастардытүсіну;артикуляцияның синхронды қатысуы,лекцикалық және граматикалық эдістер;бала дамуындағы қабылдау мен мэнерлі лекцикалық жэне граматикалық бірліктердің эмоциялық жэне ерік сферасының даму барысьқтілдік сезімді дамыту,сезгіштік жэне сөйлеу тілін ің барлық компоненттері.Баланың әлеуметтік қарым-қатынас түрі тілдік жэне интелектуалдық дамуына байланысты.Баланың тіл кемістігі оның сауат ашуы мен бірге жеке басының дамуына кері әсер етеді.

Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Философиялық негіздері.

1.Арнайы педагогиканың теория мен практикасына қатысты философияның дүние танымдық және әдіснамалық қызметі.

2.Психика және дене дамуында нормадан ерекше ауытқулары бар адамның проблемалары туралы атақты философтар мен ағартушылар.

3.Арнайы педагогиканың өзекті философиялық проблемалары: гуманизм, қоғамның мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға көзқарастың аксиологиялық концепциясы, қазіргі арнайы педагогиканың этикалық және адамгершілік проблемалары (қоғамға пайдасы мен эвтаназия ).

4.Қазіргі философия арнайы педагогиканың әдіснамалық негізі ретінде.

Тақырыбы:Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Әлеуметтік негіздері.

1.Мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды азшылық топ ретінде және әлеуметтік параметрлерін қарастыру.

2.Мүмкіндіктері шектеулі адамның дамуы мен әлеуметтенуі.

3.Қоғам өмірінен қалудың проблемалары: әлеуметтік бағдары мен коммуникативтік бұзылыстар, мінез-қулқының ауытқуы, идентификациялық проблемалар, әлеуметтік өмірдің болашағынан айырылу, білім алуындағы қиындықтар мен әлеуметтік жетістіктердің төмендеуі.

4.Қазіргі өркениетті қоғамдағы арнайы білім беру жүйесінің әлеуметтік көрсеткіштері.

5.Қоғамға қосу мен еңгізу және әлеуметтік оқшалауды жою жолдарын іздестіру.

6.Мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың әлеуметтік көзқарасы мен сана-сеімді қалыптастыру, және қоғамдық өмірдің барлық салаларына қатыстыру іс-әрекетін ұйымдастыру.

1. Әлеуметтік - бейімдеу бағытындағы білім беру арнайы білімділік коррекциялық үрдісте даму мүмкіншілігі шектеулі адамның элеуметтік өмірде тәуелсіз жэне өз бетінше болуын қамтамассыз ететін қүрал ретінде қарастырылады;

Арнайы білім берудің қүралы ретінде ойдың тілдің жэне сөйлеуді дамыту - интеллектуалды жетіспеушілігі бар адамдардың өзіндік арнайы ерекшеліктерін таным қызметінің түрақты бүзылуы деп санау қолданылады . Сондықтан оларға білімдік сүраныста маңыздысы ойлау, тіл жэне сөйлеуді дамытуға коррекциялы - педагогикалық көмек қажет болып келеді. Коррекция (латын тілінен - соггекио - дүрыстау , түзету, жөндеу) - дефектологияда балалардың психикалық , физикалық дамуындағы жетіспеушіліктер элсірету немесе дүрыстауға , түзетуге бағытталған педагогикалық шаралардың жүйесі. Коррекция екіге бөлінеді - жекелеген кемістікті түзету (мысалы, көру немесе дыбысты айту коррекциясы), кеміс баланың жеке басына толық түрде эсер ету. Баланың физиологиялық жэне танымдық эрекеттерініңдамуындағы кемістіктерді азайту немесе жою - коррекциялық - тэрбиелеу жүмыстары - деген үғымымен түсіндіріледі. Медициналық қызметтерді: үйымдық-қүқықтық нысандарына қарамастан, ана мен баланы қорғау үйымдары, алғашқы медициналық- санитарлық көмек көрсететін үйымдар, консультациялық-диагностикалық поликлиникалар, медициналық оңалту орталықтары жүзеге асырады. Медициналық қызметтерге:

—Қатер тобындағы балаларды анықтау мақсатымен жас сәби балаларды жаппай стандартты тексеру;

—Туа біткен түқым қуалаған жэне жүре пайда болған патологияның тереңдетілген диагностикасы;

—Психика дене дамуында ауытқулары бар балаларды медициналық түзеу жэне оңалту;

—Қазақстан Республикасының заңдарына сэйкес көрсетілетін өзге де қызметтер жатады.

Кемтар балалрға арналған арнаулы білім беру қызметтерін Қазақстан Республикасының білім беру заңдарында белгіленген тэртіппен арнаулы үйымдар: пихологиялық- медициналақ-педагогикалық консультациялар, психологиялық педагогикалық түзеу кабинеттері, оңалту орталықтары, логопедтік пункттер, балар бақшлары жэне басқа да арнаулы түзеу үйымдары көрсетеді.

Арнаулы білім беру қызметтерін көрсетуге: -Балалардың ақыл-ой жағынан даму ерекшеліктерін анықтау жэне оқыту ментэрбиеберудің түріменнысанынтаңдауүшін олардың мүмкіндіктерінайқындаумақсатыменоларды тереңдетілгенжэне кешенді тексеру;

-Кемтар сэби мектепке дейінгі жастағы жэне мектеп жасындағы балаларды психологиялық-педагогикалық жағынан түзеу, оқыту мен тэрбиелеу;

-Еңбекке баулу, кэсіби диагностика;

-Кэсіби білім беру;

-ҚазақстанРеспубликасыныңзаңдарынасэйкесөзгедеқызметтер көрсету жатады.

-Арнаулы элеуметтік қызметтер көрсететін үйымдар:Халықты элеуметтік қорғау мекемелері, протез-ортопедия бүымдарын шығаратын, техникалық жэне көмекші қүралдарды дайындайтын үйымдар.

Арнаулы элеуметтік қызметтер көрсетуге:

-Қазақстан Республикасы мүгедектерді элеуметтік қорғау саласында заңдарында белгіленген тэртіппен элеуметтік көмек көрсету;

-протездеужэнепротез-ортопедиябүымдарымен қамтамассызету жөніндегі қызметтерді көрсету;

-арнаулы техникалық жэне компенсаторлыққүралдармен қамтамассыз ету;

-кемтар балалардытэрбиелеп отырғанотбасыларына консультациялық көмек көрсету;

-элеуметтік қызметкерлердің қызметтер көрсетуі жатады.

Әлеуметтік қызметкерлердің қүқықтық мэртебесі Қазақстан Республикасының заң актілерімен белгіленеді.

2. Организімнің аномальдық түрғыда бүзыл механизмі қандай деген мэселе өте ерте кезден көңіл бөлінді. Бір немесе екі орган жүмыс істемей қалғанда, басқалары өзара қандай қарым - қатынаста болады? Бала естімегенде оның өзі қандай күйде болады? Көрмеген кезде қүлақ қандай қалыпта болады? Баланың орталық жүйке жүйесі бүзылғанда, сезім органдары қандай күйде болады? Атап айтқанда, мүндай мэселелерімен Дарвин жэне жаратылыс ғылымының басқа да өкілдері айналысты. Қазіргі уақытта дамунда ауытқуы бар балалардың ішкі процестері мен механизмдерін танып білуге білуге үлкен көңіл бөлінуде.

Педагогтар аномальды балаларды оқытудың эр түрлі жүйесін қолданып, бар күш - жігерін жүмсап бақты. Буржуазиялық әлем мүндай бастама атаулының барлығына дерлік салқын қарады. Сондықтан да аномальды балаларды оқыту процесі өте кеш - XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында басталды. Бүл уақытта аномальды баланы жеке оқыту тэсілі орын алады. Бүлай оқыту мен оны эксперимент түрінде жүргізілген кейбір ғылымның өкілдері айналысты. Ал капиталистік қоғамда осы уақытқа дейін аномальды балаларды мемлекет тарапынан, шіркеулік жэне элденеше мемлекеттік оқу орындары ғана бар болды. Міндетті түрде жалпыға бірдей оқу жүйесі де жоқ еді. . Психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар кемтар

балаларды элеуметтік жэне медициналық - педагогикалық түзеу арқылы қолдауды, айғақтамаларын анықтауды, оларға білім берудің түрі мен нысандарын айқындауды, оларды оңалтудың жеке бағдарламасын жасау мақсатында диагностика жэне психологиялық-медициналық-педагогикалық тексеруді жүзеге асыратын мемлекеттік мекмелер табылады.

Психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар кемтар балаларды арнаулы түзеу үйымдары мен басқа да үйымдарға медициналық, арнаулы білім жэне арнаулы элеуметтік қызметтерді алуы үшін ата-аналарының жэне өзге де заңды өкілдерінің келісімімен ғана жібереді.

Әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау ісін қаржыландыру республикалық жэне жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған өзге де көздерден жүзеге асырады.

Әлеуметтік педагогикалық көмек әртүрлі топқа бөлінеді: білім, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру , мэдениет жэне спорт мамандар мен ата-аналдардың ассосациациясы, қайырымдылық қорлары жэне т.б Қазіргі таңда мемлекеттік қоғамдық жүйенің мүмкіндігі шектеулі түлғаларға элеуметтік педагогикалық көмек көрсету келесі аймақтарда жүргізіледі.

Мемлекеттік сектор үйымдар, кэсіпорындар, федералдық министірлік пен ведомство қызметі: еңбек және элеуметтік даму министірлігі, жалпы жэне кэсіби білім беру министірлігі, денсаулық сақтау министірлігі, мәдениет министірлігі және тағы басқа.

Мунуципальды сектор. Қайырымдылық діни жэне жергілікті басқармалардың қызметтері.

Мемлекеттік емес сектор. Қайырымдылық діни және басқа да мемлекеттік емес қоғамдық үйымдардың қызметі. Қазіргі элеуметтік педагогикалық көмектің негізгі ережесі жеке түлға мен отбасының қоғамға және мемлекетке қатынасының механизімі.

Әлеуметтік педагог - арнайы білім ордасының мүшесі, барлық элеуметтік институттармен өзара эрекет етеді. Әлеуметтік педагогтың жүмысының мэні келесі бағыттардан түрады:

• Дені сау тэрбиелі жандарды қалыптастыру;

• Баланың жекелігінің дамуына эсер ету;

• Оқушылар мен түлектердің элеуметтік адаптациясымен реабилитациясына көмек көрсету;

• Отбасындағы қатынастарды қалыптастыру;

• Оқушының элеуметтік жэне жеке мэселелерін шешу;

• Түлғалар арасында туындаған дауларды шешу;

• Оқушылардың қүқықтары мен міндеттерін түсіндіру;

• Әкімшіліктермен, психологтармен, педагогтармен жэне де арнайы жүмыс мекемелерімен бірлесіп, жүмыс жасау;

З. Арнайы педагогика - оның саласы басқа ғылыммен тығыз байланысты. Олар зерттеу іс - дэреже жұмыстарында арнайы білім беру,технолоияны жасауда, арнайы оқытудың технологиялық құралдарын жасауда қолданылады. Олар философия, тарих, педагогик, психология, клиникалық психология. Медициналық, физиологиялық, элеуметтік психология, арнайы психология, лингвистика, элеуметтану, психолингвистика, элеуметтік педагогика, физиа, информатика, жаратылыстану ғылымдары.

Статистика - халқаралық ұйымдар дамубұзылысының түрлерімен, жиелігі жөнінде мәліметтерді жинақтаудың жүйелігінің жұмысын атқарады. Арнайы білім беруді іске асыру мүмкіншілігін мемлекеттік стандарт белгілеп, қажетті білім мен икемдік деңгейіне жету үшін адамның нақты мүмкіншілігін ескере отырып сэйкестендіреді. Стандарт интелектісі бұзылған балаларды оқыту кеңінен эр түрлі формада ұйымдастыру қарастырылған: арнайы мекемелерде, интеграциялық оқыту жағдайында тұрақты емдеу мекемесінің жағдайында, балаларға арналған элеуметтік қорғау саласында мүгедектер немесе үйден оқыту. Арнаулы білім берудің мелекеттік стандарт интелектісі бұзылған балаға білім беру жолдарының ең ыңғайлы жақтарын ескеруге бағытталып, коррекциялық -білімдік үдерісін ұйымдастыру ерекшелігін . Ерекше білімдік сұранысы бар баланың танымдық эрекетін басқарып жэне істің түрін анықтайды.

Арнайы білім беру стандарты даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теңдей жағдайлар жасауға жэне оларды элеуметтік оңалтуға бағытталған. Онда: емдік - сақтандыру шаралары мен сауықтыру жұмыстары; даму кемшіліктерін түзету, жалпы білімдік дайындықта: жалпы еңбекке жэне алғашқы кәсіптік еңбекке дайындау жұмыстары қарастырылған.

Баланың дамуындағы негізгі заңдылықтарда биологиялық жэне элеуметтік факторлардың эсерін дұрыс түсіну мэселесі жатыр. Биологияда ұзақ уақыт бойы механикалық қағида орын алған . Бұл қағида бойынша баланың дүниеге келгеннен кейінгі даму процессі тек мөлшерлік, немесе сандық өсуі мен дамуы деп саналатын. Бүкіл оганизімнің қасиеттері, ерекшеліктері құрсақтың ішіндегі ұрықта қалыптасқан дейді. Бұл қағида сыртқы факторлардың элеуметтік ортаның эсерін мойындамай терістейді, педагогикалық септігін, мағынасын бағалап құндамайды. Алайда, генетикалық бағдарламасының қандайда ерекше, бірегей (уникалды) болғаныменде элеуметтік факторлардың эсерін еске сақтамауға болмайды.

Әр бір адамдағы биологиялық ерекшеліктерін, жеке тұлғаның дамуын элеуметтік факторлар анықтайды, қоғамдық орта оның ішінде балалық іс-эрекетті (ойын, оқу, еңбек эрекеті) бала біртіндеп меңгереді, мысалы, қоршаған адамдардың тілін үйренеді, тәжірибесін игереді, үлкендердің мінез-құлқына еліктейді. Зат пен тәжірибені келе-келе меңгеріп, бала өзінің ойлау процесін, есте сақтау қабілетін дамытады.

4.Қазіргі таңда көптеген жоғарғы оқу орындары педагог-дефектологтарды жэне арнаулы психологтарды кәсіби даярлаудың бағдарламаларын үсынуда. Осыған орай, АҚШ-та 230 бағдарламаны қамтитын арнаулы білім беруде қызмет жасайтын оқытушыларды даярлау, қайта даярлау жэне біліктілігін жоғарылату жөнінде үлттық жүйе жүмыс жасауда. Педагогикалық оқытудың батыс еуропалық жүйесінде арнаулы психологтар мен педагогтарды даярлаудың бағдарламаларымен қатар университеттерде арнаулы педагогика бойынша жалпы білім беру мектептерінің оқытушысын міндетті түрде даярлау желісі қызмет етуде, одан эрбір болашақ оқытушы өтуі тиіс.

Қарапайым балалар секілді, ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие балалар да білікті педагогикалық көмекке зэру, оны тек арнаулы даярлықтан өткен педагог-дефектолог қана бере алады.

Қазіргі заманғы педагогикалық білім беру келесі түрдегі сэйкес педагогикалық мамандықтардың кең ауқымына ие: тифлопедагогика, сурдопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия, мектепке дейінгі арнаулы педагогика, арнаулы психология.

Қазіргі таңда арнайы педагогика ғылымында бірнеше өзекті мэселелер кездеседі. Ол мэселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тығыз байланысты. Яғни оларға: есту қабілеті бүзылған балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалғандар); көру қабілеті бүзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін); сөйлеу қабілеті бүзылған, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданған, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл және психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін жэне ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-түрысы,мінез-қүлқы, тэртібі бүзылган) балалар жатады. Өкінішке орай, қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда жэне де логопедиялық пункттарда тэрбиеленеді. Демек, мүнда олар арнайы коррекциялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі. Қазіргі таңда Брайль алфавитімен кітап шығаратын ең ірі орталық Лондондағы көзі көрмейтіндерге арналған Коралевский национальный институт. Ол үздіксіз кітаптар, газеттер, музыкалық жүмыстарды, емтихан қүжаттарын т.б кітаптарды көптеп шығарды.

5.Мүмкіндігі шектеулі түлғаның қоғамдық өмірге бейімделуі, қоршаған ортадан ақпаратты қабылдауы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы жэне соңғы нэтижелері

дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мәдени жэне мэдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен жэне мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен жэне даярлығымен, баламен жэне оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтардың кэсіби біліктілік деңгейімен байланысты.

Мүмкіндіктердің шектелу дэрежесіне жэне ең алдымен интеллектуалдық мүмкіндіктердің сақталуына, сондай-ақ арнаулы білім беру жағдайын құру сапасы мен дер кезінде жүргізілуіне байланысты,ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалар білім алудың түрлі деңгейін менгеруі мүмкін.Осыған орай, естімейтін, элсіз еститін, меңіреу, көзі көрмейтін,элсіз көретін, тірек-қимыл аппаратының функцияларының бүлінуіне ие түлғалардың, эмоцианалдық-еркіндік сферасы мен жүріс-түрысы бүзылған түлғалардың, сөйлеу қабілеті ауыр бүзылған түлғалардың бір бөлігі жалпы орта білімді менгеріп қана қоймай, сонымен бірге орташа жэне жоғарғы кэсіби мамандыққа ие болуға да қабілетті.

Ақыл-есі кем түлғалар жеке білімдік бағдарламалар бойынша білім ала отырып, ерекшеліктерге сэйкес оларды орта және элеуметтік бейімделудің даму бағдарламалардың едэуір мөлшерде меңгере (гигиеналық жэне элементарлық түрмыстық дэстүрлер, қарапайым еңбектену үрдістері) алады..

Арнаулы білім алудың, оның тәрбиелік жэне білім беру компоненттерінің қүрамы тек дамудағы ерекше ауытқуларға ғана емес, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі өсуші адамның жастық кезеңіне де тэуелді.

Мүмкіндіктері шектеулі түлға қоғамның басқа түлғалары сияқты толық білім алуға жэне олармен тең дэрежеде өмір сүруге қүқығы бар.

Арнаулы педагогика барлық балалар оқуға қабілетті дегенге арқа сүйейді. Ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалар, ережеге орай, баяу оқиды, бірақ олар оқи және жоғарғы нэтижелерге қол жеткізе алады.

6. Мүмкіндіктері шектеулі балалардың, қалыпты дүрыс дамыган балалар сияқты жан-жақты дамуға, оқуға, танымдық эрекеттерін қалыптастыру қүқықтары бар. Бірақ, оларға тиісті білім беру жэне дамыту өте күрделі, сондықтан біліктілікті қажет етеді.

Кемтар балаларды әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау баланың туғаннан басталып, ол кэмелеттік жасқа толғанға дейін, жаппай кешенді медициналық, психологиялық, педагогикалық жэне элеуметтік тексеру мен кәсіби диагностика жүргізу, оңалтудың жеке бағдарламасын әзірлеу, медициналық, педагогикалық,

психологиялық, элеуметтік қызметтер көрсету жэне еңбекке баулу арқылы жүргізіледі.

Әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың мақсаттары:

• Туа біткен жэне түқым қуалайтын ауруларды, қалыпты дамудан ауытқушылықтары ерте бастан (туған кезден) анықтау;

• Балалардың дамуындағы кенжелеп қалу мен бүзылыстардың алдын алу мүгедектіктің ауыр түрлерінен сақтандыру;

• Балалар мүгедектігінің деңгейін төмендету;

• Кемтар балалардың дене, психика жэне өзге де қабілеттерінің орнын толтыру немесе оларды қалпына келтіру, олардың әлеуметтік қүқықтарын іске асыру, неғүрлым толық элеуметтік бейімделуіне жэрдемдесу болып табылады.

Әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың міндеттері:

• Кемтар балаларды анықтау мен оларды есепке алудың бірыңғай
мемлекеттік жүйесін қүру;

• Арнаулы білім беруді және арнаулы элеуметтік қызмет көрсетуді жүзеге асыратын үйымдар желісін дамыту;

• Кемтар балаларды элеуметтік бейімдеу;

• Кемтар балалары бар отбасыларын элеуметтік қолдау;

• Әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдауды жүзеге асыратын үйымдарды кадр, ғылыми жэне үйымдастыру-әдістемелік жағынан қамтамассыз ету;

• Халықты әлеуметтік, қорғау денсаулық сақтау, білім беру үйымдарының кемтар балаларды элеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау мэселелері жөніндегі қызметін сьақтастыру болып табылады.

Әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау мынадай принциптерге :

• Кемтар балалармен олардың отбасыларына элеуметтік қолдау және оңалту көмегін көрсету кепілдігіне;

• Кемтар баласы бар отбасы мен элеуметтік жэне медициналық-педагогикалық қолдауды жүзеге асыратын үйымдар мамандарының ынтымақтастығына;

• Балалардың қабілеттерінің шектеулі дэрежесіне, жасына, әлеуметтік мэртебесіне қарамастан, ерте қолдау мен қол жеткізуіне жэне тең қүқықтылығына;

Әрбір балаға жеке түрғыдан келіп, әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау көрсетуді саралауға

Тақырыбы: Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Клиникалық негіздері.

1.Даму бұзылыстардың себептері.

2.Дамуындағы ауытқулардың медициналық сыныптамалары.

3.Даму бұзылған жағдайда көрсетілетін медициналық көмек.

4.Медициналық диагностика, медициналық коррекция,медициналық оңалту, медициналық абилитация.

5.Медициналық оңалту және медициналық абилитация бағдарламалардың мазмұны мен іске асыру.

6.Арнайы педагогиканың клиникалық негіздерін қалайтын ғылыми пәндердің мәні мен міндеттері.

Әр кемістіктің немесе кемтар балалардың дамуындағы ауытқулардың түрлерін, дэрежесін анықтап олардың физикалық жэне психикалық дамуындғы ауытқулардың негізгі биологиялық - әлеуметтік жэне педагогикалық себептерін анықтап олардың салдадарын түзету жэне тполықтыру эдістері.Арнайы орталықтарды,мекемелерді қалыптастыру орталықтарын үйымдастыру жэне оларды түзету,даамыту бағыттарындағы жүмыстарын негізгі принциптерімен таныстыру арнайы түзеету толықтыру жэне дамыту орткалықтарының негізгі мақсат міндеттерін айқындау жэне жүмыстарының мазмүнын талдау.Болашақ дефиктолог мамандарын даярлау үшін қажетті ғылыми оқу эдістемелік эдебиеттермен танысып көрнекі қүралдарын жэне тәжірибелерін мекемелердің жүмысынга қаатысу.Ғылыми таным саласы ретінде арнайы педагогиканың зертеу негізіне мшб оқыту тэрбиелеу жэне қалыптастыру мэселелері алынады.Әртүрлі кемістігі бар балаларды оқыту мекемелері тәрбиелеу күрделі элеуметтік педагогикалық мэселе.Бүл мэселелер мшб -ды қолдан қелгенше қогамдық өмірге пайдалы, белсенді өз бетттерінше өмір сүре алатындай етіп дайындау мақсатындғы негізгі сүрақтарды шешуге көмектеседі. Іс-эрекет эр адамның негізгі әлеуметтік қызыметі сондықтан ғылымның жан -жақты зерттеулері кеміс балалардың элеуметтік бейімделуіне қоғамның мэнділігін жэне ережелерін саналы түрде меңгерілуіне өмір жағдайымен жэне қарапайым еңбек түрлеріне баулуларына қоршаған ортаға бейімделуіне септігін тигізеді дамудағы кемістік жэне психикалық-физикалық жетіспеушілік баланың қалыпты дамуындағы бүзылулар текқана жағымсыз белгілердің болуын білдірмейді олар кейбір жағдайда кеміс балалардың дамуындағы жағымды беталыстарды да анықтайды.Тэрбиелік жағдайларда бастысы баланың қоршаған ортаға үйренуін қорытындысына жағымды эсер етеді.Мысалы: көзі көрмейтін баланы есту,иіс сезу,түйсіну,жылу сезгіштік қасиеттері арта түсіп бүл қателіктер баланың кемістіктен хабардар болуына септігін тигізеді. Немесе саңырау бала қозғалысты сезіп дыбыстарды вибрация арқылы жетілдіреді. Сонымен баланың психикалық-физикалық дамуындағы бүзылу ерекшеліктері оның барлық жетілу процестеріне соңынан дүние танымындгы эрекеттеріне эсерін тигізеді.Оған басты психикалық жэне физикалық дамуындағы кемістіктер оның дэрежесіне басты баланың айтарлықтай өзгеше кемістік дамуына душар етеді. Есте болатын жайыт кеміс балаларды арнайы оқыту түзету жэне тэрбиелеу эдістері мезгілімен дүрыс қолданса олардың биологиялық кемістіктерінің салдары азаяды.Осы концепция арнайы педагогикада арнайы эдістемелік негізін қүрастырады.МШБ-ның яғни кемістік дамудың салалық өзгешелігін анықтау эдістері мен принциптері арнайы педагогикалық негізгі зерттеу туралы болып табылады. Арнайы мамандар Выготскийдің қағидасына сүйене отырып «Жуық арада дамуы актуалды зонасын»білу кеміс баланың жағдайына тән мүмкіндігін ғана еме оның психикалық дамуы перспиктивасында анықтау қажет деп есептейді.Соның оқыту процесін жуық арада даму зонасы активті жетілуіне жағдай жасалуы керек.Уақыт озған сайын бала педагогтың басшылығын қажет етпей-ақ берілген тапсырмаларды өз бетімен шешуге талпынатын болады. Бүл оқытумен дамудың ішкі өзара байланысын қүрастырады.Сонымен қатар дүрыс үйымдастырылуыныңоқыту әдістері психикалық эрекеттерінің қалыптасуына сүйене отырып даму процесін жетілдіреді сонымен еңбекке үйрету, тэрбиелеу арнайы дидактиканың негізгі мэселелері болып табылады.арнайы мекемеде еңбекке балу ерекше маңызды өйткені олар кемтар баланы тек өмір сүруге үйретіп қоймайды кейбір қарапайым мамандарды үйренуге де үйретеді.Коррекция (латын корректио-түзету, жөндеу)дефектологияда баланың психикалық-физикалық дамуындағы жетіспеушіліктерді жеңілдетуге немесе дүрыстауға түзетуге бағытталған педагогикалық шаралардың жүйесі.

Коррекцияның екі түрі бар.

1. Жекелеген кемістік түрлерін түзету.Мысалы:көру,есту,дыбыс айту коррекциялары.

2. Кемтар блалардың жеке басының ерекшеліктеріне толық түрде эсер етеу. Баланың физиканың жеке танымдық эрекеттің дамуындағы кемістіктерді азайту немесе мүлдем жою-коррекцияның тэрбиелеу-оқыту жүмыстары-деген жүйелі үйымдармен түсіндіріледі.Мектеп оқушылары жалпы білімін еңбекке көз қарасын қалыптастыру процесін сыныпта жэне сыныптан тыс жүмыстардың барлық түрлері жүйелі коррекцияның тэрбиелеу міндеттеріне жатады.

1. Кемтар балаларды элеуметтік медициналық жэне педагогикалық түзеу.Оларды талдау кемтар балаларға түрмыс тіршілігінде шектелуді жою жэне оның орынын толтыру үшін жағдай жасауды қамтамасыз ететін жэне оларға бсқа азаматтармен бірдей қоғам өміріне қатысыу мүмкіндігін жасауға бғытын арнайы әлеуметтік-медициналық жэне білім беру халықты элеуметтік қорғау денсаулық сақтау үйымдастыру қызыметі.

2. Кемтар бала белігілі тәрттіп пен жастан туа бітткен түқым қуалау дене жэне психикалыпқ кемістігі бар 18 жасқа дейінгі бала қатер тобындағыбала-ерте қолға алынбайтындықтан әлеуметтік,медициналық, педагогикалыпқ қолдау көрсетілмегендіктен дене жэне психикалық дамуында кенжелеп қалу ықтималдылығы бар үш жасқа дейінгі бала.

3. Дене кемістігі -ағзасы даму үзақ уақыт бойы элеуметтік медициналық педагогикалық түзеу арқылы қолдауды қажет ететіндей сөзылмалы бүзылуы.

4. Психикалық кемістік - адам психиканың дамуы уақытша жэне түрақты кемістігі ішінде сенсорлық бүзылуы сөйлеу эмоциялық еркі жағынан ми зақымдалуы салалы ақыл-ой жағынан кенжелеп қалуы психикалық дамуы тежелуі және осы бөлігін оқып үйретудегі өзіндік қиындық.

5. Күрделі кемістік-психикалық жэне дене кемістігін кез келген үштасуы.

6. Ауыс кемістігі мектеп білім беру стандартына сэйкес білім беру қызыметтері болған жэне оқыту мүмкіндігі өзіне -өзі қызымет көрсету бағдыларын немесі осы тар кэсіби даярлықты меңгерілуіме шектелетін дэрежедегі психикалық жэне дене кемістігі.

7. Ерте қолға аклу дене бүзылыстары медециналық психикалық-педагогикалық диогностиканы емдеуді дамыта оқытуда қамтитын сэби жасы (3 жас).

8. Әлеуметтік бейімдеу нысаналы педагогикалық медициналық түзеу арқылы қолдау процесінде кемтар балалар қоғамында қабылданады.Мінез - қүлық ерте игеруі мен қабылдауы, еңбекке даярлануы жолы мен белсенді түрде икемделуі.

9. Әлеуметтік жүмыс жеке адамға элеуметтік жүмыс істеуге кедергі келтіретін бүзылыстарды немесе жойылуы функциялары онын толтыра отырып элеуметтік қүқықтары меен кепілдері іске асыруда көмек көрсету жөніндегі қызымет.

10. Қатер тобындағы балаларды анықтау мақсаты мен жаппай стандартталған.

11. Медициналық оңалту ограндарының бүзылған немесе кеміп қалған функциясын емдеу қалпыа келтіруге бағытталған медициалық іс шара кешені.

12. Арнаулы білім беру бағдарламасы кемтар балаларды оқытуға арналған бағдарлама.

ІЗ.Арнайы білім беру жағдайы техникалық жэне өзгеде көмекші күралдарды кемтар балаларға білім беру бағыттарын игеру.Онсыз мүмкін болмайтын өзгеде қызыметтерге қоса алғанда арнаулы білім алу үрдістерін жасайтын жағдай.

13. Арайы білім беру кемтар балаларға арналған жағдай жасай отырып білім беру

15.Арнайы білім беру үйымдастырылуын психикалық-медициналық жэне педагогикалық консултация (оңалту орталықтары психикалық медициалық түзеу кабинетін мектеп логопеттік пунктер т.б.).

16. Арнайы түзеу үйымдастыру дамуында кемтар болып қалыптасқан есітуі бүзылған, көруі бүзылған сөйлеуі ақыл-ойы психикалық дамуы бүзылған баланың ішінде соқыр, саңырау болып қалған балдаларды үйымдастыру.

П.Психикалық тексеру кемтар балалардың психикалық жағдайы ерекшкелігі мен психикалық дамуы элеуметтік мүмкіндігін анықтау.

18. Әлеуметтік тексеру эдеттегі қызымет пен байланысу қабілеті элеуметтік дербестігі мен қоғамдағы бірігуі қабілеті шектелуіне бағыты бүзылуына мүмкіндігін экелуметтік кемістік дэрежесін анықтау.

19. Медициналық тексеру балалардың тіршілігі эрекеті шектелуіне себеп болатын жетілеген ағза психикалық органның функциясының бүзылу түрін ауырлығын анықтау.

20. Педагогикалық тексеру баланың ақыл -ойы жағынан дамуы ерекшелігін білім алуға элеуметтік мүмкіндігін анықтау.

21.Кәсіби диогностика бойындағы психикалық жэне дене кемістігін ескере отырып баланың еңбек қызыметін немесе кэсіптерін дағдыларын меңгерумен орындауға элеуметтік мүмкіндігін анықтау.

22.Кемтар балаларды оңалту жеке бағдарлмасы баланың соматикалық жағдайы, күйі жайы деңгейін,болжамын психикалық дене төзімділігін отбасыларының элеуметтік мәртебесі мен жеке дара қүрылымын мүмкіншіліктерін ескере отырып қажет ету.

23. Уэкілетті мемлекеттік орган азматтық денсаулық сақтау білім беру халықты элеуметтік қорғау салсында басшылықты жүзеге асыратын ортада атқарушы орган.

Коррекциялық тэрбие жүмыстары кеміс балаларға жалпы білім беру процесін қатар іске асырылады.Коррекцияның мақсаты кемтар баланың ақыл есі дұрыс дені сау баланың қаншалықты қолайлы жағдайлар жасауы кеміс баалаларға міндетті түрде емдік коррекциялық шаралар (емдеу, емдік шынықтыру, массаж, даму гимнастикасы әртүрлі дэрі дэрмектерді қолдану)жүргізілуі қажет.Конденсация (латынша сотрепзііоп қалпына келтіру).организімдері жетілмеген немесе бүзылған функциялық әрекеттерді қалпына келтіру бүл өте күрделі үзақ жан-жақты процесс.Ол туа біткен немесе жүру процессінде болған кемістіктің салдрын жеңілдетуге көздейді.Мысалы, соқыр болып туылған баланы көру талдағышы зақымдалған.Дамудағы ауытқулар қандайда бір қолайсыз қүбылыстың себебінен бастау алады.Осы қатарға адам ағзасының анатомиялық жэне функцияналдық (оның ішінде миы)қү_рлымдарын залалдайтын инфекция сыртан келген зақым түқым қуалайтын үнамсыз дерттерді жатқызуға болады. Өз дамуында ауытқуы бар адамдр медициналық көмекке зэру деп саналады.Кез келген медициналық көмек ауытқуды тексеруді анықтуда яғни диогностикадан басталады.

Әртүрлі зақымдалудың (кемшіліктің) ауытқуы көрінісінің мағынасын анықтап олардың себептерін анықтайды. Жүргізілген медициналық тексеру нэтижесінде дэрігер емдеудің тэсілі мен мүмкіндігін анықтайды. Ол эрекеттің тиімділігін болжайды осы бағытта емделудің дэрі колдануы дене шынықтыру, оталау тэсілдері колданылады. Егер олар оң яғни күткен нэтижеде келсе одан симтоматикалық қолданылады. Яғни аурудың өзі емделмейді, аурудың белгілерінің көріністері жүмсартыла бастайды жэне ол адамның толық қанды өмір сүруге, оралуына деген негізгі үміт арнайы педагогикаға жүктелген. Арнайы педагогика медицинаның көмегімен қол жеткен қол жеткен нэтижені ары қарай дамытып, бекітіп, эсерін күшейтіп. Медициналық жолмен түбегейлі өзгертуге келмейтін кемшіліктің өзінен - ақ толық қанды өмір сүруге сол адамға үйрете бастайды. Яғни медициналық жэне оның салалары мен (қалыпты жэне потологиялык, анатом эр түрлі жастағы адам физиологиясы нейрофизиология, невропотология, психопотология, психотрия, психотерапия, адам генетикасы, автольмология, артопедея, педиатрия, фониотрия, сурдолгия т.б.) тығыз бағытта болады. Осы ғылымдардан алынган негізгі ғылым арнайы педагогика үшін клиникалық негіз болып табылады. Психолого - педагогикалық диагностиканы орнында және жеке дара түзету. Білім беру бағдарламасын қүрғанда арнайы педагогика үшін клиникалық негіздер мыналарға мүмкіндік береді.

- Дамытудағы ауытқулар биологиялық жэне элеуметтік себептерді көруге; - Ағзада көрініс берген зақымдардың мэнін түсінуге;

- Ауытқуы бар бала дамуының ағзадағы зақымданган мүшелері мен жүйкелері қызметіндегі ерекшеліктерді тануы;

- Сақталып қалған дене мүшелері ағза жүйкелері анализаторлар негізінде бала дамуының айналма теңгерме түріндегі жолдарын анықтау;

- Арнайы педагогиканың эр пэндік салалық, ішінде арнайы педагогикалық жіктеу және педагогикалық жіктеуді күрастыру;

- Дамудағы ауытқулардың алдын - алу бойынша прафилактиканың жүмыстарды медициналық айла - тэсілдер арқылы шеберлікпен жүргізу;

- Ерекше білім мүдделерін қ ажет ететін адамның дамуын дағы түзету білім беру ағымын медициналық жэне психологиялық қабаттас сүйемелдеумен үйлестіру.

Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Психологиялық негіздері.

1.Арнайы психологияның пәні, міндеттері, арнайы педагогика мен байланысы.

2.Арнайы психологияның ағза мүшелер қызметтерін теңестіру, толықтыру яғни компенсациялау проблемалары.

3.Компенсациның түрлері. Компенсация туралы ілімнің дамуы.

4.Арнайы психологияның ақаудын күрделі құрамы туралы түсінік.

5.Дамудағы біріншілік және екіншілік ауытқулар.

6.Биологиялық және әлеуметтік факторлардың компенсация процесіне ықпалы (Л.С.Выготский).

7.Психикалық даму бұзылыс түрлерің аныктайтын көрсеткіштер (В.В.Лебединский).

8.Психикалық даму бұзылыстарының негізгі түрлері.

9.Дамуында ауытқуы бар және қалыпты балалардың психика дамуының ортақ зандылықтарын арнайы педагогикада ескеру.

10.Нақты бұзылыста кездесетін психика дамуындағы негізг зандылықтар және оларды арнайы педагогиканың сәйкес пәндік салаларында (олигофренопедагогика, сурдопедагогика, тифлопедагогика т.б.) ескеру.

11.Арнайы психологиядағы диагностика.Арнайы білім беру жүйесінде психологиялық қызмет.

1. Арнайы психологияның пәні, міндеттері, арнайы педагогикамен байланысы.

Арнайыпсихологияғылымы психологиялық жэнефизикалық жағынан кемтар балалармен ересектердің психикалық қимыл әрекетінің ерекшелігін,психикалық даму заңдылықтарын зерттейтін психология ғылымының саласы болып табылады. Адамдардың психикалық жэне физикалық кемтарлығының психологиялық ерекшеліктері көркем эдеби, философиялық эдебиеттерде сонымен қатар, ежелгі жэне орта ғасырлардағы медициналық трактаттарда көрсетілген болатын. Бүл көрсеткіштер сипаттамалық мінездемеден түрады. Оларға әсіресе соқырлар мен саңыраулар жатады. Мұндай ерекшеліктер адамдардың арнайы қабілеттерін көрсетеді (мысалы музыкаға, көркем эдеби шығармаға қабілеттілік). 1839ж Ж.Д. Эскироль француз психиаторы ақыл ойы артта қалған балалар жайында 2 томдық еңбек жариялады. Бұл еңбекте таза психологиялық сұрақтар үлкен орын алды жэне де медициналық, гигиеналық, медико- социалды проблемалар қозғалды. Д. Эскироль ақыл ойы артта қалушыларды психоз түрі ретінде қарады. Ол ақыл ойы артта қалудың негізгі ерекшелігін тіл кемістігі деп түсіндіреді. Эскирольдің классификациясы психологиялық мінездемелермен түсіндірілді. Сонымен қатар, осы мэселелерді психатрияның аумағында қарастырған Ж.Итар жэне Е.Сечен француз психиаторы болып табылады.

Арнайы психологияның даму тарихының негізі жэне қажеттісі болып, бастау мектепте оқытуға кіріспе. Демек, таным процесінің алғашқы баспалдағын, оқытудың заңдылықтарын енді үйренуші балалардың психологиясынан нормадан ажырата алу сол кездегі психологтарға, педагогтарға үлкен қиындық туғызды. Яғни білім беру процесіне енді енуші ақыл ойы артта қалған балалармен жүмыс жасау және оларды ортадан ажырата білу оңайға соқпады. Осыдан арнайы сыныптарды ашу үшін Франция министірлігі эдістемелерді өңдеуде комиссияларды орнатты. Бүл комисся қүрамына француз психологы А.Бине жэне Симон кірді. Ол екеуі ақыл ойында кемістігі бар балалар жайында жазылған қүнды материалдарды жинақтады. Диагностиканың принципі негізінде «Аномальді балалар» кітабін жарыққа шығарды.

Дамуында ауытқуы бар балалардың психикасы қарапайым балаларға қарағанда өзгеше болып келеді.

Қорыта айтқанда арнайы психология ғылымы психологиялық және физикалық жағынан кемтар балалармен ересектердің психикалық қимыл эрекетінің ерекшелігін, психикалық даму заңдылықтарын зерттейтін психология ғылымының саласы болып табылады.

Арнайы психологияның мақсаты: эртүрлі деңгейдегі психологиялық жэне физикалық жағынан кемтар балалардың жэне ересектердің психикалық даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын зерттеу жатады.

Арнайы психолгияның міндеттері: Даму мүмкіншілігі шектелген балаларды психикалық ерекшеліктерімен мүмкіндіктеріне қарай олардың ақыл-ойын, танымын дамыту, әлеуметтік өмірге бейімдеу жэне қоғамның мэнділігін түсінуге жэне мүмкіндіктеріне қарай өз бетінше өмір сүруге, еңбекке бейімдеу.

Дамуында ауытқуы бар балаларды тэрбиелеуда, оқытуда жэне қалыптастыруда арнайы педагогика, психология гылымдарының маңызы өте зор. Осы саладагы гылыми зерттеулердің нэтижесінде кемтар балаларга қажетті түзету, дамыту, қалыптастыру шараларын, арнайы оқыту, тэрбиелеу, эдістерін қүрастырып, кемістік түрлеріне, дэрежесіне сэйкес қолдануға болады.

2. Арнайы психологияның ағза мүшелері қызметтерін теңестіру, толықтыру, яғни компенсациялау проблемалары.

Компенсация - (латын тілінен аударғанда сотрепзагіо- қалпына келтіру, өтеу) - организмдегі жетілменген немесе бүзылған функционалдық эрекеттерді қалпына келтіру. Бүл өте күрделі , үзақ, жан-жақты процесс. Ол туа біткен жэне жүре пайда болған кемістіктердің салдарын жеңілдетуді көздейді. Мысалы, соқыр болып туған баланың көру талдағышының зақымдалған қызметінің компенсациясы - сезімталдығын дамыту арқылы, яғни терінің сенсорлық жүйесінің көмегімен орындалады. Саналы еңбек эрекеті жэне қоғаммен қарым - қатынас, адамның компенсациялық процесстерінің дамуын анықтайды. Компенсация процессінің негізі - мүмкіндіктері шектелген балаларда жаңа шартты байланыстардың динамикалық жүйелерінің қалыптасуы, яғни, бүзылған, элсіреген функцияларды қайта қалпына келтіру. Компенсацияның жоғары дэрежесі баланың жан - жақты жетілгенін білдіреді.

Бүл жағдайда кемтар балаларға - қорғаныс, сақтандыру режимін сақтау, оқу жүктемесін шектеу сияқты талаптар қойылады. Мүмкіндіктері шектелген балаларда компенсаторлық процесстердің нэтижелі болуы эртүрлі жағдайларға байланысты болады. Олар төмендегідей: компенсаторлық процесстердің дамуына қолайлы әсер ететін жағдайлар:

— оқыту жэне тэрбиелеу жүйесінің зақымдану дэрежесіне, клиникалық түріне сэйкес дүрыс үйымдастырылуы, арнайы эдістер мен ережелерді қолдана отырып, қажетті сауықтыру жүмыстарын жүргізу;

— оқыту мен еңбекті байланыстыра отырып, балалардың ақыл - есінің және денесінің дамуына жан - жақты үйлесімді, гармониялық қалыптасу принциптерін қолдану;

— балалар үжымында, мүғалімдер мен оқушылар арасында дүрыс қарым - қатынас жасай білу;

— балалардың оқуын, тэртібі мен еңбек процессін дүрыс үйымдастыру, оқу тапсырмаларының шамадан артық болмауын ескеру;

— оқушыларды оқыту эдістерш түрлі тиімді эдістермен алмастырып отыру, оларды балалардың белсенділігін, өз бетінше қабілеттіліктерін жоғарлатуға бағыттау;

— эртүрлі техникалық қүралдарды, арнайы жабдықтар жүйесін, көрнекі қүралдарды кеңінен қолдану, балалардың мүмкіншілігіне қарай оқу қүралдарын тиімді пайдалану.

3. Компенсацияның түрлері. Компенсация туралы ілімнің дамуы.

Даму кемістігінің кейбір түрлері үшін компенсацияның мүмкіндігі шектелген. Мысалы, ақыл - есінің дамуындағы түрпайы кемістіктерде жартылай ғана компенсация болуы мүмкін (сана - сезімінің жартылай дамуы), себебі, интеллектуалды дамудағы ауыр ауытқулар жоғары психикалық дамуға кедергі жасайды. Осының салдарынан кемтар балалар қолайсыз эсерлер мен жағдайларға (ауру процесстеріне, психикалық дағдарысқа, стресстерге ) тез шалдығады да, компенсаторлық механизмдер бүзылады, осыдан барып, кемтар баланың жүмысқа қабілеттілігі күрт төмендеп, дамуы баяулайды. Бүл қүбылыс - декомпенсация деп аталады.Осындай функционалдық ауытқулар төзімсіздікке жэне психикалық процесстердің әлсіреуіне экеледі. Жасөспірімдер арасында байқалатын тэртіптің бүзылуларының
ішінде гіәлеуметтікбейімделуге қарсылықкөрсету, қоғамдық қалыптасқан көзқараст арға қарсы бөлу, тріс эрекеттермен тэртіп бүзатын екіпсихопатологиялық варианты анықталған:

- невротикалық типті психикалық декомпенсация;

- психоүқсастық типті психикалық декомпенсация. Бүл вариантқа:

а) сезімді-жігерлік түрақсыздығының жоғарылауы,

б) аффективті қозғыштың жоғарлауы;

в) қүмарлық бүзылуларының жоғарылауы тэрізді ауытқулар жатады.

Невротикалық типті психикалық декомпенсацияға балалардың өзінің интеллектуалды кемтарлығының белгілеріне қатты уайымдап, қайғыру,күйзелуіжатады. Жасөспірімдердеауыр психикалық жарақат, өз мүмкіншіліктеріне сенбеушіліктен, болашақ өмір алдында қорқақтық, сэтсіздікті ойлап, тым артық қайғыру, жігерсіздік байқалады. Оқуға деген көзқарас, оның нәтижесі өте төмендейді. Ауызша жауап бергенде, немесе бақылау жүмыстарын тапсырғанда қорқу, толқу, қобалжу орын алады. Қорқынышты фильмді көргенде немесе осы тэріздес эңгіме оқығанда қорқу сезімі күшейе түседідараңғыдан қорқу жэне қорқынышты түстер көру, үйқының бүзылуыбайқалады. Алайда,жасөспірімдердікөпжағдайда қинайтыны, бір қарағанда байқалатын дене кемістіктері, олар осыны көп уайымдайды, мысалы қыли көздің, энурездің, қимыл-қозғалыс кемістіктерін, т.б. Кейбір балаларда осы себептерден аутизмнің белгілері пайда болады. Содан барып, олардың сыртқы ортамен байланысы нашарлап, өз бетімен басқа бірдүниеге еніп кетуі, жан-жағындағы қүбылыстарға назар аудармауы да осы сипатталған психиканың зақымдануының белгісі. Аталмыш жағдайда жасөспірімдер үйде, әсіресе далада жалғыз қалуды, көпшілікпен араласпайтын эрекеттермен шұғылданады. Әртүрлі қиялдарға еліктеп, өз қиялдарында өздерін күшті жэне эдемі, сымбатты түрде елестетеді.

Психопатияға үқсас психиканың декомпенсациясы (зақымдануы) 3 түрлі болады:

а) сезімді-жігерлік түрақсыздығының жоғарылауы,

б) аффективті қозғыштың жоғарлауы;

в) жағымсыз қүмарлықтың жоғарлауымен сипатталатын бүзылулар.

Көбінесе бүл балалардың мектеп тэртібін бүзылулармен (шыдамсыздық, ашушандық, мүғалымдермен және кластастармен тіл табыспаушылық, эрдайым сабақтан қалу, себепсіз сенделіп, бос жүру, т.б.) қатар, қоғамға қарсы тэртіп бүзуларыда (ерте жастан қалыптасқан маскүнемдік, үрлықшылық, қаңғыру, нашақорлық жэне токсикоманияға әуесқойшылық, жабай жыныстық қүмарлық) байқалады.Алайда, бүл балалар кэмелетке толмағандықтан арнай комиссияның тіркеуінде түрады. Олардың тэртбінде сезімдік-жігерлі түрақтылықтың
қалыптаспауы, жетілмегендігі байқалады. Балалықинфантилизм басым болып, ойсыз көтерінкі көңіл-күймен қатар кейде себепсіз беймазалық, эбігершілік те байқалады. Аз нэрсеге қанағаттанушылық – олардың тәртіптерінің ең негізгі сипаттамасы, Олар оп-оңай тапсырмалардан
қашады, ал оқу, сабақ барысында мылжың, сөзшең, дөрекі болады, алаңдап отырады, мүғалімнің айтқанын қабылдамайды. Қандай әректпен шүғылданса да„ өте шыдамсыз, тез жалығып, масайып, импулсивтік әрекеттер жасайды. Бүл балалар кейбір сөздерге негізсіз иланып, оның арты не болатынын ойланбай, эртүрлі қақтығыстарға араласып, түрлі қылмыстарды ойланбай жасайды. Өздері өте қорқақ болғандықтан, олар белсенді тэртіп бүзушылардың айтқанына тез көнеді, бүйрықтарын орындайды. Бүл балаларда тәртіптерінің бүзылуларымен қатар интеллектуалды кемістіктеріде айқын білініптүрады. Юүл кемшіліктер жас өспірмдерді элеуметтік жағынан өте қатарлі топтарға қосылуға дейін экеледі. Кейде осындай балалар қылмыстарғада барады. Осы топтағы жас өспірімдердің арасында сыртқы ене бітіміндегі жыныстық метоморфозаға қоса, эндокринді - вегетативтік эрекеттердің зақымдануы да байқалады. Осындай ауытқулардың салдарынан дене - қүрылысының қалыптасу үйлесімділігі, яғнидисгармониясы анықталады. ККөмекші мктеп-интернаттарда, арнайы мекемелерде осы топтағы жас өспірімдер оқытушылардың жэне тэрбиешілердің жауапты көз қарасын, назарын қажает етеді, ал патологиялық белгілері асқынған кезеңдерінде ауруханаларда немесе психоневрологиялық диспансероерде емдеуді қажет етеді.

Компенсация мен гиперкомпенсация реакциясы - жасөспірімдердің кейбір тэртіптеріндегі өзіндік ерекшеліктермен, көріністермен өзінің назар аудармауы да осы сипатталған психиканың зақымдануының белгісі. Аталмыш жағдайда жасөспірімдер үйде, әсіресе далада жалғыз қалуды, көпшілікпен араласпайтын эрекеттермен шұғылданады. Әртүрлі қиялдарға еліктеп, өз қиялдарында өздерін күшті жэне эдемі, сымбатты түрде елестетеді.

Психопатияға үқсас психиканың декомпенсациясы (зақымдануы) 3 түрлі болады:

а) сезімді-жігерлік түрақсыздығының жоғарылауы,

б) аффективті қозғыштың жоғарлауы;

в) жағымсыз қүмарлықтың жоғарлауымен сипатталатын бүзылулар

Көбінесе бүл балалардың мектеп тэртібін бүзылулармен (шыдамсыздық, ашушандық, мүғалымдермен және кластастармен тіл табыспаушылық, эрдайым сабақтан қалу, себепсіз сенделіп, бос жүру, т.б.) қатар, қоғамға қарсы тэртіп бүзуларыда (ерте жастан қалыптасқан маскүнемдік, үрлықшылық, қаңғыру, нашақорлық жэне токсикоманияға әуесқойшылық, жабай жыныстық қүмарлық) байқалады. Алайда, бүл балалар кэмелетке толмағандықтан арнай комиссияның тіркеуінде түрады. Олардың тэртбінде сезімдік-жігерлі түрақтылықтың
қалыптаспауы, жетілмегендігі байқалады. Балалықинфантилизм басым болып, ойсыз көтерінкі көңіл-күймен қатар кейде себепсіз беймазалық, эбігершілік те байқалады. Аз нэрсеге қанағаттанушылық – олардың тәртіптерінің ең негізгі сипаттамасы, Олар оп-оңай тапсырмалардан
қашады, ал оқу, сабақ барысында мылжың, сөзшең, дөрекі болады, алаңдап отырады, мүғалімнің айтқанын қабылдамайды. Қандай әректпен шүғылданса да„ өте шыдамсыз, тез жалығып, масайып, импулсивтік әрекеттер жасайды. Бүл балалар кейбір сөздерге негізсіз иланып, оның арты не болатынын ойланбай, эртүрлі қақтығыстарға араласып, түрлі қылмыстарды ойланбай жасайды. Өздері өте қорқақ болғандықтан, олар белсенді тэртіп бүзушылардың айтқанына тез көнеді, бүйрықтарын орындайды. Бүл балаларда тәртіптерінің бүзылуларымен қатар интеллектуалды кемістіктеріде айқын білініптүрады. Юүл кемшіліктер жас өспірмдерді элеуметтік жағынан өте қатарлі топтарға қосылуға дейін экеледі. Кейде осындай балалар қылмыстарғада барады. Осы топтағы жас өспірімдердің арасында сыртқы ене бітіміндегі жыныстық метоморфозаға қоса, эндокринді - вегетативтік эрекеттердің зақымдануы да байқалады. Осындай ауытқулардың салдарынан дене - қүрылысының қалыптасу үйлесімділігі, яғнидисгармониясы анықталады. ККөмекші мктеп-интернаттарда, арнайы мекемелерде осы топтағы жас өспірімдер оқытушылардың жэне тэрбиешілердің жауапты көз қарасын, назарын қажает етеді, ал патологиялық белгілері асқынған кезеңдерінде ауруханаларда немесе психоневрологиялық диспансероерде емдеуді қажет етеді.нашар элсіз мінездерін немесе қасиеттерін жасыру. Аталмыш реакция ата-анасының балаға жеткіліксіз көңіл бөлмеуінен, онымен санаспаушылықтан туындаған психологиялық қорғаныс әрекетіне тэн. Мүндай реакция толық емес отбасында өсетін немесе физикалық, психикалық, есту - сөйлеу кемістіктері бар, сол сияқты басқа да ауытқулары бар немесе невроздармен сырқаттанған балаларда жиі кездеседі.

4. Арнайы психологияның ақаудың күрделі қүрамы туралы түсінік.

Күрделі ауытқулар бүл бірнеше кемістіктердің бірлесіп баланың дамуына кері әсерін тигізеді. Бірақ, бүл кемістіктердің қосындысы ғана емес, оның эрқайсысының қалыптасу ерекшеліктері бар. Қосылған кемістіктердің клиникалық білгілері жеке-жеке кемістіктер түрлерінің белгілерінен ерекше. Сондықтан, ғылымиэдебиеттерде кездесетін «күрделі ауытқулар», деген терминдеріне мағынасы бойынша үқсас «күрделі дефект», «дамудың күрделі ауытқулары», «бірнеше кемістіктердің бірлескен түрі» сияқты сөздер қолданылады. Оның бэрі - соңгыкезде жиікездесетін ауытқулардың күрделіқүрамын анықтайды. Ауытқулардың қүрамына байланысты күрделі зақымдануы бар балалар үш топқа бөлінеді.

Бірінші топқа жататын балаларда психикалық жэне физикалық дамуында негізінен ауытқудың екі түрі кездеседі. Осы ауытқудың эрқайсысының өзі-ақ балалардың дамуын кері эсерін тигізеді. Мысалы, соқыр - саңырау, кемақыл - саңыраулық, нашар еститін жэне психикалық дамуында тежелуі бар балалар.

Екінші топқа - бірінші кезектегі өте ауыр кемістігі бар жэне оган қосымша ауытқу - жеңілдету, бірақ ол да баланың дамуына кері эсерін тигізеді. Мысалы, кеақыл балаларда кездесетін нашар есту. Осы жагдайды кейде баланың алғашқы кемістігінің асқынуы деп түсіндіруге де болады.

Үшінші топқа кемтар балаларда кездесетін бірнеше алғашқы кемістігі бар және кейбір жағдайда оған қосылатын асқынған кемістіктер. Мысалы кемақыл, нашар көретін жэне нашар еститін балалар немесе қимыл-тірек аппараты зақымданған балаларда кездесетінкөру жэне есту кемістіктері оған қоса тіл мүкістіктері.

Зерттеу нэтижелері көрсеткендей күрделі кемістігі бар балалардың саны аса көп емес, бірақ тэжірибелі дефектологтардың түжырымы бойынша арнайы мекемелерде осы балалардың саны 40% қүрайды. Сондықтан, осы балалардың ерекшеліктерін білу, арнайы мекеменің жүмыс істеу эдістемелерін қүрастырғанда жэне түзету эдістерінің нэтижесі болуына өте қажет. Осы балаларды толық зерттеп, жэне олардың ерекшеліктерін жақсы білу оларға тек түзету, дамыту эдістерін қолдану үшін ғана қажет емес, сонымен қатар олардың келешекте жағдайларының нашарлауының алдын алу үшін де қажет.

Күрделі кемістіктері бар балаларды дер кезінде анықтау үшін олардың эр-бір ауытқыған эрекеттерінің себебімен салдарын білу керек. Кейбір жағдайларда күрделі кемістіктердің бір ғана немесе бірнеше үқсас себептері болады.

5.Дамудағы біріншілікжәне екіншілік ауытқулар.

«Бірінші дефект немесе кемістік» және «екінші ауытқулар»

Біріншілік жэне екіншілік дефектілер жэне олардың психикалық дамудың барысына эсері жайлы Л.С.Выготскийдің үсыныстары көру қабілетінің бүзылуы кезінде жеке түлғаның қалыптасуын бақылау кезінде ашық дэлелдеу тапты. Көрудің терең бүзылуы түлғаның қүрылымының түрлі компоненттеріне эсер етеді. Түлғаның бір бейнелеуі мен сапалары көрудің дефектіне едәуір дэрежеде, ал қалғаны аз мөлшерде дамудың сыртқы жағымсыз шартымен бейнелетіндіктен, тифлопсихологияның тарихында зағиптың түлғалығына түрлі көзқарастар қалыптасты.

Л.С. Выготский алғашқы және екінші дефектті көрсетіп берді. Оның ойынша кеміс дамудың күрделі қүрылысы, алғашқы дефектінің немесе кемістің эсерін көрсетеді. Бірінші дефектінің салдары, оның жалғасы - екіншібүзылуғаэкеліп соқтырады.

Мысалы, есту талдағышының зақымдануы салдарынан есту қабілеті бүзылса бүл алғашқы, бірінші дефект болып келеді. Егер саңыраулық тілі шықпай, сөйлемей түрғанда қалыптасса, онда сөйлемейтін, саңыраулық - мылқаулық пайда болады, бүл екінші ауытқу болып саналады. Мүндай кезде баланы арнайы оқыту жағдайында сақталған талдағыштардың көмегімен тілін шығару, сөйлеуін қалыптастыру мүмкін. Бірақ,баланың тілі түсініксіз және өз сөзінөзінің түсінуі де қиын соғады. Егерде дркезіндеекінші ауытқуға эсер етілсе, мүмкіндігінше түзетілсе бірінші кемістің маңызды эсері азаюы мүмкін. Себебі, екінші ауытқудың нэтижесін біршама дэрежеде түзетеге болады. Бірінші кемістікті жөндеу, түзету негізінен медициналық, дэрігерлік жэрдемді қажет етеді, бірақ оның көп жағдайда тиімділігі аздау боладв, сондықтан түзетуәдістерікомплексті болуықажет.

Алғашқы кемістікті, дамудағы ауытқуларды ертерек анықтап, кемтар балаларға дер кезінде медициналық көмек көрсетілсе, сондағана екінші дефект, зардап дамымайды.

Түрлі категориядағы аномальді балалардың экстрименталдық психологиялы зерттеулері көрсеткендей, біріншілік деффект, оның спецификасына байланысты сэбидің психикасында түрлі екіншілік өзгерістер тудырады.

6. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың компенсация процесіне ықпалы (Л.С. Выготский).

Дене кемістігінің қай түрі болса да, мейлі соқыр, не саңырау, не туғаннан кем ақыл болса да оның өмірге деген көзқарасы өзгеріп қана қоймай, айналасындағы адамдарменде қарым-қатынас жасауын қиындатады. Дене кемістігімен ауру адамның әлеуметттік өміріндегі мінез-қүлқының ауытқуына экеп соқтырады. Әлеуметттік кеміс балаға көбірек қамқорлық көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Кезкелген отбасында кеміс балалға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік қүшағында болады. Балаға деген мүндай қамқорлық оған күшті эсер етіп, ол өзін басқа балалрдан бөлексіткендейсезінеді. Дене кемістігі бар бала, сау балаға қарағанда өзіне деген ерекше элеуметтік көзқарасты қажет етеді. В.М. Бехтеревтің пікірінше адам өміріндегі азғантай өзгерістің өзі де элеуметтік тепе-теңдікке күшті эсер етеді. Срндай өзгерістер адамдармен қарым-қатынасты да, оның бағытын да, тіршілік қалпында, жеке тағдырында қайта қүруға мэжбүр етеді. Осы уақытқа дейін ғылыми-педагогикалық эдебиеттерде жэне жалпы түсінік бойынша кеміс балалардың жан дүниесінің сырынзерттеу биологиялық мэселе депсаналып келгені өкінішті-ақ. Адамның кемістігі тек биологиялық түрғыдан іздестіріліп, оның дене қүрылысы мен айналасындағы табиғи нэрселермен қалайша қатынас жасайтындығы зерттелерді. Ал педагогтар үзақ жылдар бойы тэрбие ісін жандандыру арқылы дене мен ақыл-ой кемістігінің орнын толықтыруға болады деген үшқары пікірді қолдап келді. Мысалы, адамның бір бүйрегін алып тастаса, екінші бүйрегі жүмыс істейді жэне ол екі бүйректің де жүмысын атқарады деп санады. Қысқасын айтқанда дене кемістігіне қатысты психолоиялық, педагогикалық мэселелерге ат үсті қарап, оларға тек медициналық түрғыдан жауап берді. Бүл ретте елеусіз қалған бір жайт бар. Кемістік адамның тек жеке басынақатысты деп санамай, оныэлеуметтік факторретінде қарастырған орынды. Өйткені дүниедегі болмыс пен адамның тіршілігін байланыстырушы әлеметтік орта.

Психолгия мен педагогикада балалардың кемтарлығы жайында мэселені элеуметтік маңызды мэселе ретінде қарастырып, оны эдеттегі екінші кезектегі іс деп санамай, адам тіршілігіндегі басты мэселе ретінде бағалауды қажет етеді. Бүл мэселенің мэн - жайын жете бағалап, оны аса қажетті деп қараған әділетті болмақ. Егер психологиялық түргыдан баланың дене кемістігін элеуметтік сынық деп санайтын ьолсақ, онда педагогикалық түргыдан сол денедегі сынықты орнына салып емдеу деп үғыну керек.

Ең алдымен біздер дене кемістігі жайында ғылымға жат түсініктерден арылуымыз керек. Мүндай түсінік бойынша табиғаттың өзі кеміс мүшенің қызметін организмнің өзге мүшелерінің жетілуіне орай қоса атқарады да, адамның бойындағы кемістікті толықтырады дейді. Бүл биологиялық тэсіл делінеді. Мысалы, соқырддың көзі көрмесе де, ол тіршілік еткен ортасына икемделіп, нэрселердің түр-түсін саусақтармен сипау арқылы танып біледі, ал мылқау адамның дыбысты тілі болмаса да, ол өзгелердің айтқан сөзін еріндерінің қимыл-қозғалысынан түсінеді дейді.

Соқыр адамның саусақтарының сипап оқуы жэне қаптаған Л. Браиль өрпімен жазылған шығыңқы нүктелерді мүқият тануы арқылы эрбір нүктенің орналасу тэртібіне орай бөлек эріпті білдіріп, сол дыбыстардан сөз қүралады. Сөздер сөйлемге айналады. Бүл процесс сау адамдардың Браиль Луи (1809-1852) - элемге эйгілі француздың соқырларды оқыту жөніндегі педагогі. Соқырлар үшін өз атымен белгілі жазу, оқу әдістерін ойлап тапқан. Л.С. Выготский оныңэріптерібойынша оқып үйренудің кэдімгі эріптерден айырмашылығы жоқ дейді. Көзбен көріп оқығанға үқсас жэне психологиялық жағынан олардың бірінен-бірінің ешқандай айырмашылығы жоқ. Хат танымайтын сауатсыз адамға кітап беті шимай-шатпақ болып көрінеді. Сол сияқты Браиль шрифтары да біздерге түсініксіз. Бүл ретте мэселенің мэні сезім мүшелерінің жақсы жетілуіне орай оның сауаттылығы мен тэжірибесіне байланысты. Браиль нүктелерін шапшаң айырып оларды дүрыс қабылдауына байланысты. Көзі көретін адамдар да соқырлар сияқты тез арада үйренуге болады. Сол сияқты ерінді қимылдатып сөйлеуді де үйрену қиын емес. Саңырау мүндай тэсілді падаланып «көзімен естуді» үйренеді. Мүндай ерекшелік көздің айрықша жаратылуында емес, оның сауаттылығы мен ойлау қабілетінің еріннің қимыл-қозғалысына қарап, оны эрьір затпен салыстыра отырып оқуына икемділігінде.

7. Психикалық даму бүзылыс түрлерін анықтайтын көрсеткіштер(В.В. Лебединский).

Писхолгиялық дамуы тежелген балалар деген термин 5-6 жастан бастап 1-12 жас аралығында жиі кездесетін психикалық дамуы эртүрлі дэрежеде тежелуі, немесе уақытша дамымауы нэтижесінде мектеп жасына келсе де, балалық мінездерден, ойындардан арылмаған, ынта-жігері, ақыл-ойы, мектепте оқуға дайындығы өзі қатарлы балалармен салыстырғанда элі жетілмеген балалар тобына жатады. Психикалық дамуы тежелген балаларды жан-жақты зерттеу 1960 жылы басталды.

В.В. Лебединский Психологиялық дамуы тежелген балалардың бэрінде эртүрлі дэрежеде психикалық функциялардың тек тежелуі ғана болатынын анықтады. Оларды кемақылдылықтың жеңіл түрі кездесетін балалардан ажырату үшін, Г.Е. Сухарева «Психикалық дамуы тежелген балар (ПДТБ)» деген терминді енгізді. Бүл термин осы уақытқа дейін бүрынғы дэрежесінде қолданылады. Осымен қатар, ПДТ балаларда кездесетін этиопатогенетикалық өзгерістердің сапасы анықталады. Ең негізгісі, бүл балалардың орталық жүйке жүйесіндегі өзгерістері күрделі емес, жеңіл,өтпелі екені анықталды. Кейбір жағдайда мида патологиялық өзгерістер тіптен байқалмайды, тек қана оның эрекеті эртүрлі себептердің салдарынан уақытша нашарлайтыны анықталды.ПДТ-інің себептері кемақылдылықтың себептеріне ұқсас, бірақ олардың эсері жеңілдеу. Негізгі этиопатогенетикалық себептеріне тоқталайық:

• Нэрестенің анасының құрсағында даму кезеңінің соңғы айларында эртүрлі зиянды себептердің оның миына эсер етуі;

• Нэрестенің босану кезіндегі бас сүйегі мен миының зақымдануы;

• Бала туғаннан алғашқы айлары мен жылдарында әртүлі соматикалық жэне жүқпалы аурулармен ауруы;

• Отбасында дүрыс тэрбие мен күтім болмауы;

• Жаңа туған нэрестелерді, жас балаларды тастанды балаларға арналған балалар үйлерінде дүрыс тэрбиелемеу, мейірім мен жақсы көріп еркелету, сүйіспеншілік сезімінің жетіспеуі сиякты және басқа да зиянды себептер баланың психиксының қалыптасуын тежейді, эсіресе эмоцианальды -жігер эрекеттері төмендейді, инфантилизм қалыптасады.

Қазіргіуақытта балалардыңПДТ-іжан-жақтыклиникалық, психологиялық және педагогикалық бағыттарда зерттелген, оның клиникалық белгілері анықталған. Лебединскийдің клиникалық зерттеулерінің нэтижесінде психикалық дамудың тежелуі төмендегідей клиникалық өзгерістер түрлерінде кездесетінің айқындайды:

1) Констщионалъды немесе гармониялъщ инфантилизм түрінде цалыптасатын ПДТ-і. Бүл топтағы балалардың негізгі клиникалық белгілері - эмоциялары мен жігерлік қасиеттеріні тежеліп, жас жағынан көп кіші балаларға тэн мінез, еркелеу, қуаныш - реніш, аңқаулық, сенгіштік сияқты психикалық ауытқулар. Керісінше, өз жастарына тэн іс - эрекеттерге (оқу, жаттау, ойнау, сапалы іс бітіру, жауапкершілік)ынталары болмайды.

2) Соматогенді ПДТ-і. Бүл топтағы балалардың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері: баланың іштен туа, немесе жүре келе жүрек, бүйрек, өкпе ауруларымен жиі ауруы, созылмалы аурулардың асқынуы, жүйке ауруларының эсері сияқты соматогенездік зақымданулар балаларда астеениялық жағдайларды қалыптастырады. Осыдан барып, балалардың психхикалық тонусы төмендеп, оның дамуы тежеледі. Жиі кезздесетін клиникалық белгілері: әлсіздікк, дәрменсіздік, қорқақтық, өзіне - өзінің көңілі толмаушылық, жалтақтаушылық. Көптеген балаларда жоғарыда келтірлген кемістіктер отбасындағы тэрбиенің дүрыс болмауынан, баланы қорқытып, жәбірлеп, үрып-үрсып, қорқытып өсуіннен болса, ендігі бір жағдайда ата-ананың баланы қорғаштап, оның айтқпнын істеп, шамадан тыс еркелетіп, олардың өз бетімен талптанып ойланып,шынығуына тиістіжағдайжасалмағандықтан.

3) Психогенді ПДТ-і. Бұл топтағы балалардың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себебі: басының жас кезінде отбасылық жағдайда, немесе эртүрлі созылмалы жүйке ауруларының салдарынан психикалық күйзеліске үшырауы. Баланың эмоцияналдық жэне жігерлік эрекеттері өте төмен. Бала ынжық, өзіне сенімсіз, эр нәрсеге, эр адамға күдікпен қарайды, жалтақтап, сезіктеніп түрады. 4)Церебралъды - органикалъщ ПДТ-і. Бүл топтағы балалардың психикалық дамуының тежелуінің басты себебі - жоғарғы жүйке жүйесінің эрекетінің жеңіл түрде зақымдануы, немесе бас миының кейбір бөліктеріндегі өтпелі қабыну процесстері. Сондықтан бір қарағанда психикалық тежелу күрделі, кемақылдылыққа үқсағанмен, мидағы өзгерістер органикалық сипат алмағандықтан бүл патология дер кезінде анықталса, дұрыс, жан-жақты емдеу - түзету әдістері қолданылса балалар уақыт өте келе өз қатарлы дені сау балалармен бірдей дэрежеге жетеді.

8. Психикалық даму бұзылыстарының негізгітүрлері.

Балаларда психикалық дамуы бүзылуының бірнеше түрлері кезднседі. Сондай бүзылыстардың бірі психикалық дамуы тежелген балалар.

Психикалық дамудың тежелу мэселесі дүниежүзілік психологтар мен педагогтардың бірден-бір көкейкесті проблемаларының бірі болып табылады. Олар кемақылдылар қатарына жатпайтын, бірақ білім қорының көлеміне қарай оларды қорытуға жеткілікті икемділіктері болса да алғашқы сыныптарда мектеп бағдарламасын игере алмайды.

Сол жылдары енгізілген міндетті орта білім беру жүйесіндегі өзгерістер, жалпы білім беретін мектептердің бағдарламаларының күрделенуі көптеген балалардың сабақ үлгерімін төмендетті. Тіпті кейбіреулері бағдарламаларды игере алмады, білім сапасы төмендей бастады. Осы кезде шет елдерде оқу үлгерімінің сапасы, білім деңгейін көтеру бағытында ғылыми зерттеулер қалыптаса бастады. АҚШ, Англия, Германия сияқты дамыған мемлекеттерде сабақ үлгерімі төмен, оқуға ынтасы аз балаларды ғылыми психологиялық,педагогикалық тэсілмен зерттеу арқылы «оқу қабілеті төмен», «оқытуда қиындықтар кездесетін», «педагогикалық дүрыс тэрбие алмаған», «тэртібі бүзылған», «бейімделген», «миында болмашы зақымданулары бар» балалар деген топтар айқындала бастады. Мектеп жасындағы бүл балалардың бәріне тән кемістік - үлгермеушілік. Ал оның басты себебі: бастауыш сыныптарда анық байқалатын психикалық эрекеттердің кейбір түрлерінің тежелуі немесе уақытша қалыптасуы. Бүл ауытқулар көбінесе 5-6 жастан 11-12 жас аралығында кездеседі оларды кемақылдылықтың жеңіл түрлері кездесетін балалардан ажырату үшін, Сухарев Г.Е. « психикалық дамуы тежелген балалар (ПДТБ)» деген терминді енгізді. Бүл
балалардың интеллектуалды дамуының зақымдану дэрежесі - олигофрения мен интеллектісі қалыптыдамыған балалардың арасындағы аралық орынды алады. Психикалық дамудың тежелуі уақытша болуыда мүмкін.

Жалпы мектептегі оқушылар арасында,эдетте мінез - құлқы аумалы төкпелі, морт (психопат) деп аталатын балалар болады. Ондай

психопаттықтың болу себебі - ұрықтың жатырдағы кезеңынде немесе бала өмірінің бастапқы шағында сыртқы фактордың қолайсыз эсер етуі болып табылады .

Психопат балаларда жоғары қозғыштық (сезгіштік), кейбір жағдайда қияли өзгерістерге бейімділік жиі байқалады. Сондай-ақ еріктің дамымауы оларға тэн нэрсе, соның салдарынан көңіл -күйдің аумалы-төкпелілігі, бірдеңеге сену тым жоғары болады. Олардың мінез-қүлқы неге болса да себепші күш ретінде қызмет атқарады. Ондай балалардың жүмыс қабілеті төмен, зейінсіз болады, бір нэрсеге ой тоқтата, байыбына жетіп, мектепте берілген тапсырмаларды орындай алмайды. Органикалыц психопатия. Ми қабықшалары мен ми жүйелеріне байланысты органикалық кемшілікпен шарттас психопатияда бала шын мэнісінде жан-жақты дамып, жетілмегендігімен сипатталады. Ондай бала ең алдымен өзі істеген теріс ісіне, орындаған жүмысына дүрыс баға бере алмайды, болмашы түрпайы нэрсеге жиі алданады. Сөйтіп, оның эмоциялық өрісі өздігінше дамиды. Мэселен, аз ғана эмоциялық белгілер сақталып қалғанның өзінде оларда күрделі эмоциялық білім дамымайды, яғни төңірегіндегілерге айыра, анықтап қарау, терең түсіну болмайды; сондықтан олардың эмоциясы әрі түрақсыз, үстірт болады. Оның үстіне мүндай психопаттарда қатты қайғыру, эсерлену болмайды. Сол себепті оларда намыс, реніш-өкпе де, жаны күйзелу де кездеспейді.

Органикалық психопат балалардың интеллекті бүзылмаған: ойлауы, есіне сақтауы, көргенін түсінуі, сөз сөйлеуі жеткілікті дамыған болады. Бірақ оқуды үлгеруі жоғары болмайды, себебі ондай балалар тапсырманы алдын ала ойланбай, дайындықсыз жасайды. Бірдеңеге ой тоқтатып, көңілін аудара алмайды, тапсырманың да кейбірін есіне сақтамайды, қиындықтарды да жеңу қолынан келмейді. Мүндай балалармен жүмыс жасағанда, эсіресе олар жаңадан оқи бастағанда, оқу процесін дүрыс үйымдастыруға ерекше көңіл бөлу керек. Олар оқу, жазу жэне есептеуде қинала қоймағанмен, жүмыс орындауға нашар тартылады, бастаған ісін аяғына дейін жеткізіп, бітірмейді. Орындаған жағдайда оны үқыпсыз, салақ жасайды. Сондықтан органикалық психопат балаларды оқытқанда олардан үйге берілген тапсырмаларды үқыпты түрде орындауға үйрету қажет. Ол үшін алғаш жеке тапсырмалардан бастап, қиын, күрделісіне қарай бірте-бірте орындатқан дұрыс.

Эпилептік психопатия. Бүл паталогия тұқым қуалаушылыққа байланысты туады. Отбасында, түқымында эпилепсия ауруы болса, міне соған байланысты осы түрі пайда болады. Бұл аурумен ауырған адамдарға тэн: қайғы-қасіретте тұрып қалу (соны қайта ойлай беру,ызақорлық, мейірімсіздік, кекшілдік, күдікшілдік). Бірақ олардың

бойларында жақсы қасиеттері де бар: жақсы жұмыс қабілеті, эр тапсырманы дұрыс, таза ұқыптылықпен орындау, бар ынтасын салып жұмыс істеу, кездескен қиыншылықтарды жеңу. Кішкентай кездерінде бұл балалар өте эсерленгіш келеді. Бір нэрседен эсер алса, ол көпке дейін созылады. Ал мектеп жасына дейінгі бұл балаларға осы эсерленуге қоса тағы да өздерінің қайғы-қасіреттерінде тұрып қалу қосылады. Көп уақытқа дейін ойланып, ұмытпай бір түрлі болып жүреді. Ал мектепке барған соң, бұл балада жағымды, жағымсыз қасиеттер қалыптасады. Бір жағынан олар жұмыскер пысық, екінші жағынан бұл балаларда қаттылық, кекшілдік байқалады. Оларда патологиялық қасиеттер жайлап қалыптасып, дамудың бір деңгейінде пайда болады. Сондықтан, осындай қасиеттерді жою үшін педагогикалық үрдісте дұрыс жолға қойылуы қажет, баланың жақсы, жағымды жақтарына сүйену қажет.

Эпилептоидты психопаттың да өз заңдылығы бар. Оларда өте жас кезінен-ақ ашушаңдық пайда болады. Бұл вегетативтік және қан тамырлары жүйкесі жұмыстарының нашарлығынан да болуы ықтимал. Өйткені олардың жалпы соматикалық күйінде ешқандай ауытқушылық болмайды. Соның өзінде ашушаңдық оған тән қасиет - ол ұзаққа созылады жэне басқа көңіл-күймен оңайлықпен алмаса қоймайды. Мектеп жасына дейін оның мазасыздығы мен ашушаңдығына аффектілік мінез - көңіл - күйдің қиялилануы қосылады.

Эпилептоид балаларға, эсіресе еңбекпен тэрбиелеу де жақсы ықпал етеді. Көңіл-күйі қиялилыққа бейім балаларға барынша қолайлы жағдай туғызу керек. Оның қозып, ашулануын басатын дэрі-дэрмектерді дэрігермен кеңесе отырып беруге болады. Әрине, бэрінен бұрын дәрі ішкізуге жеткізбей тұрып, алдын алған жөн. Бұл үшін педагогдар мен мектеп дэрігері баланың көңіл-күйіне ұдайы көңіл бөліп, бақылап отыруы тиіс.

9. Дамуындаауытқуы баржәне қалыпты балалардың психика дамуының ортақ заңдылықтарын арнайы педагогикада ескеру.

Психикалық процесстер мен оның қасиеттерінің бэрі де даму процессінің нэтижесінде қалыптасады. Жоғарғы психикалық қызметтің дамуы дені сау балаларда да, кемтар балаларда да отбасының әлеуметтік жағдайының, әсіресе педагогикалық ықпалдың, тәрбиенің әсерінен болады. Сонымен қатар жеке тұлғаның дамып, қалыптасуында биологиялық және элеуметтік факторлар бірегей қызмет атқарып, олар баланың алғашқы даму кезеңдерінде туа пайда болған бойындағы нэсілдік ерекшеліктеріне де түрліше әсер етеді. Өсе келе, баланың күрделі психикалық процесстері болып саналатын түйсіну,цабылдау, зейін, есте сацтау, ойлау мен ция және сөйлеу, эмоция мен ерік, мінез, темперамент, цабілет сияцты. Жеке бас цасиеттері біртіндеп күрделене түседі. Мұндай процесстердің дамып жетілуі мен қалыптасу ерекшеліктері балалардың жасының ұлғаюына байланысты түрліше сипатта болады. Баланың жеке басының

қасиеттерш қалыптастыруда оның өмір сүрген ортасы, элеуметтік жағдайы, оқу-тэрбиеістері түрлі іс-эрекеттермен щүғылдануға бейімдеп, өз қабілеттерін жетілдіруде түқымқүалау арқылы берілетін биологиялық ерекшеліктермен біргеотырып,элеуметтік бейімделуде де шешуші рөл атқарады. Л.С. Выготский өз зерттеулерінің нэтижесінде бала табиғатының сезімталдығы, әрбір нэрсені шапшаң қабылдап, олардың мән-жайын тез түсінуі сияқты ерекшеліктерін дамытуға дұрыс тәрбие, оқыту процесстері эсер ететінің анықтайды. Баланың сезімталдық ерекшеліктерінің даму кезеңі сензитиетік кезең деп аталады. Мүндай кезеңдер баланың эртүрлі жастағы даму бағыттарында қайталанып отыратын болғандықта оқу-тәрбие жүмыстары күрделене түсіп, оның үғымталдығын, ойланып - толғану рекеттерін өрістетеді. Осымен қатар, балалардың жекелеген психикалық қызметтерінің дамуы мен қалыптасуы өсу барысында бірі ерте, бірі кеш дамып, бала санасында түрліше деңгейде болады. Бала психологиясының дамуындағы мүндай заңдылық тек дені сау, қалыпты дамыған балаларда ғана емес, кемтер балаларды да оқытып, тэрбиелеуде де маңызды орын алады.

Бала психикасының бастапқы даму кезеңінде түйсіну процессінің орны ерекше. Түйсіну - баланың дүниені танып - білудегі бейнелеу процессінің алғашқы есігі. Бүл процесс талдағыштар арқылы жүзеге асады. Талдағыштардың саны рецепторлпрдың санына дэл. Осыған орай талдағыштар: көру талдағыша, есту талдағышы, тері талдағышы болып бөлінеді. Баланың дүрыс қалыпты дамуына жас кезінен эртүрлі түстерді түйсінуі, естуді түйсінуі, эртүрлі сезімдері түйсінуі зор эсер етеді. Осы процесстің зақымдануы, немесе кешеуілдеуі баланың писхикалық жэне интеллектуальды дамуына кері эсерін тигізеді.

Қабылдау. Егер түйсіну айналадағы заттар мен қүбылыстардың жеке қасиеттері мен сапаларының мидағы бейнесі болып саналса, ал қабылдау сол заттарменқүбылыстардың мидағытүтастай бейнеленуі болып табылатын тікелей танымдық процесс. Қабылдау түйсінудегідей бір ғана талдағыштың қызметі емес, ол бірнеше талдағыштардың (көру, есту, дэм, иіс т.б.) өзара байланысып жүмыс атқаруымен жасалады.

Қүбылыстар мен заттарды қабылдау процесінде баланың бүрынғы тэжірибесінің көлемінің мэні өте зор. Өйткені, тэжірибе қабылдауға ғана эсер етіп қана қоймайды, ол баланың ойлау мен іс-эрекетінде билейді.

Кеңістікті жэне уақытты қабылдау АҚШ-тың кибернетик ғалымы дэлелдегендей, адамның денесі, эсіресе ішкі ағзалары сағат тәрізді қызмет атқарады. Мүнымен қатар кеңістіктегі заттарды және уақытты қабылдау көбінес адамның ішкі субъективті ойынына тэуелді. Сондықтан адамның эрқилы жастағы кезеңдерінде оқиғаларды есте қалдыру жэне жаңғыртуы да түрліше Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы мен оның санасында жетекші рөл атхқаратын процесс - ес. Бүд кезеңде бала есінің дүрыс дамуы әртүрлі тітіркендіргіштерді қабылдау мен сөйлеуіне жэне ойлау эрекетіне негізделіп, жалпы даму қарқынын күрделендіре түседі.

«Ес - ақыл қоймасы». Ана тілімізде «ес» деген сөздің екі түрлі мағынасы бар. Біріншіден ол «ақыл-ой» деген мағынада қолданылса, екіншіден, «жады» деген мағынаны береді. Мэселен, «жаттау», «жаттығу» деген сөздердің түбірлері осы «жады» сөзінен шыққан. Сондықтан, еске ақыл-ой, оның сапасы, ауытқу үлкен эсер етеді.

Ес принциптерінің түрлері. Оқу материалдарын, естігенін есте қалдыру немесе еске түсіру, сезім мүшелеріндегі рецепторлардың түріне қарай эр түрлі келеді: біреулер көзімен көргенін немесе оқығанын, екіншілері қүлағымен естігенін, ал үшіншілері қолыменүстағанын, албасқаларыосырецепторлардың бэрін біріктіре қолданғанда ған тиісті мағүлыматтарды есте сақтай алады. Осыған орай, балалар көргенін есте қалдырғыш, естігенін есте қалдырғыш жэне мағлүматтарды естіп, қозғалыс жасау арқылы есте қалдыратынтиптер деп бөлінеді. Интеллектуалды дамуы зақымданған балаларда осы аталған типтердің бірде-біреуі толық қалыптаспаған.

Мектеп жасындағы балалар санасының дамып жетілуінде жетекші процесс - ойлану эрекеті. Ойлану эрекетінің бүл кезеңде қарқынды дамуы бала санасының өзге де психикалық процесстерінің шапшаң дамып, оның танымдық эрекеттерінің тереңдеуіне қолайлы жағдай тудырады. Ойлау деп - мэселені шешудегі толғану процессін айтады. Ойлану - дамушы қүбылыс жэне ол балалар арасында үнемі жүмыс күйінде кездеседі. Мида болып түратын үздіксіз ойлану жэне оның нәтижесі - үғымдар мен сөйлемдер бір емес.

Жалпы психологиялық процесстердің дамуы мен өзара ықпал етуі нэтижесінде бала психикасының жаңа сапалары қалыптасады. Егер тэрбиелеу, оқыту, бейімдеу жүмыстары баланың үғымталдық кезеңіне сай жүргізілетін болса, оның нэтижелері барынша жемісті болады. Ал кемтар балалардың ақыл-ойын жетілдіру үшін олардың бойындағы барлық мүмкіндіктерін оятып, жүмылдыру қажет. Осы бағытта тиісті арнайы шараларды қолданып, оның ішіндекөрнекі қүралдарды, арнайы эдістерді пайдалана отырып, түрлі іс-эрекеттерді сапалы орындауға бағыттау керек. Осы эдістерді қолдану нәтижесінде кемтар балалардың ақыл-ойы өрістеп, тәжірибелік іскерліктері артады, жүре келе еңбектің жеңіл түрлерін де меңгеретін болады, сонымен қатар олар сөйлеу және ойлау процесстері де қалыптаса бастайды.

10. Нақты бұзылыста кездесетін психика дамуындағы негізгі заңдылықтар және олардың арнайы педагогиканың сэйкес пәндік салаларында (олигофренопедагогика, сурдопедагогика, тифлопедагогика т.б.) ескеру.

Нақты бүзылыста кездесетін психика дамуындағы негізгі заңдылықтар жэне олардың арнайы педагогиканың сэйкес пэндік салаларында эрқайсысында (олигофренопедагогика, сурдопедагогика, тифлопедагогика т.б.) психикалық процесстердің бү_зылу түрлерін ескеру қажет.

Психикалық процесстер мен оның қасиеттерінің бәрі де даму процессінің нэтижесінде қалыптасады. Жоғарғы психикалық қызметтің дамуы дені сау балаларда да, кемтар балаларда да отбасының элеуметтік жағдайының, эсіресе педагогикалық ықпалдың, тэрбиеніңэсерінен болады. Сонымен қатар жеке түлғаның дамып, қалыптасуында биологиялық жэне әлеуметтік факторлар бірегей қызмет атқарып, олар баланың алғашқы даму кезеңдерінде туа пайда болған бойындағы нэсілдік ерекшеліктеріне де түрліше эсер етеді. Өсе келе, баланың күрделі психикалық процесстері болып саналатын түйсіну,цабылдау, зейін, есте сацтау, ойлау мен ция және сөйлеу, эмоция мен ерік, мінез, темперамент, цабілет сияцты. Жеке бас цасиеттері біртіндеп күрделене түседі. Мүндай процесстердің дамып жетілуі мен қалыптасу ерекшеліктері балалардың жасының үлғаюына байланысты түрліше сипатта болады. Баланың жеке басының қасиеттерін қалыптастыруда оның өмір сүрген ортасы, элеуметтік жағдайы, оқу-тэрбие істері түрлііс-эрекеттермен щүғылдануға бейімдеп, өз қабілеттерін жетілдіруде түқымқүалау арқылы берілетін биологиялық ерекшеліктермен біргеотырып,элеуметтік бейімделуде де шешуші рөл атқарады. Л.С. Выготский өз зерттеулерінің нэтижесінде бала табиғатының сезімталдығы, әрбір нәрсені шапшаң қабылдап, олардың мэн-жайын тез түсінуі сияқты ерекшеліктерін дамытуға дүрыс тэрбие, оқыту процесстері эсер ететінің анықтайды. Баланың сезімталдық ерекшеліктерінің даму кезеңі сензитивтік кезең деп аталады. Мүндай кезеңдер баланың эртүрлі жастағыдаму бағыттарында қайталанып отыратын болғандықта оқу-тэрбие жүмыстары күрделене түсіп, оның үғымталдығын, ойланып - толғану рекеттерін өрістетеді. Осымен қатар, балалардың жекелеген психикалық қызметтерінің дамуы мен қалыптасуы өсу барысында бірі ерте, бірі кеш дамып, бала санасында түрліше деңгейде болады. Бала психологиясының дамуындағы мүндай заңдылық тек дені сау, қалыпты дамыған балаларда ғана емес, кемтер балаларды да оқытып, тәрбиелеуде де маңызды орын алады.

Бала психикасының бастапқы даму кезеңінде түйсіну процессінің орны ерекше. Түйсіну - баланың дүниені танып - білудегі бейнелеу процессінің алғашқы есігі. Бүл процесс талдағыштар арқылы жүзеге асады. Талдағыштардың саны рецепторлпрдың санына дэл. Осыған орай талдағыштар: көру талдағыша, есту талдағышы, тері талдағышы болып бөлінеді. Баланың дүрыс қалыпты дамуына жас кезінен эртүрлі түстерді түйсінуі, естуді түйсінуі, әртүрлі сезімдері түйсінуі зорәсер етеді. Осы процесстің зақымдануы, немесекешеуілдеуі баланың писхикалық жэне интеллектуальды дамуына кері эсерін тигізеді.

Қабылдау. Егер түйсіну айналадағы заттар мен қүбылыстардың жеке қасиеттерімен сапаларының мидағы бейнесі болп саналса, ал қабылдау сол заттар мен қүбылыстардың мидағытүтастай бейнеленуі болып табылатын тікелей танымдық процесс. Қабылдау түйсінудегідей бір ғана талдағыштың қызметі емес, ол бірнеше талдағыштардың (көру, есту, дэм, иіс т.б.) өзара байланысып жүмыс атқаруымен жасалады.

Қүбылыстар мен заттарды қабылдау процесінде баланың бүрынғы тәжірибесінің көлемінің мэні өте зор. Өйткені, тәжірибе қабылдауға ғана эсер етіп қана қоймайды, ол баланың ойлау мен іс-эрекетінде билейді.

Кеңістікті жэне уақытты қабылдау АҚШ-тың кибернетик ғалымы дәлелдегендей, адамның денесі, эсіресе ішкі ағзалары сағат тэрізді қызмет атқарады. Мүнымен қатар кеңістіктегі заттарды жэне уақытты қабылдау көбінес адамның ішкі субъективті ойынына тэуелді. Сондықтан адамның эрқилы жастағы кезеңдерінде оқиғаларды есте қалдыру жэне жаңғыртуы да түрліше

Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы мен оның санасында жетекші рөл атхқаратын процесс - ес. Бүд кезеңде бала
есінің дұрыс дамуы эртүрлі тітіркендіргіштерді қабылдау мен сөйлеуіне және ойлау эрекетіне негізделіп, жалпы даму қарқынын күрделендіре түседі.

«Ес - ақыл қоймасы». Ана тілімізде «ес» деген сөздің екі түрлі мағынасы бар. Біріншіден ол «ақыл-ой» деген мағынада қолданылса, екіншіден, «жады» деген мағынаны береді. Мэселен, «жаттау», «жаттығу» деген сөздердің түбірлері осы «жады» сөзінен шыққан. Сондықтан, еске ақыл-ой, оның сапасы, ауытқу үлкен эсер етеді.

Ес принциптерініц түрлері. Оқу материалдарын, естігенін есте қалдыру немесе еске түсіру, сезім мүшелеріндегі рецепторлардың түріне қарай әр түрлі келеді: біреулер көзімен көргенін нем есе оқығанын, екіншілері күлағымен естігенін, ал үшіншілері қолыменүстағанын, албасқаларыосырецепторлардың бәрін біріктіре қолданғанда ған тиісті мағүлыматтарды есте сақтай алады. Осыған орай, балалар көргенін есте қалдырғыш, естігенін есте қалдырғыш жэне мағлүматтарды естіп, қозғалыс жасау арқылы есте қалдыратынтиптер деп бөлінеді. Интеллектуалды дамуы зақымданган балаларда осы аталған типтердің бірде-біреуі толық қалыптаспаған.

Мектеп жасындағы балалар санасының дамып жетілуінде жетекші процесс - ойлану әрекеті. Ойлану әрекетінің бүл кезеңде қарқынды дамуы бала санасының өзге де психикалық процесстерінің шапшаң дамып, оның танымдық эрекеттерінің тереңдеуіне қолайлы жағдай тудырады. Ойлау деп - мэселені шешудегі толғану процессін айтады. Ойлану - дамушы қүбылысжәне ол балалар арасындаүнеміжүмыс күйінде кездеседі. Мида болып түратын үздіксіз ойлану жэне оның нэтижесі - үғымдар мен сөйлемдер бір емес.

Жалпы психологиялық процесстердің дамуы мен өзара ықпал етуі нэтижесінде бала психикасының жаңа сапалары қалыптасады. Егер тэрбиелеу, оқыту, бейімдеу жүмыстары баланың үгымталдық кезеңіне сай жүргізілетін болса, оның нэтижелері барынша жемісті болады. Ал кемтар балалардың ақыл-ойын жетілдіру үшін олардың бойындагы барлық мүмкіндіктерін оятып, жүмылдыру қажет. Осы багытта тиісті арнайы шараларды қолданып, оның ішіндекөрнекі қүралдарды, арнайы эдістерді пайдалана отырып, түрлі іс-эрекеттерді сапалы орындауга бағыттау керек. Осы эдістерді қолдану нәтижесінде кемтар балалардың ақыл-ойы өрістеп, тәжірибелік іскерліктері артады, жүре келе еңбектің жеңіл түрлерін де меңгеретін болады, сонымен қатар олар сөйлеу және ойлау процесстері де қалыптаса бастайды.

Психикалық процесстердің бүзылуы кемтар балалардың категорияларына сэйкес эр түрлі болып келеді.

11. Арнайы психологиядағы диагностика. Арнайы білім беру жүйесінде психологиялық қызмет.

Психологиялық диагностика грек тілінен аударганда « психо - жан», диагностика - «өзін тануғаептіадам»дегенмағынаныбереді.

Психологиялық диагностика жеке түлғаның психикалық ерекшеліктерін анықтап, оның өзін тануын зерттейтін пэн. Өзін тану мен зерттеу диагностика көмегімен жүзеге асырылады.

Қазіргі психологиядағы жетістіктердің біріне психологиялық диагностика нақты сүйенеді, сондықтан адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы психикалық іс - эрекеттердің жалпы заңдылықтарын анықтайды. Осы қатынас эдістемелік міндеттерді түзеді де, психологиялық ақпараттар алу мүмкіндіктеріне кең жол ашады.

Психологиялық диагностиканың негізгі теориялық әдістемесін түпкілікті зерттеген отандық жэне шеттелдік психологтар: Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, А.Ф. Лазурий, А.М. Монтьев, В.Н. Мясенщев жэне т.б.

Дамуында ауытқуы балаларға белгілі бір диагноз қоярдан бүрын оған диагностика жасау қажет. Әрине оның медицинада жэне психологияда өзіндік ерекшеліктері бар. Баланы жан-жақты тексеріп балада психикалық немесе физикалық дамуыны. Бүл жерде тексеріп диагнозқоюмен қатар, оның денсаулығынада ден қоябілген жөн.

Толығымен баланың денсаулығын жүйелі түрде тексеру оның денсаулығындағы эрине кейбір өзгерістер мен кемшіліктерді байқап көруге болады. Баланың бойындагы кемістіктерді байқай білу әрине Г.С. Выготскийдіңдефект қүрылымы негізінде жүргізіледі.

Бала өмірінің алгашқы жылдарында оның жалпы денсаулығына зер сала білуі қажет. Баланың психологиялық дамуына көп заттар немесе жағдайлар эсер етеді.

Қызмет барысында, белсенді қарым-қатынастар барысында психикалық процестердің жүзеге асырып, танымдық процестердің қиындауы, элеуметтік іс-тэжірибенің қалыптасуы іс-жүзіне асады.

Психологиялық қызметтің дамуына, заттармен арасындағы қарым-қатынастар үлкен септігінтигізеді.

Заттың қимылдардың дамуы керең балаларда мектепке дейінгі кездерден бастап дами бастады. Олардың өзгеруі бағдарлық эдістерінің өзгере бастауы белгілі бір кезеңдерге тап келеді. Оқу барысында керең балалар примитивті әдістерден күрделілеу эдістерге өтетін кезеңдер болады.

Қүлағы естімейтін балалардың өмірінде заттық қызметтің нэтижесінде қабылдаудың барлық түрлері дамиды. Ең алғаш болып көру қабілеті дамиды. Себебі ол заттық қызметпен тығыз байланыста болады. Ойлаудың генетикалық ерекшеліктері дами бастайды. Сюжеттік - рольдік ойын мектеп жасына дейінгі алалардың өмірінде алғашқы орындарда түрады. Себебі ол заттық қызметпен өзіндік байланысты болып келеді. Сюжеттік - рольдік ойынмен айналысу барысында қүлағыестімейтінбалалардың дамуындакөптегенерекшеліктер байқалады.

Қүлағы естімейтін балалар ойын барысында өздерінің ой-өрісінің дами бастағаның, өзінің ашық мінезді болып шыға келгенің байқамай да қалады.

Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі.Лингвистикалық және психолингвистикалық негіздері.

1.Жоғары психикалық қызметтер дамуында сөйлеудің орны.

2.Адамның қоғам мүше ретінде қалыптасуында тілдің мәні, оның қызметі мен құрылысының даму жолдары.

3.Сөйлеу мен тілдің қалыптасу және әлеуметтенуіне даму бұзылыстарының ықпалы.

4.Тіл кемістіктерін психолингвистикалық талдау.

1. Жоғары психикалық қызметтер дамуында сөйлеудің орны.

Өміріміздің алғашқы айларынан бастап бала адамдар арасында болады. Ол адамдарды көреді, сөздерін естиді, сөз адамның бар екендігін білдіретін бастапқы шартты тітіркендіргіш болады. Бала 3-5 айлық кезінде-ақ анасын, өзін күтетін басқа адамдарды да ажырата алады. Барлық жагдайда да дауыс адамды ажыратудың айтарлықтай мэнді белгісі болады. Бұл уақытта бала тиісті мимикаға байланысты дауыс ырғағын ажырата бастайды.

Сөзге сэйкес шартты байланыстар түзелгенге дейін балада алғашқы сөйлеу шуылы - жұтқыншақ, көмекей, таңдай, ерін жэне т.б. дыбыстар пайда болады, олар соңынан біртіндеп жіктеліп, сөз дыбыстарының түзелуіне себепші болады. Баланың айтатын әрбір дыбысы оның есту мүшесінде де, сондай-ақ сөйлеу мүшесінде де афференттік импульстар туғызады. Мидың қыртыс қабатына жеткен соң бұл импульстар, сөздің шартты байланыстарын орнықтыруда ролі зор сигнал болып табылады.

Сөйлеу жэне ойлау қабілетін меңгеру процесі адамның үлкен мисыңарлары қыртысындағы шартты байланыстардың негізгі бөлігі міндеттітүрде сөз тітіркендіргіштерінің қатысуымен түзіледі. Сондықтан, бүл жағдай кейде жағымды, ал кейде жағымсыз шартты байланыстардың түзілуінде тездетеді. Жекелеген сөз тітіркендіргіштерін жалпылаудың, жэне түр, одан соң дерексіз ұғымдарды білдіретін сөздерге сөйлеудің шарты байланыстарының баланың жоғары дэрежелі жүйке қызметінде елеулі орны бар. Қозудың талғамы иррадиация процесі жалпылаушы ұғымдардың пайда болу негізі. Үлкен ми сыңарлары қыртысының аналитикалық-синтездік қызметі бірте-бірте шындықты дерексіздендіретін, абстракті ойлауға жетелейтін жаңа жалпылаудың қайнар көзі болады. Оқу мен жазуды үйрету ойлау процесінің одан эрі дамуына жэрдемдесе отырып, екінші сигналдық тітіркендіргіштердің маңызын одан эрі күшейте түседі.

2. Адамның қоғам мүше ретінде қалыптасуында тілдің мәні, оның қызметі мен құрылысының даму жолдары.

Тіл эр түрлі материалдық субстанцияларда қызмет етеді; дыбыстық, графикалық, қозғалыстық. Тілмен кез-келген материалдық обьект сияқты жұмыс жүргізуге болады. Тіл арқылы біз белгілі-бір деңгейде тани аламыз. Бірақ тілмен байланысты емес,тілдің көмегімен сыртқы өмірденДшкі өмірге, психикаға ауысуға болады.

Тілді меңгерумен бірге тілдік-логикалық ойлау, ұғымдар мен логикалық операциялар дамыды. Оның көмегімен индивидтің ой мазмұны қоршаған ортадағыларға жетеді.

Тіл туа біткен қабілет емес, онтогенез процесіне баланың функционалдық жэне ақыл-ойының дамуымен қоса жүреді. Шартты рефлекс арқылы қалыптасады.

«Тіл» дегеніміз-азаматтық қоғамдық тарихи тэжірбиесінің қорытындысы ретінде адамдарға берілетін қүрал, яғни қарым-қатынас қүралы.

Сөйлеу тілінің қүрамының негізгі бөліктері дыбыстар, сөздік және граматикалық қүрлысы болады. Ауызша сөйлеу тілінің диалогтық жэне монологтық түрі болады. Диалогтық сөйлеу тілі екі немесе бірнеше адамның тікелеу қатысуымен пайда болатын жэне негізінде кезектесіп сөйлеуден қүралатын сөйлеудің ең қарапайым түрі. Ал монолоялық сөйлеу тілі дегеніміз қағидалы жүйені дэйектілікпен бір кісінің байланыстыра баяндауы.

Жазбаша тіл дегеніміз сөйлеу тіліндегі жинақталған дыбыстардың бейнелеуі негізінде графикалық бейнеленуі. Сөйлеу тілі бүзылған балаларда міндетті түрде жазуы бүзылады.

Тілді меңгеру үшін фонематикаылқ есту қабілетінің дамуы жэне ана тілі фонемасын сөйлеуде дағдылануы, сөздік қорын жэне синтаксистің дүрыстығын меңгеру, сөзлеу тілінің мағыналық жағын игеру.

Баланың сөйлеу тілінің дамуы заттық іс-эрекеттен алынып,жинақтал-ған әсерлер баланың тілін дамытудың негізі болып табылады. Сөздің артында ақиқат дүниенің бейнелері түрған жағдайда ғана, сол сөзді игеру жемісті болады. Сөйлеуді игеру нэрестелік шақтан-ақ басталған қарам-қатынас қажеттілігінің ары қарай дамуына байланысты жүзеге асады. Сөздік қарым-қатынас баладан қатынасу қабілетін талап еткен жағдайда, яғни оны үлкендер түсінікті сөйлеп өз ойын айқын сөздермен қүра білуге көндірген жағдайда пайда болады. Егер үлкендер баланың эрбір тілегін қағып алып отырса, онда оның тілінің дамуына ешқандай түрткі болмай қалады. Ерте сэбилік шақ тілді дамыту үшін өте сезімтал (сензитивті) кезең болып табылады, нақ осы кезде сөйлеуді игеру аса тиімді өтеді. Егер бала қайсібірсебептермен осы жылдарда тілді дамыту қажетті жағдайлардан айрылып қалса, онда кейін жіберілген қателіктердің орнын толтыру өте қиын болады. Сондықтан екі-үш жаста баланың тілінің дамуымен қарқынды шүғылдану керек..

Белсенді сөйлеуді қалыптастыру баланың бүкіл психикасының дамуының негізі болады.

Біздіңтіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Сондықтанда біз баланың тілін дамытумен бірге бізде оның ойын дамытамыз. Адамның ойлауы тек тіл арқылы ғана туып және сол арқылы қолданылады. Сөз қорының таяздығы, тілдің толық жетілмеуі ақыл-ойдың дамуын кешеу іл д ендіре д і.

3.Сөйлеумен тілдіңқалыптасу жәнеәлеуметтенуінедаму бүзылыстарының ықпалы.

Тіл кемістігі дегеніміз-сөйлеу қабілетінің психофизиологиялық механизмінің бүзылу салдарынан сөйлеушінің сөйлеу тілінің қоршаған ортаға тэн мөлшерден ауытқуын айтамыз.Сөйлеу тілінің бүзылуының сипатына қарай бүзылу өз бетінше пайда болып,ол жоғалмайдыдайта бекиді.Одан эрі дамуына жағымсыз әсер етеді.Сөйлеу тілінің ең ауыр кемістігі төрт апталық және төрт айлық аралығында дамудың бүзылуынан пайда болады.Сонымен бірге тіл кемістігі табиғи жэне функционалды тіл кемістігі болып екіге бөлінеді.Іштегі нэрестенің бүзылуына анасының екіқабат кезіндегі токсикоз,вирусты жэне эндркринді аурулар,қанның резус факторының сэйкес келмеуі, жатырдың бала басын қысып қалуы,қан тамырларының жарылып кетуі,менингит,энцефалит,орталық жэне шеткі жүйке жүйесінің бүзылуы,түқымқуалаушылық,элеуметтік жагдайлардың қолайсыздыгы т.б.

Саңырау балаларды оқыту барысында ауызша, жазбаша, дактильді жэне мимика - жесттік сөз қалыптасады. Саңырау балалар сөйлемегендіктен өзара қарым - қатынас, араласуы бэсеңдейді. Заттарды елестету мүмкіндіктері, жалпы дамуы төмендейді. Ауызша сөзді қабылдай алмагандықтан бүл балалардың сыртқы өмірді толық қабылдай алмауы, оның сыртқы тітіркендіргіштерге реакциясы төмен жэне тарылган. Саңырау балалар басқа сақталган талдагыштарды қоршаган шындықты тану, түрмысқа бейімделу үшін қолданады.Көрнекі - көрудің түрлері ауызша - логикалық қабылдаудан басым болады. Саңырау балалардың ауызша - сөйлеуін, тілінің дамуын, негізінен жазу жүмыстары, оқу процесстері қүрастырады.Сондықтан қарым - қатынас, араласу мүқтаждыгы сөздің көмегінсіз іске асырылуы мүмкін емес. Саңырау балалар заттардың суреттердің, эрекеттенудің көмегімен түрліше араласу қатынас амалдарын іздейді жэне шарасыз араласу түріне жүгінеді: мимика жэне жест арқылы сөйлесу, мимика жэне жест арқылы көрсетіп сөйлеу жүйесі. Әр сөздің өзіне қатысты белгісі бар. Алайда мүндай сөз дөрекі жэне өзгеше. Дені сау балаларда ауызша сөйлеу мөлшері естуімен қабылданады, ал саңыраулар осы мақсатқа көру процессін пайдаланады: еріннен оқу сияқты.Саңырау балага тэн түрліше дауыс бүзылулары кез-деседі:элсіз дыбысталу,биіктегі бірдейемес, мыңқылдақтық,фальцет,дыбыс тембрінің жасандылыгы.

Саңырау балаларға арнайытэрбиелеу, оқыту эдістерін үйымдастырмайынша оларға толық жәрдем беру мүмкін емес. Ауызша сөйлеу жэне сөздерді ойланып сөйлеу арқылы ойлау эрекетінің қалыптасуы интеллектінің дамуында басты роль атқаратыны даусыз.Саңырауларды оқыту барысында жазбаша жэне дактильді сөз қалыптасады.

Дактилология — мылқаулардың ымдау арқылы сөйлесу тэсілі. Дактилологиядағы әріптер, саусақты белгілі бір орынға қою арқылы сипатталады. Әр әріп дактильдік таңбамен белгіленеді. Мүнда Саусақтарды эліппе етіп, дактильді белгілермен сөздерді алмастырады. Дактильді сөз - бүл естуінде ауытқуы бар түлғалардың ауызша сөйлеуінің өзгеше, ерекше түрі, ауада қол саусақтарының қозғалысымен сөздің жасалуы болып табылады.

Мимика-жест — бүл сөйлеудің қарапайым, жай формасы. Кереңдер тек арнаулы оқытуда ғана сөйлеуді меңғере алады. Бүнда көру, тактилді-вибрациялық анализаторлар қолданылады. Саңырау балалар заттардың суреттердің, әрекеттенудің көмегімен түрліше араласу қатынас амалдарыніздейді және шарасызараласу түріне жүгінеді:

мимика жэне жест арқылы сөйлесу, мимика және жест арқылы көрсетіп сөйлеу жүйесі. Әр сөздің өзіне қатысты белгісі бар.

4. Тіл кемістіктерін психолингвистикалық талдау.

Мүның мағынасын түсіну оның функциялары қүрылымын жэне даму жолдары арнайы педагогика үшін өте маңызды. Сондықтан да тіл ойлау шарты үшін жэне оның өмір сүруіне қоғамның дамуы үшін қажет. Тілді тану - адамның қоғамдағы дамуы мен қалыптасуының бір бғыты. Баланың кезкелген ауытқуының, баланың өсіп дамуына тез арада оның айналамен қарым-қатынасында эсер етеді.

Арнайы педагогика үшін мына проблемаларды атауға болады:

- лингвистикалық жэне психологиялық лингвистикалық бірліктердің арасындағы арақатынасы. Лингвистер үшін тіл күрделі көп деңгейлі оқыту болып табылады. Тіл бірліктері тілмен немесе тілдік стандартқа қатынасты, яғни элеуметтік топтың есінде жэне тілдік нормаға сай қалыптасуы, жеке жағдайда, тілмен түрмыстық жағдайда баланың сөздік қоры айналамен араласуы мен бірге дамиды. Тіл - бүл белгілер қүрамы, ол дамы үшін сөйлеу, таным қажет.

- баланың сөйлеу қабілетінің дамуы, онтогенез тілдік қабілетінің өте күрделі жағдай, баланың үлкендермен сөйлеуімен баланың жеке заттар мен жағымдық өрісінің дамуының қалыптасуы болып табылады.

- Отандық лингвистердің пікірі бойынша сөздің дамуы - еғ алдымен ол айналамен сөйлеудің дамуы, сондықтан баланың алдында үлкен міндеттер түр, ол үшін ең алдымен бала керекті нәрсенің барлығын білуішарт.

- ондай нэтижеге «үлкендер тілінің» сөзімен оларды үйымдастырудың үлкен бірліктері - сигналдар мен сөйлемдер қажет, алайда бала оны үлкендер сияқты қолдана алмайды. Сондықтан ол сөздерді дыбыстауға талпынады. Осы жағдайларды ескере отырып тіл дамуының үш аспктіге бөлуге болады: фонетикалық, грамматикалы, семантикалық.

1. баланың сөздік дыбыстық естуін дүрыс түсінбеу жағдайы.

2. дыбыстың естілуін түсінгенімен элде сөйлеудің үйымдастыруының заңдылықтарын түсінбеу.

3. баланың барлығын үғып түрып сөздік заттарға қатынасын түсінгенімен танымдық қатынасы дамымаған жағдай.

Осылайша, баланың тілінің даму қабілеті, тілдің белгілері, түсінуі және қолдану қабілеті қалыптасады.

Онтогенезді символикалық функцияның дамуы. Выготскийдің жэне де басқа атомдық авторлардың концепцияларында: бүл проблема сөйлеу қабілетінің, дамуы мен ойлау қабілетінің жеке сөздерінің дамуына байланыстырады.

Выготскийдің пікірінше, екі жасар бала тілдің символикалық функциясын түсіне бастайды, осы кезден бастап оның ойлау қабілеті сөйлеу, ол сөзі - интеллектуалды болады.

Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Әлеуметтік-мәдени негіздері.

1.Мүмкіндіктері шектеулі түлға қоғамның қабылдау объектісі ретінде.

2.Түрлі мәдениеттерде дамуында ауытқулары бар тұлғалар.

3.Өмір сүру және қажетті жағдайлар: өмірді қамтамасыз ету, әлеметтену, коммуникация, рекреация.

4.Өмірдің сапасы: белгілі көрсеткіштер (денсаулық, қаржы, жұмыс орны, шығармашылық, кәсіби іс-әрекет, қаупсыздық, қоғамда белсенді орынға ие болу, жақын-туыскандармен қарым-қатынастар)

5.Мүмкіндіктері шектеулі тұлға сапалы өмір сүру туралы әлеуметтік-мәдени концепциясы.

6.Мумкіндіктері шектеулі тұлғалардың әлеуметтік-мәдени проблемаларын шешуде арнайы педагогиканың орны мен маңызы.

1.Мүмкіндіктері шектеулі тұлға қоғамның қабылдау объектісі ретінде.

Мүмкіндігі шектеулі түлғаның қоғамдық өмірге бейімделуі, қоршаған ортадан ақпаратты қабылдауы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы жэне соңғы нэтижелері дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мэдени жэне мәдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен жэне мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен жэне даярлығымен, баламен жэне оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтардың кэсіби біліктілік деңгейімен байланысты.

Мүмкіндіктердің шектелу дэрежесіне және ең алдымен интеллектуалдық мүмкіндіктердің сақталуына, сондай-ақ арнаулы білім беру жағдайын қүру сапасы мен дер кезінде жүргізілуіне байланысты,ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалар білім алудың түрлі деңгейін менгеруі мүмкін.Осыған орай, естімейтін, элсіз еститін, меңіреу, көзі көрмейтін,әлсіз көретін, тірек-қимыл аппаратының функцияларының бүлінуіне ие түлғалардың, эмоцианалдық-еркіндік сферасы мен жүріс-түрысы бүзылған түлғалардың, сөйлеу қабілеті ауыр бүзылған түлғалардың бір бөлігі жалпы орта білімді менгеріп қана қоймай, сонымен бірге орташа жэне жоғарғы кэсіби мамандыққа ие болуға да қабілетті.

Интеллектуалдық қабілеттігі бүзылған түлғалар элементарлық жалпы білімдік даярлануға жэне оларға жеке еңбекке баулитын өмір сүруге жэне қоғамда сэтті бейімделуге мүмкіндік беретін күрделі коммуникативтік процесстермен жэне интенсивтік интеллектуалдық іскерлікпен байланысы жоқ мамандықты менгеруге қабілетті. Ақыл-есі кем тұлғалар жеке білімдік бағдарламалар бойынша білім ала отырып, ерекшеліктерге сәйкес оларды орта жэне элеуметтік бейімделудің даму бағдарламалардың едәуір мөлшерде меңгере (гигиеналық жэне элементарлық тұрмыстық дәстүрлер, қарапайым еңбектену үрдістері) алады..

Мүмкіндіктері шектеулі балалардың, қалыпты дүрыс дамыған балалар сияқты жан-жақты дамуға, оқуға, танымдық эрекеттерін қалыптастыру қүқықтары бар. Бірақ, оларға тиісті білім беру жэне дамыту өте күрделі, сондықтан біліктілікті қажет етеді.

2.Түрлі мәдениеттерде дамуында ауытқуы бар түлғалар.

Арнайы педагогика пэнінің міндеттері түрлі мәдениеттерде жалпы кезеңдерді бөлу арқылы діни қалыптасуына байланысты: Мүмкіндіктері шектеулі адамдарға білім берудің арнайы жүйесінің қалптасуын түсіндіру эр тарихи дэуірлерде дамуында ауытқуы бар балаларға қоғам жэне мемлекеттің көңіл өлуін зерттеу отандық және шетелдік арнайы педагогиканың даму деңгейіне салыстырмалы анализ мемлекетіміздегі жэне шетелдегі дамуында ауытқуы бар адамдарға арнайы білім беру жүйесінін қалыптасуының елеулі мэдени негіздерін түсіндіру.

Білім алуда мүмкіндігі шектеулі түлғаларға эзірден қорғау проблемаларын зерттеу.Тарихи мәліметтер бойынша кемтарлық жэне әртүрлі кемістіктер адам баласының жаратылу кезеңінен болады.. Ғылыми зерттеулер даму деңгейіне байланысты кемтарлыққа көзқарас эртүрлі болады. Ертедегі римде кемістіктері бар балалардан қүтылуға асыққан оларды ормандарға немесе адам баспайтын жерге апарып тастайтын, кейде өлтіруге дейін барған. Өйткені кемтар балаларға қүдайдың қарғысы тиген, оларға дені сау адамдар арасында орын жоқ деген орта ғасырдағы.

Кемтарлыққа көз-қарас өте нашар болады. Әсіресе кемақыл психикасы зақымданған балалардың жағдайы қиын болған. Оларды жазалап қамауда үстап, қоғамнан аластатқан. Орта ғасырдың соңғы кезеңіне қарай феодалдық қоғам қойнауында капиталистік мануфактура дамыған кезде қала халқының ішіндегі түрлі кемістіктер, психикалық аурулар қоғам назарын өзіне аударды.. Бірақ бүл кезде қоғамдық идеологияда емдеу үстем болды - осыған сәйкес аталған кемістіктер, психикалық аурулар жын-шайтан айналдырған адамдар ретінде қарастырылды. Ауруларды монастірге жіберетін, Москва русьтерін де солай еткен.

Алайда кейбір ерекшеліктерде болады. Мысалы, орыс жерінде психикалық ауруларға дуаланған адамдар ретінде қараған, ауруларға жүмсақ қарым-қатынаспен қарауды сүрады шіркеу кейіпкерлермен қатар күрес жүргізген.

ХУ-ХУІІ ғасырда Еуропа елдерінде кемістіктері бар адамдарға психиологиялық ауруларға арналып баспаналар үйымдастырылды. Қараңғы орындарда шіріп кеткен төсеніш сабақтың үстінде олар шынжырмен байланып жылдар бойы, тіпті ондаған жылдар бойы жатты. Олар аяусыз соққыға жиі үшырайтын. Дегенмен зиялы қауым ішінде кемтарларға жанашырлық көрсеткен адамдарды жэне дэрігерлер мен оқытушылардың көмегі көбірек тиді өйткен, басқа мамандарға қарағанда осы мамандықтар кемақыл балалармен жиі кездесетін болған. Бүл адамдарды осындай азапта қатаң 18 ғасырда аяқ шеніне дейін жалғасты. Кемтар балаларға сапалы көмек беруді алғашқылар қатарында медицина саласының мамандары болған. Олардың назар аударғандары кемақылдықты өте ауыр ауру түріне душар болған күрделі кемістіктері бар балалар болған. Ол кезде мүндай мүндай балаларды қоғамдық ортаға бейімдеп жағдайын жеңілдету мүмкін емес деген көзқарас қалыптасқан. Аномальды балалар қай кезде де философиялық ойға негіз болып келеді. Сондықтан да философтар, егер баланың қүлағы есітпесе, көзі көрмесе, дүрыс сөйлемесе оның дүниені, өзін қоршаған ортаны танып - білуі қалай өтеді деген мэселемен шүғылданды.

Аристотель аномальды балаларға арналған екі трактат жазды. Кардано, Гольвеций, Дидро және басқалар аномальды балалар туралы арнайы кітаптар жазды.

А. И. Радищев өзінің атақты трактатында аномальды балалар дамудың кейбір заңдылықтарын анықтады. Неміс философтары Кант жэне Бауэр аномальды балалардың даму ерешеліктері жөнінде жазған.

Организімнің аномальдық түрғыда бүзылу механизмі қандай деген мэселе өте ерте кезден көңіл бөлінді. Бір немесе екі орган жүмыс істемей қалғанда, басқалары өзара қандай қарым - қатынаста болады? Бала естімегенде оның өзі қандай күйде болады? Көрмеген кезде күлақ қандай қалыпта болады? Баланың орталық жүйке жүйесі бүзылғанда, сезім органдары қандай күйде болады? Атап айтқанда, мүндай мэселелерімен Дарвин жэне жаратылыс ғылымының басқа да өкілдері айналысты. Қазіргі уақытта дамуында ауытқуы бар балалардың ішкі процестері мен механизмдерін танып білуге үлкен көңіл бөлінуде.

Аномальды балаларды зерттеу жүйесінде ғылымның жаңа бөлімі пайда болды. Оның көру мен есту түйсіктерін тікелей зерттеумен айналысқан жэне ақыл - ой кемдігінің клиникасын зерттеген саласы бөлініп шықты. Аномальды балаларды зерттеудің қажеттілігінен дэрігерлер, физиологтар жэне медицина -биология ғылымының басқада өкілдері күш біріктіріп жүмыс істеуде.

Педагогтар аномальды балаларды оқытудың эр түрлі жүйесін қолданып, бар күш - жігерін жүмсап бақты. Буржуазиялық элем мүндай бастама атаулының барлығына дерлік салқын қарады. Сондықтан да аномальды балаларды оқыту процесі өте кеш - XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында басталды. Бүл уақытта аномальды баланы жеке оқыту тэсілі орын алады. Бүлай оқыту мен оны эксперимент түрінде жүргізілген кейбір ғылымның өкілдері айналысты. Ал капиталистік қоғамда осы уақытқа дейін аномальды балаларды мемлекет тарапынан, шіркеулік жэне әлденеше мемлекеттік оқу орындары ғана бар болды. Міндетті түрде жалпыға бірдей оқу жүйесі де жоқ еді.

Капиталистік дүние аномальды балаларға шын мәнісінде өте эділетсіздікпен қарады. Алайда өмір өз талабын орындатуда. Сондықтан да соңғы 20-30 жылдарда кемістігі бар балаларды оқыту жүйесі кеңейтілді, осы категориядағы балаларды зерттеу жүмыстарын қолға алынып, көптеген лабораториялар қүрылды. Халықаралық конгрестер мен кеңестер тағы басқа жиі өткізіліп жүрді. О”сы жылдарда элденеше рет мылқаулық жөнінде жэне көрудің бүзылуына байланысты халықаралық конгрестер өткізілді. Бала тілінің бүзылуы жөніндегі 16-Конгреске даярлық жүмыстар жүріп жатты.

Совет қүрылысы аномальды балаларга қатысты капиталистік қүрылыс тудырған бөгеттердің барлығын да жойды. В.И.Ленин 1918 жылдың өзінде - ақ аномальды балаларды тэрбиелеудегі жэне оқудағы барлық шектеулікті жою жөнінде дереке қол қойды. М.И. Калинин 1931 жылы міндет тітүрде жалпығы бірдей оқуды енгізу туралы декретке қол қойды.

З.Өмір сүру және қажетті жағдайлар:өмірді қамтамасыз ету, әлеуметтену, коммуникация, рекреация

Әр бір адам дүниеге келгеннен кейін қоғамдық ортаға, оның ішінде балалық іс-эрекетті бала біртіндеп меңгереді, мысалы , қоршаған ортаның тілін үйренеді, айналаны танып, бала өзінің қабілетін дамытады. Дамуында ауытқуы бар балалар да сыртқы ортаға бйімделу барысында көп қиындық көреді. Дегенмен, олардағы бүл кемістік еңбек қызметінен айыратын бүзылыс болып табылмайды.

Зерттеулер нэтижелері көрсеткендей,кемтар балалардың басым көпшілігі оқуға, жүмыс істеуге, қоғамдық жүмыстарға қатысуға көмектесетін эдістерді меңгеретінін көрсетті.

Мүмкіндіктері шектеулі түлғалардың кейбір ақаулықтары болғанымен олардың басқа қабілеттері жақсы дамыған болады. Мысалы көруінде ауытқуы бар түлғалардың сезіну, есту қызметі жақсы дамыған , осы қабілеттердің көмегімен көрмейтін , яғни соқыр балалар өз ортасына бейімделеді. Осылайша , көру түйсігі бүзылған балалар өмірлік тэжірибе процестерінде көптеген шартты байланыстарды жинап , адамға қажетсіз шартты рефлекторлық қызметтіңерекшеліктерін дамытады.

Біз осы дамуында ауытқуы бар балаларды тэрбиелеу мен оларды оқыту,яғни күрделі элеуметтік- психикалық мэселелерін жан-жақты қарастырып, осындай балаларды мүмкіншіліктеріне қарай , қоғамдық өмірге пайдалы, белсенді, өз беттерінше өмір сүре алатындай етіп тәрбиелеуіміз қажет. Даму мүмкіндігі шектеулі түлғалар да басқа қарапайым адамдар секілді өмір сүруге, қоғамнан элеуметтік, педагогикалық, медициналық жэне түрмыстық жағынан көмек алуға қүқығы бар. Олар да қоғамның толыққанды мүшесі болып саналады.

Әлеуметтік көмек - экономикалық қамтылмаған әлеуметтік жағдайы төмендерге гуманитарлық көмек кешендері, олардың элеуметтік қалыптасуына қабілеттерін жақсарту мақсатында жүргізілетін кешен. Ол ереже бойынша зейнетақы мен пособияға периодтық жэне бір уақыттағы сипаты, сонымен бірге үзақ уақытта қызметтер (медициналық, психологиялық, қүқықтық, педагогтық, түрмыстық).

Әлеуметтік педагогикалық көмек эртүрлі топқа бөлінеді: білім, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру, мэдениет жэне спорт мамандар мен ата - аналардың ассоциациясы, қайырымдылық қорлары жэне т.б.Әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау мынадай принциптерге;

1) кемтар балалар мен олардың отбасыларына элеуметтік қолдау жэне оңалту көмегін көрсету кепілдігіне;

2) кемтар баласы бар отбасы мен элеуметтік және медициналық педагогикалық қолдауды жүзеге асыратын үйымдар мамандарының ынтымақтастығына;

3) балалардың қабілеттерінің шектелу дэрежесіне, жасына, әлеуметтік мэртебесіне қарамастан, ерте қолдау мен білім алуға қол жеткізуінежэне тең қүқықтылығына;

4) эрбір балаға жеке түрғыдан келіп, элеуметтік жэне медициналық педагогикалық түзеу арқылы қолдау көрсетуді саралауға негізделеді.

4.Өмірдің сапасы:белгілі көрсеткіштер (денсаулық, қаржы,жү_мыс орны, шығармашылық,кәсіби іс - әрекет, қауіпсіздік, қоғамда белсенді орынға ие болу, жақын туысқандарымен қарым - қатынастар).

Бала жеке түлға есебінде үлкендермен араласу барысында қалыптасады. Кемтар баланың өмір сүріп жатқан ортасы оның дамуы мен қоршаған ортаға қалыптасуына әсер етеді. Көптеген кедергі келтіретін факторларды кемтар баланың қалыптасып оның түлға ретінде танылуына эсерін тигізеді.Мысалы, тілмен сөйлеу арқылы мүмкіндігінен мақүрым керең бала өзінен-өзі шеттеле бастайды. Баланың адам ретінде қалыптасуына көптеген элеуметтік іс-шаралар көмектеседі. Кемтар балалар айналасында болып жатқан шудан бөлек эн мен музыканы да тыңдай алмайды. Бүндай балаларды көркем эдебиетке, эсемдікке кеш баулу басталса оның эмоциялық яғни көңіл-күйі, қуанышы мен қайғысын білдіретін жағдайлары, қасиеті өте тар болып келеді. Баланың көңіл-күйі сферасының дамуына, заттарға көңіл аударуы, мимикаларды пайдалануы, ыммен түсіндірулер эсер етіп өз көмегін тигізеді. Кемтар балалардың эмоциялық ерік-жігерінің қалыптасуына адамдармен қарым-қатынас жасауына отбасылық тэрбие көп эсерін тигізеді. Ата-анасы да кемтар болған балалар өздерінің дамуы жағынан, эмоциялық дамуы, қоршаған ортаның проблемаларын қабылдауы, ата-анасының кемтар болмаған керең балалардан өзгешеленіп түрады. Мектеп жасына дейінгі ата-аналары кемтар балалар, ата-анасы кемтар емес балаларға қарағанда белсенді болып келеді. Ата-аналарының дені сау балалар үялшақ, тартыншақтау болып келеді. өтпелі кезеңдегі кемтар ата-аналары да керең балалар, дәл осы жастағы ата-аналары саубалаларға қарағанда өте белсенді,өз өміріне, болашағына сенімділікпен қарайтын болып келеді. Бүндай ерекшеліктердің бейнесі ерте кезеңдерде мүмкіншілігі шектеулі балалардың ата-аналары өз баласын эңгімеге тартып онымен еркін сөйлесе алмайды. Балаға аяушылықпен қарап, оның еркін өмір сүруіне жол береді. Содан бала қоршаған ортаның проблемаларымен толық күресе алмайды.

Кішкентай жэне үлкен жастарда даму мүмкіндігі шектеулі балалардың қалыптасуына үлкендердің білім беруімен қоса оқытуға баулу, баланы алға жетелеп, оның білімге деген қүштарлығын яғни оятуға белсене араласуы үлкен көмек көрсетеді. Оған адамилық қасиеттері мен ақкөңілділігі, жаңашырлығы да көмектеседі.

Дамуында ауытқуы бар балалар - күрделі және эртүрлі мінезді топқа жатады. Егерде кейбір кемістіктер толығымен жойылса, басқалары тек жартылай түзетіледі, ал кейбіреуі тек компенсацияланады, яғни жартылай түзеледі.

Әртүрлі ауытқулардың дамуы балалардың балалардың элеуметтік қоғаммен араласуына жэне еңбекті тануына әсерін тигізеді. Дамуында ауытқуы бар балалардың білім деңгейі эртүрлі,біреулері қарапайым білімді тез меңгереді , ал басқа біреулері, керісінше, мүмкіншіліктері шектеулі болады. Мінезінің өзгеруі де оқушылардың арнайы мектептерде оқуына, еңбекке араласуына кері эсерін тигізеді. Кейбір оқушылар арнайы мектепте жоғары мамандықты меңгерсе, біреулерінің меңгеру қабілеті төмен болады жэне олардыңөмірі менеңбегі ерекше арнайы үйымдастырудыталап етеді.

Кемтар балалардың денсаулығына байланысты медициналық қызметтерді:
үйымдық-қүқықтық нысандарына қарамастан, ана мен баланы қорғау үйымдары, алғашқы медициналық- санитарлық көмек көрсететін үйымдар, консультациялық-диагностикалық поликлиникалар,медициналық оңалту орталықтары жүзеге асырады.

Мүмкіндігі шектелген түлғаларға мынадай медициналық қызметтер көрсетіледі: —Қатертобындағыбалалардыанықтаумақсатыменжассэбибалаларды жаппай стандартты тексеру;

—Туа біткен түқым қуалаған жэне жүре пайда болған патологияның тереңдетілген диагностикасы;

—Психика дене дамуында ауытқулары бар балаларды медициналық түзеу жэне оңалту;

—Қазақстан Республикасының заңдарына сэйкес көрсетілетін өзге де қызметтер жатады.

—Кемтар балалрға арналған арнаулы білім беру қызметтерін Қазақстан Республикасының білім беру заңдарында белгіленген тэртіппен арнаулы үйымдар: пихологиялық- медициналақ-педагогикалық консультациялар, психологиялық педагогикалық түзеу кабинеттері, оңалту орталықтары, логопедтік пункттер, балар бақшлары және басқа да арнаулы түзеу үйымдары көрсетеді.

Дамуында ауытқуы бар балалар арнайы мектептерде оқытылады. Оларға жалпы және арнайы еңбек тэрбиесі беріледі. Жалпы - ер адамға тэн еңбектің негізгі түрлері бойынша бағыт беріледі.

Арнайы - оқушыларды кэсіптік жағынан дайындауға бағытталады.Арнайы кэіптік еңбекке баулу 3 кезеңнен түрады:

1. еңбек пропедевтикасы

2. кэсіптік бағдар

3. кэсіптік еңбекке баулу

І.Еңбек пропедевтикасы - (1-3 сыныпты қамтиды).Негізгі мақсаты -оқушылардың еңбекке деген жалпы дайындығын қалыптастыру. Еңбек эрекетінің негізгі формасы - еңбек сабағы.Балалар қағазбен, картонмен, ағашпен, матамен, пластилинмен жұмыс орындауын алғашқы ептілігін, дағдысын меңгере бастайды.

2. Кэсіптік бағдар - (4 сыныпты қамтиды). Оқу шеберханаларында қол еңбегін қолдану ретінде қалыптасады. Балалар шеберханаларда еңбек жағдайларымен, құралдармен, станоктармен танысады. Материалдарды (қағаз, картон, ағаш, сымдар) өңдеудегі қарапайым дағды мен ептілікті меңгереді.

3. Кэсіптік еңбекке баулу - (5-8 сыныпты қамтиды). Мақсат – оқушыларды өнеркэсіп орындарында, ауыл шаруашылық өндіріс орындарында, еңбек
құрылыстарында, халыққа қызмет көрсету орындарында жұмыс істеуге үйрету, яғни арнайы мамандық беру. Қыздар киім тігу,ер балалар аяқ киім жөндеу,
маляр,штукатур, обой жапсыру, картонды түптеу мамандықтарын алады.

5.Мүмкіндіктері шектеулі тұлға сапалы өмір сүру туралы әлеуметтік - мәдени концепциясы.

Кемтар балаларга арналған арнаулы білім беру қызметтерін Қазақстан Республикасының білім беру заңдарында белгіленген тэртіппен арнаулы үйымдар: психологиялық - медициналық - педагогикалық консультациялар, психологиялық педагогикалық түзету кабинеттері, оңалту орталықтары, логопедтік пункттер, балалар бақшалары жэне басқа да арнаулы түзеу үйымдары көрсетеді.

Аранулы білім беру қызметтері көрсетуге: І.балалардың ақыл ой жағынан даму ерекшеліктерін анықтау жэне оқыту мен тэрбиеберудіңтүріменнысанынтаңдауүшінолардыңмүмкіндіктерін айқындау мақсатымен оларды тереңдетілген жэне кешенді тексеру;

2. кемтар сәби, мектепке дейінгі жастағы жэне мектеп жасындағы балаларды психологиялық педагогикалық жағынан түзету, оқыту мен тэрбиелеу;

3. еңбекке баулу кэсіби диагностика;

4. кэсіби білім беру;

5. қазақстан Республикасының заңдарына сэйкес өзге де қызметтер көрсету жатады;

Арнаулы элеуметтік қызметтер көрсететін үйымдар: халықты элеуметтік қорғау мекемелері, протез - ортопедия үйымдарын шығаратын техникалық жэне көмекші қүралдарджы дайындайтын үйымдар.

Арнаулы элеуметтік қызметтер көрсетуге: І.Қазақстан Республикасының мүгедектер элеуметтік қорғау саласындағы заңдарында белгіленген тэртіппен элеуметтік көмек көрсету; 2.протездеу және протез - ортопедия үйымдарымен қамтамасыз ету жөніндегі қызметтерді көрсету; З.арнаулы техникалық жэне компенсаторлық қүралдармен қамтамасыз ету;

7 4.кемтар балаларды тэрбиелеп отырған отбасыларға консультациялық көмек көрсету;

5.элеуметтік қызметкерлердің қызметтер көрсетуі жатады.

Әлеуметтік қызметкерлердің қүқықтық мэртебесі Қазақстан Республикасының заң актілерімен белгіленеді.

Әлеуметтік көмек - экономикалық қамтылмаған элеуметтік жағдайы төмендерге гуманитарлық көмек кешендері, олардың элеуметтік қалыптасуына қабілеттерін жақсарту мақсатында жүргізілетін кешен. Ол ереже бойынша зейнетақы мен пособияға периодтық жэне бір уақыттағы сипаты, сонымен бірге үзақ уақытта қызметтер (медициналық, психологиялық, қүқықтық, педагогтық, түрмыстық).

Әлеуметтік -мэдени жагынан қызмет көрсету адамның спецификасының қалыптасуына элеуметтік тэрбие процесін үйымдастыру, үздіксіз мэдени тэрбие, яғни қоғамның эр саласында барлық элеуметтік институттардың қатысуы. Сондықтан да әлеуметтік мэдени қызметті үйымдастыру өнер элемін қүру мүмкіндігі. Әлеуметтік мэдени қызмет пэнаралық қызметке ие, ол экономикалық саяси адамның жеке өмірлік жағдайымен байланысты, сонымен бірге мемлекеттік әлеуметтік саясатпен түлғаның коммуникативті мүмкіндіктермен де тығыз байланысты.

Әлеуметтік-мәдени көмек эртүрлі топқа бөлінеді: білім, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру, мэдениет жэне спорт мамандар мен ата -аналардың ассоциациясы, қайырымдылық қорлары жэне т.б. Қазіргі таңда мемлекеттік қоғамдық жүйенің мүмкіндігі шектеулі түлғаларға элеуметтік педагогикалық жэне мэдениет жағынан көмек көрсету келесі аймақтарда жүргізіледі.

Мемлекеттік сектор үйымдар, кэсіпорындар, федералдық министрлік пен ведомство қызметі: еңбек жэне әлеуметтік даму министрлігі, жалпы және кэсіби білім беру министрлігі, денсаулық сақтау министрлігі, мэдениет министрлігі т.б.

Әлеуметтік педагог - арнайы білім ордасының мүшесі, барлық элеуметтік институттармен өзара эрекет етеді. Әлеуметтік педагогтық жүмысының мәні келесі бағыттардан түрады:

• дені сау тэрбиелі жандарды қалыптастыру;

• баланың жекелігінің дамуына эсер ету;

• оқушылар мен түлектердің элеуметтік адаптациясы мен реабилитациясына көмек көрсету;

• отбасындағы қатынастарды қалыптастыру;

• оқушының элеуметтік жэне жеке мэселелерін шешу;

• түлғалар арасында туындаған дауларды шешу;

• оқушылардың қүқықтары мен міндеттерін түсіндіру;

• экімшіліктермен, психологтармен, педагогтармен жэне де арнайы жүмыс
мекемелерімен бірлесіп, жүмыс жасау;

Инновациялық бағдарламаның негізгі де маңызды аспектісі болып элеуметтік педагогикалық көмекті мүмкіндігі шектеулі азаматтарға мемлекет тарапынан көмек көрсету, мүгедектердің мэселесімен айналысатын қызмет аралықнегіздежүмыс істейтінкомплекспсихологиялық,медициналық, педагогикалық консультациялар.

ПМПК - диагностикалық коррекциялық мекеме болып табылады. Бүл ведомствоаралық тұрақты жұмыс істейтін құрылым. ПМПК - ның негізгі мэселесі даму кемістігі бар балалармен, жеке реабилитациялық бағдарламаларды жасаудағы балалар тобының тэуекелі, «қиын» балаларды тэрбиелеу мен оқытудағы рекомендация формалары. ПМПК білім беру, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру, жеткіншектермен жұмыс істеу компенсацияларымен, еңбекпен қамту органдарымен, қоғамдық ұйымдармен бірлесіп жұмыс істейді.

б.Мүмкіндіктері шектеулі түлғалардың әлеуметтік - мэдени проблемаларын шешуде арнайы педагогиканың орны мен маңызы.

Балалардың арнайы педагогика гылымының негізгі мақсаты: эр түрлі кемістігі бар балалардың психалогиялық және физиалогиялық даму ерекшеліктерін зерттеу жэне сонымен қатар оларды оқыту жэне тэрбиелеу, түзету, қалыптастыру жолдарын айқындайды.

Қазіргі таңда арнайы педагогика ғылымында бірнеше өзекті мэселелер кездеседі. Ол мэселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тығыз байланысты. Яғни оларға: есту қабілеті бұзылған балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалғандар); көру қабілеті бүзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін ); сөйлеу қабілеті бүзылған, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданған, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл жэне психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін жэне ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-түрысы,мінез-қү_лқы, тэртібі бүзылған) балалар жатады. Өкінішке орай, қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда және де логопедиялық пункттарда тэрбиеленеді. Демек, мүнда олар арнайы коррекциялық, психологиялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі.

2. Физикалық немесе психологиялық дамудағы ауытқулардың негізгі биологиялық элеуметтік жэне педагогикалық себептерін анықтап оларды түзету, толықтыру эдістерін қарастыру.

Арнайы мекемелерді қалыптастыру орталықтарын үымдастыру жэне оларды дамыту бағыттарындағы жүмыстарын негізгі принциптерін таныстыру.

3. Арнайы түзету, толықтыру жэне дамыту мекеменің негізгі мақсат-міндеттерін айқындау жэне жүмыстарының мазмүнын талдау.

4. Болашақ дефектолог мамандарын даярлау үшін қажетті ғылыми оқу эдістемелік эдебиеттермен танысып көрнекі күралдар жэне тэжрибелік мекемелер жүмыстарына қатысу.

Әр түрлі кемістігі бар балаларды оқыту мен тэрбиелеу элеуметтік- мэдени, педагогикалық мэселе. Бүл мэселе мүмкіншілігі шектелген балаларды қолдан келгенше қоғам өміріне белсенді, өз беттерінше өмір сүре алатындай етіп дайындау мақсатындағы негізгі сүрақтарды шешуге көмектеседі. Іс-эрекет әр адамның негізгі элеуметтік қызметі, сондықтан арнайы педагогика ғылымы жан-жақты зерттейді.кеміс балалардың элеуметтік өмірге бейімделуіне, қоғамның мэнділігін және ережелерін саналы түрде меңгерулеріне, өмір жағдайымен қарапайым еңбек түрлеріне баулуларына, қоршаған ортаға бейімделулеріне септігін тигізеді.

Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Құқықтық негіздері.

1.Мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың құқықтары жайлы қазіргі халықаралық құқықтық құжаттар.

2.Қазақстан Республикасының арнайы білім берудің заң және құқық негіздері, даму беталысы.

І.Мүмкіндіктері шектеулі түлғалардың қүқықтары жайлы қазіргі халықаралық қүқықтың қүжаттар.

20 ғ. басынан 70-ші ж, дейін Батыс Европа соқыр, мылқау жэне ақыл-есі кем балаларда арнайы оқыту қажеттілігін үғынудан дамуында кемшілігі бар балаларды оқыту қажеттілігіне түсінуге дейінгі жол жүогенінзерттеулер көрсетеді. Бүл кезең тігінен жэне көлденеңінен білім берудің үлттық жүйесін кемелдендіру және дифференциация уақыты, арнайы мектептер мен арнайы оқытудың жаңа типтері қүрылған, мектептерге қосымдша мектепке дейінгі оқу орыдарының пайда болған және оқу орындарының түрлері көбейген түрлі елдерде бүл тізімге соқыр, мылқау, нашар еститін, нашар көретін, дене бітімінде кемістігі бар, оқуда қиындықтары бар, жүріс-түрысында көптеген кемшіліктер мен мэселелері бар балалар үшін, үзаққа созылатын аурулармен ауыратын, ауруханаларда үзақ уақыт болатын балалар үшін мектеп, сондай-ақ үлттыү ғылыми зерттеушілік орталықтардағы арнайы мектептерде кіреді.

Төртінші кезеңнің басы эрбір елде жаппай міндетті бастауыштық ақысыз білім беру туралы заңның қабылдану уақытымен жэне күшіне ену жэне одан кейінгі дамуында кемшіліктері бар балаларды міндетті оқытутуралы актілердің қабылдануымен анықталыды.

Мемлекеттер Біріккен ¥лттар ¥йымын қүрып, достық, қауіпсіздік жэне даму қызметтестігін үстау мен мақтану мақсатында барлық күш жігерін жинауда (1945) Б¥¥ Адам қүқығының жалпыға бірдей Декларациясы (1948) жаңа элемдік түсініктерді бекітті.

1 баб . Барлық адамдар өзінің ар-намысы мен қүқығында еркін және тең болып туылады. Олар ақылмен және намыспен үлестірілген жән.е бір-біріне туыстық рухта қатынасты болуы қажет.

3 баб. Әрбір адам өмір сүруге, бостандыққа, жеке басына қол сүқпайтын қүқығы бар.

7 баб. Барлық адамдар заңның алдында тең жэне ешқандай айырмашылықсыз заңмен теңдей қорқғалуға қүқы бар. Барлық адамдарда қандеай да болмасын дискриминациядан теңдей қорғалуға қүқы бар.

50-70 ж.ж. жаңа әлеуметтік-мэдени контексте экономикалық көтерілзу толқынында, либералды-демократиялық өзгерулерде Батыста біздерді қызықтыратын балалардың мэселелерін өте көп көңіл бөлінуде. Дәл осы кезде Батысевропалық елдерде дамуында кемістіктері бар балаларды анықтау, есепке алу жэне диогностика механизмдері, арнайы білім беретін мекемелердің жинақталуы кемелдене бастады. Классификацияда елеулі дэрежеде ауысып, нақтылануда, арнайы оқытуда қажет ететін балалардың жаңа санаттары анықталды. Енді оларға тек есту, көру, интеллект қабілеті бүзылған балалар, эмоциялы кемшілігі бар, девиантты жүріс түрста, элеумиеттік жэне мэдени депривациясы бар балалар да жатады.

70 ж. басындаевропалықтар антикалық кезеңдерде қалыптасқан дамуында кемістігі бар түлғалардың теңсіздігінің заңды ірге тасын түбегейлі бүза алады. Өркениет тарихында алғаш рет денсаулық жағдайына жэне даму ерекшеліктерінің болуына қарамастан адамдардың теңдңгі ғана емес, сондайй-ақ олардың өзіндік анықталуғада қүқығы да танылыды.

Әлемді адамзат прогресі тэуелді болатын тең қүқықты өзара әрекеттестіктен түрлі микросоциумдарды қосатын қауымдастық ретіндегі жаңа үғым қалыптасады.

Европалықтардың санасында өділдікке үмтылатын жэне адам күқығын сақтаудың халықаралық нормаларына бағынатын кез келкен мемлекет барлық балаларға олардың қажеттілігіне жэне білім алу қабілеттілігіне сэйкес келетін заңдарды басшылыққа алу қажет деген сенімдерді нық болуда. ал ерекше қажеттіліктері балаларға келер болсақ, онда мүндай мемлекет оларға да білім алуына олардың қажеттілігіне сай келетін мүмкіндік үсінуға міндетті.

"Адам күқығымен мүгедектік" баяндамасында адам күқығы жөніндегі комиссия ЮНЕСКО европалық қауымдастықтың ресми үстанымы көрінеді.

Бесінші кезеңнің басталуы Б¥¥-ның "ақыл-есі кемдердің күқықтары түралы", "мүгедектердің қүқықтыры туралы" жэне олардың кейінгі үлттіқ антидискриминациясы заңдардың мүгедектер туралы жэне арнаулы білім туралы, декларацияның қабылдану уақыты болып есептелінеді.

Сонымен, арнаулы білім беру жүйесі оның қүнд бағыттарын жэне қоғамның мэдени нормаларын іске асырдың ерекше формасы ретінде пайда болатын жэне дамитын мемлекеттің институты болыптабылады, оның нэтижесінде арнаулы білімнің үлттық жүйесінің дамуының эрбір кезеңі дамуында кемістігі бар түлғаларға мемелекеттің қатынасы эволюциясында белгілі бір кезеңмен сәйкес келеді.

2.Қазақстан Республикасының арнайы білім берудің заңы және қүқық негіздері, даму беталысы.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 30 бабына сэйкес арнайы білім берудегі мемлекеттік стандарттың мақсаты еліміздің барлық азаматтарына үлтына, тіліне, жынысына, элеуметтік жағдайына, денсаулығына қарамай жалпы орта білім алуына тең қүқығын қамтамассыз етіп отыру белгіленген. Стандарт мэселесі бойынша халықаралық үйымдары өздерінің стандарттау анықтамаларын үстануды үсынады. Ол: «оқу - тэрбие» жүмысында дүрыс шешімдер тауып, халық ағарту жүмысын жэне педагогикалық ғылымды басқаруда ғылым мен практиканы үтымды дәрежедегі жетістіктерге бағыттап отыруға негіздеу қажет. Арнайы білім беруді іске асыру мүмкіншілігін мемлекеттік стандарт белгілеп, қажетті білім мен икемдік деңгейіне жету үшін адамның нақты мүмкіншілігін ескере отырып сэйкестендіреді. Стандарт интелектісі бұзылған балаларды оқыту кеңінен эр түрлі формада үйымдастыру қарастырылған: арнайы мекемелерде, интеграциялық оқыту жағдайында түрақты емдеу мекемесінің жағдайында, балаларға арналған элеуметтік қорғау саласында мүгедектер немесе үйден оқыту. Арнаулы білім берудің мелекеттік стандарт интелектісі бүзылған балаға білім беру жолдарының ең ыңғайлы жақтарын ескеруге бағытталып, коррекциялық -білімдік үдерісін үйымдастыру ерекшелігін . Ерекше білімдік сүранысы бар баланың танымдық әрекетін басқарып жэне істің түрін анықтайды.

Арнайы білім беру стандарты даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теңдей жағдайлар жасауға жэне оларды элеуметтік оңалтуға бағытталған. Онда: емдік - сақтандыру шаралары мен сауықтыру жүмыстары; даму кемшіліктерін түзету, жалпы білімдік дайындықта: жалпы еңбекке жэне алғашқы кэсіптік еңбекке дайындау жүмыстары қарастырылған.

Интелектісі бүзылған балаға арнайы білім берудің мемлекеттік стандарты негізінде түжырымдар.

Интелектісі бүзылған адамға арнайы білім берудің мемлекеттік стандарты негізіндегі түжырымдар төмендегі жағдайларды анықтайды.

Педагогикалық сенім, қазіргі гуманистік көзқарасқа негізделген, эрбір адамның оның интелектуалды қабілетімен шектеулі мүмкіншілігіне қарамай білім үрдісіне қосылу қүқығын мойындайды:

Ертелеу педагогикалық көмек көрсету, бала дамуындағы ауытқушылықты ертерек байқап, анықтауды қамтамассыз етуді көздеп, оның білімділік сүраныстарының ерекшеліктерін анықтай отырып, жүмсалған жэне жартылай қызметін компенсациялау үрдісінде қосымша мүмкіндіктерді жасауды болжайды;

Әлеуметтік - бейімдеу бағытындағы білім беру арнайы білімділік коррекциялық үрдісте даму мүмкіншілігі шектеулі адамның элеуметтік өмірде тэуелсіз жэне өз бетінше болуын қамтамассыз ететін қүрал ретінде қарастырылады;

- жекелеген кемістікті түзету (мысалы, көру немесе дыбысты айту коррекциясы), кеміс баланың жеке басына толық түрде эсер ету.

Баланың физиологиялық жэне танымдық эрекеттерінің дамуындағы кемістіктерді азайту немесе жою - коррекциялық - тэрбиелеу жүмыстары

- деген үғымымен түсіндіріледі.

Мектеп оқушыларының жалпы білімдерін, еңбек ойларын, дағдыларын қалыптастыру процесінде , класта жэне кластан тыс жүмыстардың барлық түрлері мен формалары коррекциялық - тэрбие жүмыстары кеміс балаларға жалпы білім беру процесімен іске асырылады. Коррекцияның мақсаты, кеміс балалардың ақыл-есі дүрыс, дені сау балалармен қарым-қатынасына жағдайлар туғызу. Кеміс балаларға міндетті түрде емдеу -коррекциялық шаралар (емдік шынықтыру, массаж, дем алу гимнастика жаттығулар, дэрі-дэрмектерді қолдану) жүргізілуі қажет.

Арнайы мекемелердің негізгі мақсаты болып танымдық пайымдау мен эмоциялық ерік саласындағы кемшіліктерді игеруде ақыл-ой кемшілігі бар балаларды еңбекке қатыстырып, өз бетінше тіршілік жасауға, қазіргі қоғам жағдайында элеуметтік бейімдеуге үйрету.

Ақыл-ой кемістігі аздау жэне мөлшерлі деңгейдегі - балалар мен жасөспірімдерді арнайы білім беру мекемелерінде оқытылады. Арнайы білім беру мекемелерінде ақыл-ой кемістігі бар балалардың оқу мерзімдері эрқалай болады. Тоғыз жылдық. Көрсетілген мерзімдер тағы бір жылға көбеюі мүмкін - дайындық класының есебінде дайындық класына жэне бірінші класқа 7-8 жастағы балалар қабылданады. Көмекші мектептердегі оқу жасының шегі-18жас. Қажетті жағдайлары бар мектептер мектеп жасына дейінгі балалар тобын дүрыс диагностика жасап, ерте түзету көмектерін көрсетіп жэне оқыту сабақтастығын мақсатында ашуына болады. Көмекші мектеп интернаттарындағы топтардан кластарды толықтыру кезін-саны 12 адам болуы керек. Ақыл-ой кемістігі бар балаларға арнайы оқыту мекемелеріндегі кәсіби оқыту мақсатында үйымдастырылған кластарға қажетті материалдық кэсіпорындармен байланыс жасап отырады. Өндіріс кэсіп беру кластарын, оқушының бітірген оқу орнына қарамастан өзінің жэне ата-анасының қалауы бойынша қабылданады. Көмекші мектепте психикасының дамуы айқын тежелген балаларға арнап, тірек - қозғалыс аппаратында кемістігі бар балаларға арнап, қажетті жағдай мен арнайы мамандар болуына қарай кластар ашуға болады. Мүндай жағдайда статусы «оқытудағы ерекше сүранысы бар балаларға арналған арнайы мектеп»деп аталады.

Жеңіл түрдегі ақыл-ой кемістігі бар балаларға арнап жалпы орта білім мектептеріндегі арнайы кластар ашылған жөн,онда балалар жарты күн бойы эр түрлі қосымша білім алуына, өз қүрбыларымен бірге тэрбиелік шараларға қатысуына болады. Көмекші мектепте, арнайы кластарды ашуға контигенттің жетіспеушілігі бар региондарда, ата-аналардың қалауы бойынша жалпы орта білімберу мектептерінде кэдімгі кластарда даму интелектюшде кэдімп кластарда даму интелентісшде жеңіл түрдеп ауытқушылығы бар 1-3 баланы интеграллды оқыту мүмкіншілігі бар. Оқытуды үйымдастырудың барлық түрінде ең алдымен интеллектуалды жетіспеушілігі бар баланың жағдайы ескерілуге тиіс.

Интеллектуалды жетіспеушілігі бар бала оқытудың қай түрі болса да алдын-ала экспериментальді тексеруден өтуге тиіс. Балалардың эрқайсысы арнайы дефектологтардан коррекциялық көмек ала, арнайы эдістемелер арқылы және арнайы бағдарлама бойынша оқытуға тиіс.

Арнайы коррекциялық білім беру мекемелерін бітірушілер білім алуды эрі қарай кэсіби - техникалық училищидегі ашылған арнайы топтарда кэсіптік оқуларын жалғастырып, бітіруіне болады. Арнайы мектептер базасында істейтін өндірістік цехтарда жүмыс істейтін оқушылар еңбек сабақтарында алған білімдерін, икемділіктерін тиянақтап, товар өнімдерін шығаруға, қатысуға тиіс. Өндірістік цехтар бар мектепте жергілікті жерге қажет емес. Кэсіптік - өндірістік мамандарын дайындауға 1 -2 жылдық курстарын ашуға болады. Кемтар балалардың.

1) Әлеуметтік жэне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдауды кепілдікті түрде тегін алуға;

2) Мемлекеттік медициналық үйымдарда, психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияларда немесе медициналық элеуметтік сараптама бөлімдерінде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тэртіппен тегін тексерілуге жэне тегін медициналық көмек алуға;

3) Дене немесе психикалық кемістіктері байқалған сәттен бастап, оның көріну дэрежесіне қарамастан, психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация қорытындысына сэйкес тегін медициналық-психологиялық педагогикалық түзетуге;

4) Медициналық айғақтамалары бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тэртіппен протезортопедия бүйымдарымен жэне аяқ киіммен, арнайы қарпі бар баспа басылымдарымен, дыбыс күшейткіш аппаратурамен жэне сигнал бергіш қүралдарымен, компенсаторлық техникалық қүралдармен тегін қамтамассыз етілуге;

5) Психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың қорытындысына сәйкес арнаулы білім беру үйымдарында немесе мемлекеттік жалпы білім беретін оқу орындарында тегін білім алуға;

6) Мемлекеттік оқу-орындарында мемлекеттік білім беру бағдарламалары шегіне конкурстық негізде тегін кэсіптік білім алуға;

7) Оқу бітіргеннен кейін алғаш біліміне жэне кэсіби даярлығына сэйкес Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленбеген тэртіппен жүмысқа орналасуға қүқығы бар.

Бюджеттен қаржыландыру арқылы мемлекеттік тегін білім алу, білім беру гранттары мен кредиттерін алу конкурсына қатысқан кезде көрсеткіштері басқалармен бірдей болған жағдайда, медициналық элеуметтік сараптау бөлімдерінің қорытындысына сэйкес тиісті білім беру ү-йымдарында білім алуына болатын 1 жэне 2 топтағы мүгедектер, бала кезінен мүгедектер басым қүқыққа ие болады.

Жетімдер қатарындағы жэне ата-анасының қамқорлығынсыз қалып, толықтай мемлекет қамтамассыз ететін кемтар балалар арнаулы білім беру үйымдарында болуын аяқтағаннан кейін және кэмелеттік жасқа жеткен соң, жергілікті атқарушы органдар оларды заңдарда белгіленген тіртіппен түрған үймен қамтамассыз етеді.

Арнайы педагогиканың ғылыми негізделуі. Экономикалық негіздері.

1.Қайрымдылық туралы түсінік, оның әлеуметтік-мәдени мәні, экономикалық тиімділігі.

2.Совет одағында қалыптасқан арнайы білім берудің экономикалық саясаты

3.Шет елдеріндегі арнайы білім беруді қаржыландыру.

4.ТМД елдерінде арнайы білім берудің экономикалық проблемалары.

5.Мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды біріктіріп оқытудың экономикалық негіздері.

6.Еңбек ету мумкіндіктері шектеулі тұлғалар өмір сүруінің экономикалық проблемалары.

1. Қайырымдылық туралы түсінік, оның әлеуметтік-мәдени мәні, экономикалықтиімділігі.

Әлеуметтік педагогикалық көмек эртүрлі топқа бөлінеді: білім, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру , мэдениет жэне спорт мамандар мен ата-аналдардың ассосациациясы, қайырымдылық қорлары жэне т.б Қазіргі таңда мемлекеттік қоғамдық жүйенің мүмкіндігі шектеулі түлғаларға элеуметтік педагогикалық көмек көрсету келесі аймақтарда жүргізіледі.

Мемлекеттік сектор үйымдар, кэсіпорындар, федералдық министірлік пен ведомство қызметі: еңбек жэне элеуметтік даму министірлігі, жалпы жэне кэсіби білім беру министірлігі, денсаулық сақтау министірлігі, мэдениет министірлігі жэне тағы басқа.

Мунуципальды сектор. Қайырымдылық діни жэне жергілікті басқармалардың қызметтері.

Мемлекеттік емес сектор. Қайырымдылық діни жэне басқа да мемлекеттік емес қоғамдық үйымдардың қызметі. Қазіргі элеуметтік педагогикалық көмектің негізгі ережесі жеке түлға мен отбасының қоғамға жэне мемлекетке қатынасының механизімі.

Әлеуметтік педагог - арнайы білім ордасының мүшесі, барлық элеуметтік институттармен өзара әрекет етеді. Әлеуметтік педагогтың жүмысының мэні келесі бағыттардан түрады:

• Дені сау тэрбиелі жандарды қалыптастыру;

• Баланың жекелігінің дамуына эсер ету;

• Оқушылар мен түлектердің элеуметтік адаптациясымен реабилитациясына көмек көрсету;

• Отбасындағы қатынастарды қалыптастыру;

• Оқушының элеуметтік жэне жеке мэселелерін шешу;

• Түлғалар арасында туындаған дауларды шешу;

• Оқушылардың қүқықтары мен міндеттерін түсіндіру;

• Әкімшіліктермен, психологтармен, педагогтармен жэне де арнайы жүмыс мекемелерімен бірлесіп, жүмыс жасау;

Инновациялық бағдарламаның негізгі де маңызды аспектісі болып элеуметтік педагогикалық көмекті мүмкіндігі шектеулі азамматтарға мемлекет тарапынан көмек көрсету, мүгедектердің мэселесімен айналысатын қызмет аралық негізде жүмыс істейтін комплекс психологиялық, медициналық, педагогикалық консультациялар.

ПМПК - диагностикалық корекциондық мекеме болып табылады. Бүл ведомствоаралық түрақты жүмыс істейтін қүрылым. ПМПК-ның негізгі мэселесі даму кемістігі бар балалармен, жеке реабилитациялық бағдарламаларды жасаудағы балалар тобының тэуекелі, «қиын» балаларды тэрбиелеу мен оқытудағы рекомендация формалары. ПМПК білім беру, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру , жеткіншіктермен жүмыс істеу компенсацияларымен, еңбекпен қамту органдарымен, қоғамдық үйымдармен бірлесіп жүмыс істейді.

2. Совет одағында қалыптасқан арнайы білім берудің экономикалық саясаты.

Ерте кезде де аномальды балаларға әлеуметтік проблема ретінде қарап, көңіл бөлген. Балалардың қоғамдық орнын белгілейтін барлық заң ережелерінде, Рим правосында, Юстициан кодексінде аномальды балалар жөнінде айтылып, олардың қоғамдық жағдайы белгіленеді. Киев Русьінің негізі (мемлекеттік қағидалар жинағы) кітаптарында, Москва мемлекетінің «жүз тарауында» аномальды балалардың қоғамдық жағдайды ерекше бұйрықтармен шектелді. Мүндай жағдай Россияда ¥лы Октябрь социалистік револциясы жеңгенге дейін орындалып келді. Кейінгі капиталистік елдерде аномальды балалардың қоғамдық жағдайын арнайы түрде белгілеп қою күні бүгінге дейін бар. Онда аномальды балаға эділетсіздікпен қарап келді.

Педагогтар аномальды балаларды оқытудың эр түрлі жүйесін қолданып, бар күш - жігерін жүмсап бақты. Буржуазиялық элем мүндай бастама атаулының барлығына дерлік салқын қарады. Сондықтан да аномальды балаларды оқыту процесі өте кеш - XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында басталды. Бүл уақытта аномальды баланы жеке оқыту тәсілі орын алады. Бүлай оқыту мен оны эксперимент түрінде жүргізілген кейбір ғылымның өкілдері айналысты. Ал капиталистік қоғамда осы уақытқа дейін аномальды балаларды мемлекет тарапынан, шіркеулік және әлденеше мемлекеттік оқу орындары ғана бар болды. Міндетті түрде жалпыға бірдей оқу жүйесі де жоқ еді.

Капиталистік дүние аномальды балаларға шын мэнісінде өте эділетсіздікпен қарады. Алайда өмір өз талабы орындатуда. Сондықтан да соңғы 20-30 жылдарда кемістігі бар балаларды оқыту жүйесі кеңейтілді, осы категориядағы балаларды зерттеу жүмыстарын қолға алынып, көптеген лабораториялар қүрылды. Халықаралық конгрестер мен кеңестер тағы басқа жиі өткізіліп жүрді. Осы жылдарда элденеше рет мылқаулық жөнінде жэне көрудің бүзылуына байланысты халықаралық конгрестер өткізілді. Бала тілінің бүзылуы жөніндегі 16-Конгреске даярлық жүмыстар жүріп жатты.

Совет күрылысы аномальды балаларға қатысты капиталистік қүрылыс тудырған бөгеттердің барлығын да жойды. В.И.Ленин 1918 жылдың өзінде - ақ аномальды балаларды тэрбиелеудегі жэне оқудағы барлық шектеулікті жою жөнінде дереке қол қойды. М.И. Калинин 1931 жылы міндет тітүрде жалпығы бірдей оқуды енгізу туралы декретке қол қойды.

Капиталистік елдердің өкілдері аномальды балаларға кімдерді жатқызуға болады деген мэселе төңірегінде элденеше идеалистік теориялар үсынды. Буржуазиялық дефектология ғылымы өкілдеріне біріншіден мынадай пайымдаулар тэн болатын: қайсыбір органның бүзылуы қызметі бүзылған соның өзін ғана қамтиды деп есептеді. Мысалы, дүрыс естімеу тек кереңдікке ғана байланысты, соқырлық тек көздің зақымдауына ғана байланысты деді. Қайсы- бір органның немесе жүйенің бүзылуы бала дамуының осы жағына ғана қатысты болады деп жорамалдады. Шын мэнісінде мүның бәрі де элде қайда қиындығы мол мэселе болып шықты. Сондықтан совет дефектологтары алдына аномальды балалардың даму ерекшеліктерін ашу міндетті түрды.

3. Шет елдердегі арнайы білім беруді қаржыландыру.

XX ғасырдың 70 жылдарының басында АҚШ -та жэне Европа елдерінде кемістікті ерте анықтап оған көмек көрсету жэне отбасына кеңес берудің түрлі жүйелері жасалады. Алғашқы жасалған бағдарламаларда осындай балалары бар отбасыларына элеуметтік көмек көрсету қарастырған.

Ерте көмек көрсету қызметі, мэселен Ақш -та төмендегідей бағытта жүргізіледі. Баланың даму деңгейін анықтап бағалау; отбасына ақыл - кеңес беру, ата -аналарды арнаулы біліммен қамтамасыз ету; балаға ыңғайлы орта үйымдастыру; балаға жан -жақты біліммен қамту ( элеуметтік ыңғайлау, көру -есту қабілетін арттыру жэне сөйлеуге үйрету сияқты т.б.)

Кемтар балаларға элеуметтік - педагогикалық жас кезінен көмек көрсету бірнеше проблеманы шешеді. Олар баланың қаншалықты арнаулы білім мен емдеу қажеттілігі жэне қай салада ( қозғалыс, сөйлеу, есту эне т.б.) ата - аналарды арнаулы білімге дайындау; баланың қажеттілігіне сай ортаны үйымдастыру; элеуметтік және психологиялық көмек көрсету, отбасы мен балаға көрсетілетін көмекті барынша арттыру болып табылады.

Осы жүмыстардың тиімділігін критерияларға қарап бағалауға болады. Ерте көмектің бала мен оның отбасына, жас баланың (3 жасқа дейінгі) денсаулығына өте тиімді.

• Интенсивті ерте көмек көрсету, баланың дамуына едэуір көмек береді;

• Баланың жасерекшеліктерін сайкеректі жағдайдың жасалуы;

• Баланы жан- жақты білім бағдарламсымен қамтамасыз ету;

• Баланың даму деңгейі бақылау;

• Баланың жетіліп дамуын қоршаған ортаның ықпалы;

Сонымен қатар, арнаулы педагогикалық білім мен ерте көмек көрсету жүйесі психикотеративтік жүмысты бала мен оның отбасымен

бірдей жүргізу. 20 ғасырдың 80 жылдары медиктер мен арнаулы педагогика қызметкерлерімен бірігіп есту қабілеті функциясының бүзылуын алғашқы үш жасына дейін анықтау үшін - бірыңғай мемлекеттік арнаулыкөмек үйымдастырылады.

Осы бағдарламаға сэйкес баланың есту кемдігін анықтай салысымен балаға керекті арнаулы емдер жүргізледі. Арнайы сурдокабинет барлық мектепке дейінгі мекемелерде ашылып, кем балаларға көмек көрсетеді. Бір жасқа дейінгі бала мүнда сурдокабинеттерде ойына 1 рет, ол бір жастан соң, аптасына 1 сағат педагог - сурдологпен айналысады.

Осылайша ерте анықталып, есту қабілетің емдеу мүндай баланың интеллектуальды сенсорикалық , эмоциялық, қозғалыс жэне сөйлеу қабілеті едэуір ерте дами бастады.

Шетелдік жэне отандық тэжірибелерді салыстыра отырып, баланың кемшілігін ерте анықтау жэне олардың дамуына кешенді көмек көрсету эдісін жасау үшін бірыңғай мемлекттік жүйе жасалынды. Бүл үшін бүрынғы мекемелерді жаңалап жабдықтап, ары қарай жүмыс жағдайын жақсарту керек. осылайша, бүгінгі күннің талабы: кемтар балалары бар отбасы мен балаға арнаулы көмекті ерте анықтауға жаңа стратегия мен тактикасы бар бірыңғай мемлекеттік жүйе қалыптасқан.

Осындай бағдарламалар арасында мемлекеттік түрғыда біраз проблемалар шешіледі. Арнайы мамандарды оқыту, олардың кэсіби деңгейін арттыру, ғылыми - зерттеу институттарының жүмыстарын арттыруға көмектеседі.

1.ТМД елдерінде арнайы білім берудің экономикалық проблемалары.

Бүрынғы уақытта Ресейде кедейлерге арнайы білімнің экономикалық негіздерінде қайырымдылық болған. Петр I патшалық қүрған уақытта қайырымдылық қоғамның зиялы бөліміне қарай таратылды. Осыған байланысты Ресейде арнайы білім беру жүйесі қайырымдылық қорымен қаржыландырылды. XIX ғасырда Батыс Европада тегін міндетті білім алу туралы заң қабылданды. Білім алатын адамдардың саны тез өсіп, қайырымдылық үйымдар өскен қаражат қажеттіліктерін қанағаттандыра алмай, арнайы білімді мемлекеттік секторға қоса бастайды.

1908 жылы қабылданған тегін арнайы білім беру заңына қарамастан 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін ғана Ресейде мемлекет арнайы білімді қаржыландыруды өз жауапкершілігіне алды. Себебі арнайы білім өкімет жылдарында қаржыландыру приоритетінің санатында болмай , педагогиканың бір бөлігі назарсыз қалды.

Тек қана екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана арнайы білім беру жүйесі түрақтандырылды.

1980 жылы басында арнайы білімді қаржыландыру қүлдырап қысқартылып, жергілікті қаражаттардың бүйрығына беріле бастады. Бүл елге рухани қүндылықтардың соның ішінде қайырымдылықтың келуі болып табылады.

ХУ-ХУП ғасырда Еуропа елдерінде кемістіктері бар адамдарға психиологиялық ауруларға арналып баспаналар үйымдастырылды. Қараңғы орындарда шіріп кеткен төсеніш сабақтың үстінде олар шынжырмен байланып жылдар бойы, тіпті ондаған жылдар бойы жатты. Олар аяусыз соққыға жиі үшырайтын. Дегенмен зиялы қауым ішінде кемтарларға жанашырлық көрсеткен адамдарды жэне дэрігерлер мен оқытушылардың көмегі көбірек тиді өйткен, басқа мамандарға қарағанда осы мамандықтар кемақыл балалармен жиі кездесетін болған. Бүл адамдарды осындай азаптақатаң 18 ғасырда аяқ шеніне дейін жалғасты. Кемтар балаларға сапалы көмек беруді алғашқылар қатарында медицина саласының мамандары болған. Олардың назар аударғандары кемақылдықты өте ауыр ауру түріне душар болған күрделі кемістіктері бар балалар болған. Ол кезде мүндай мүндай балаларды қоғамдық ортаға бейімдеп жағдайын жеңілдету мүмкін емес деген көзқарас қалыптасқан.

XVII - ХУІІІғғ капиталистік өңдеу дамыды. Даму әсіресе Еуропада қарқынды жүрді. Мүнымен бірге ғылыми білімдер де дамыды.

2. Мүмкіндігі шектеулі түлғаларды бірікгіріп оқытудың экономикалық негіздері.

2002 жылдың 11 шілдесінде қабылданған «Мүмкіндігі шектеулі балаларды элеуметтік, медециналық жэне педагогикалық қолдау» туралы заңына сэйкес, 2003 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап дамуында эртүрлі физикалық, психикалық ауытқулары бар балалардың бүрыннан қалыптасқан элеуметтік, медециналық, экономикалық және педагогикалық түзету эдістері қайта қаралып, толықтырылып, кемтар балаларды элеуметтік қалыптастырудың тиімді шаралары белгіленген.Осы заңға сәйкес мүмкіндігі шектеулі балаларды арнайы әдістермен тэрбиелеу, оқыту, еңбекке, өмір сүрген ортасына элеуметтік бейімдеу шаралары негізінен министрліктің қатысуымен жүзеге асырылады. Заңда көрсетілген негізгі бағыттар бойынша қолдау шаралары мүмкіндігі шектелген, даму процестерінде эртүрлі дэрежедегі ауытқуы бар балалар үшін мемлекет тарапынан көрсетілген үлкен қамқорлық болып саналады. Осы заңды іске асыру - әлеуметтік саланың қызметкерлерінің , мүмкіндігі шектелі балаларды тэрбиелеу, арнайы эдістермен оқыту, сауықтыру, түзету эдістерін іс-жүзіне асыратын мамандар дефектологтардың негізгі міндеттері. Жоғарыда көрсетілген министрліктердің білікті мамандарының бірлесіп жүйеге келтірілген шаралары іс жүзінде жақсы нэтиже беретініне сенім зор.

3. Еңбек ету мүмкіндіктері шектеулі түлғалар өмір сүруінің экономикалық проблемалары.

Арнайы білім беруді іске асыру мүмкіншілігін мемлекеттік стандарт белгілеп, қажетті білім мен икемдік деңгейіне жету үшін адамның нақты мүмкіншілігін ескере отырып сэйкестендіреді. Арнайы білім беруді мемлекеттік стандартқа кіргізу «Білім туралы заңға» сэйкес білім саласындағы қүқықтық жэне қаржылық - экономикалық негізде салынған.

Стандарт интелектісі бүзылған балаларды оқыту кеңінен эр түрлі формада үйымдастыру қарастырылған: арнайы мекемелерде, интеграциялық оқыту жағдайында түрақты емдеу мекемесінің жағдайында, балаларға арналған элеуметтік қорғау саласында мүгедектер үйінде немесе үйден оқыту. Арнаулы білім берудің, мемлекеттік стандарт интелектісі бүзылған балаға білім беру жолдарының ең ыңғайлы жақтарын ескруге бағытталып, коррекциялық - білімдік үдерісін үйымдастыру ерекшелігін. Ерекше білімдік сүранысы бар баланың танымдық эрекетін басқарып жэне істің түрін анықтайды.

Арнайы білім беру стандарты даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теңдей жағдайлар жасауға жэне оларды әлеуметтік оңалтуға бағытталған. Онда: емдік - сақтандыру шаралары мен сауықтыру жүмыстары; даму кемшіліктерін түзету; жалпы білімдік дайындықта: жалпы еңбекке және алғашқы кэсіптік еңбекке дайындау жүмыстары қарастырылған.

Арнайы мекемелердің негізгі мақсатыболып танымдық пайымдау мен эмоциялық ерік саласындағы кемшіліктерді игеруде ақыл -ой кемшілігі бар балаларды еңбекке қатыстырып, өз бетінше тіршілік жасауға, қазіргі қоғам жағдайында элеуметтік бейімдеуге үйрету.

Арнайы педагогиканың әдіснамасы және зерттеу әдістері.

1. Арнайы педагогиканың қазіргі ғылыми бағыттары мен өзекті проблемалары.

2. Ғылыми психологиялық зерттеудің объектісі, мақсат- міндеттері, болжамы.

3. Педагогикалық зерттеудің әдіснамалық негіздері.

4. Арнайы педагогика зерттеулерінде жүйелі жол табу негізін қолдану.

5. Жалпы педагогикалық ғылыми зерттеу әдістері , арнайы педагогика саласына байланысты зерттеулерді бейімдеу.

6. Арнайы педагогикадағы зерттеу әрекетінің ерекшеліктері.

Арнайы педагогиканың қазіргі ғылыми бағыттары мен өзекті проблемалары

Қазіргі таңда арнайы педагогика гылымында бірнеше өзекті мэселелер кездеседі. Ол мэселелер арнайы педагогиканың категорияларымен тыгыз байланысты. Яғни оларға: есту қабілеті бұзылған балалар (керең немесе саңырау, нашар еститін, кеш естімей қалғандар); көру қабілеті бұзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, немесе нашар көретін ); сөйлеу қабілеті бұзылған, тіл мүкістігі бар балалар- лагоппаттар; интеллектуалды дамуы немесе ақыл-ой, ойлау қабілеті зақымданған, кемақыл (ақыл-ойы, есі кеміс-кемақыл жэне психикалық дамуы тежелген балалар); психикасы мен дене бітімінің дамуы комплексті, күрделі түрде бүзылған (соқыр-мылқаулар);естімейтін-көрмейтін жэне ақыл-ойы жетілмеген, естімейтін т.б); тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар; педагогикалық өзгерісі бар (жүріс-тұрысы,мінез-кұлқы, тәртібі бүзылған) балалар жатады. Өкінішке орай, қазіргі таңда дамуында ауытқуы бар балалар саны артуда. Ол балалар арнайы бала-бақшаларда, арнайы мектеп интернаттарында, арнайы сыныптарда жэне де логопедиялық пункттарда тэрбиеленеді. Демек, мүнда олар арнайы коррекциялық жэне педагогикалық көмектермен қамтамассыз етіледі.

Демек, ол дефектологтарға сонымен қатар, бүл мэселелерді шешу көзін табу үшін педагог-психологтарға өте маңызды. Бүл мэселелер мектепке дейінгі, мектеп жасындағы және басқа да жас ерекшеліктер психологиясында кездесетін мэселелердің бірі болып келеді. Яғни, арнайы педагогика бүндай жағдайлар элемдік деңгейде барлық мемлекеттерде кездесетін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Мэселен, АҚШ елінде, Ресей еліне қарағанда дамуы артта қалған балалар саны көп. Сонымен қатар өз елімізде де дамуы артта қалған балалар саны жэне де ақауы бар балалар да аз емес. Осыдан арнайы психологияда туындайтын мэселелер осы балаларға қолданылатын психокоррекциялы жүмыстар мен психологиялық элеуметтік қамтамассыз ету жағдайларының, қазақ тіліндегі оқу қүралдарының жэне техникалық қүрал-жабдықтардың аздығы. Жалпы айтқанда, курстық жүмыста қарастырылған негізгі мәселелер, концепциялар сол сияқты теориялар Л.С.Выготскидің түжырымдамалары мен салыстырмалы түрғыда түйінделіп жасалынған. Алайда бүл мэселелерді психологиялық жэне педагогикалық түрғыда қарайтын болсақ, дамуында ауытқуы бар балалардың ортамен қарым-қатынасы жэне олардың оқу барысындағы іс -әрекеті, ппедагогикалық ерекшеліктері арнайы педагогика ғылымында үлкен сүрақты туындатады. Демек мүндай эр түрлі категориядағы балалармен педагог-психологтардың жүмыс жасауы, олардың деңгейіне сэйкес әдіс-тәсілдердің қолданылуы жэне олардың таным процесстерінің ерекшеліктерін айқындауы жайында туындайтын сүрақтар арнайы педагогика ғылымында қарастырылады. Жэне де арнайы педагогика ғылымында бүл мэселелер мен қатар теориян тэжірибе жүзінде қарастырылуы жайында да сөз болады. Осы жайында байсалды жүмыстар хіх-хх ғасырдан бастап жүзеге асырыла бастады.

Ғылыми-психологиялық зерттеу объектісі, мақсат-міндеттері болжамдары. Педагогикалық зерттеудің әдіснамалық негіздері

Әрбір ғылым өзінің дербес эдіснамасын зерттеу эдістерін жасайды. Педагогиканың да өзіне тэн ғылыми зерттеу эдістері бар. Бүл эдістерді зерттеуші әрбір педагогикалық қүбылыстың ерекшеліктеріне сэйкес қолданады.

Тэрбие мен окытудың нэтижесі тек қана муғалімнің тиімді эдістері қолдана білуі мен педагогикалық шеберлігіне байланысты емес, ол оқушылардың қабілеттілігіне, жан-жақты дамуына жэне осы сияқты толып жатқан факторларға байланысты. Басқа дэл ғылымдарга (физика, математика, химия) қарағанда педагогикалық күбылыстарды зерттеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, дэл ғылымдар бойынша экспериментті қайталап жүргізуге болады. Егер бүрынғы жағдай ескеріліп, сол кезеңдегі матерналдар пайдаланылса, эксперименттің нәтижесі өзгермейді. Ал педагогика ғылымы бойынша экспериментті кай-талап жүргізу тиімді нэтиже бермейді. Себебі, педагогикалық зерттеудін объектісі — баланы тэрбиелеу. Сондықтан педаго-икалық процесте жэне кейбір сыртқы факторлар (даму барысында оқушыларда пайда болатын өзгерістер, элеуметтік жэне микроортада кездесетін түрлі жағдайлар және т. б.) эсер етеді. Міне, осы түрғыдан қарағанда ғылыми педагогикалық зерттеу эдістері баланың денсаулығына зиян келтірмейтіндей және оқу-тэрбие процесін жетілдіру бағытында қолданылуы кажет.

Педагогика ғылымында қолданылатын зерттеу эдістеріне бақылау, эңгіме, мектеп күжаттары, окушылардын жүмыстары, эксперимент және т. б. жатады.

Бақылау эдісі. Бүл педагогикалық мэселелерді зерттеуде жиі колданылып жүрген эдістердің бірі. Бақылау деп эдеттегі жағдайда педагогикалық күбылыстарды қабылдау арқылы тануды айтады. Ғылыми бақылау арнайы жоспар бойынша жүргізіледі. Жоспарда бақылаудың мақсаты меп міндеттёрі, объектісі (сабақ, саяхат, лабораториядағы, шеберханадағы, оқу-тэжірибе учаскесіндегі оқушылардың жүмыстары), жүргізу эдісі мен техникасы дүрыс көрсетілуі тиіс. Ғылыми негізде шығар-машылықпен жасалған жоспар зерттеу жүмысыиын нэтижелі болуына игі эсер етеді, Ғылыми бақылау зерттелетін педагогикалық қүбылысты дүрыс жэне шын дэлдікпен жазығі алуды талап етеді. Сондықтан бақылаудың нэтижесі зерттеуіпінін педагогикалық, іскерлігіне, қабілетіне жэне оның жоғары дэрежелі сауаттылығына байланысты.

Педагогикалық бақылау — бүл белгілі" бір қүбылысты үзақ жэне жоспарлы түрде зерттеудің таиым эдісі. Зерттелеген тақырыптың мақсаты мен мазмүнына қарап, бақылауды жап-пай жэне ішінара жүргізуге болады. Оку-тәрбие процесінде жалпы мэселелерді зерттеу үшін (сабақ үстіндегі окушылардың таным іс-эрекеті, оқушылар зейінін жандандыру, балалар үжымының іс-эрскеті жэне т. б.) жаппай бақылау эдісі пайда-ланады. Жеке мэселелерді (кейбір оқушылардың кітаппен, картамен

істейтіні жүмыстарын, жеке окушының мінез-қүлқын бақылау) зерттеу үшін ішінара бақылау әдісі қолданылады. Бақылау нэтижелері дүрыс шығу үшін турлі формулаларды, кестелерді, фотосуреттерді, схемаларды, эсіресе техникалық қүралдарды, қиноға түсіру, магнитофонға жазу жэне т. б. кеңінен пайдаланылады. Бақылау материалдары арнайы күнделікке, хатнамаға жазылады.

Кейде педагогикалық бақылау материалдарын зерттеуші сауалдама мэліметтерімен толықтырады. Окушылардың, мектеп қызметкерлерінің, ата-аналардың сүрактарға берген жауаптары зерттеліп отырған проблемаға қортынды жасау үшін зор тірек. .. . Бақылау әдісі зерттеу жүмысының алғашқы кезеңдерінде қолданылады. Бақылау әдісі арқылы педагогикалық қүбылыстың-ішкі процесі (оқушы санасында болатын психикалық процесс) жайлы толық сенімді мэліметтерді алуға болмайды. Бақылау эдісіне сүйеніп, окушылардың сырттай мінез-күлкын, түрлі іс-эреқеттерің, сүрақтарға берген жауаптарын зерттеп жазып алуға болады, Осы жағдайлар ескеріліп, бақылау эдістерімен үштастырылып жүргізіледі.

Әңгіме эдісі. Бақылау мэліметтерін эңгіме эдісі арқылы түскен материалдармен толықтырады. Әңгіме эдісін дүрыс қолдану үшін арнайы жоспар жасап, онда негізгі сүрақтар мен жанама сүрақтардың эңгіме жасаудың эдістері мен тәсілдерінің нақты көрсетілгені жөн.

Пелагогикалық қүбылыстарды аиықтау үшін эңгіме мүғалімдер мен сынып жетекшілері, мектеп басшылары мен ата-аналар жэне басқа да қажетті адамдармен жүргізіледі. Әнгіме барысында зерттеуші жеке адамдардың дербес ерекшеліктерін еске алады. Кейде эңгімеге қатысушы шэкірттер зерттеушінің сүрақтарына ойдағыдай жауап бере бермейді, керек десе, олар сақтанып, өздерінің, ойын шын мағынада айтып беруден де бас тартады. Сондықтан әңгіме зерттеушіден үлкен дайындықты, зор шеберлікті, зейінділікті талап етеді.

Әңгіменің барысы хатнамаға жазылады. Кейде зерттеушілерге елеусіз жағдайда эңгімені магнитофон арқылы жазып алуға да болады. Әңгіме эдісі эксперимент жэне бақылау эдісімен байланыстырылып жүргізілгенде ғана нэтиже береді.

Мектеп қүжаттарын зерттеу. Оқу жэне тэрбие жүмысындағы кейбір күдікті мэселелерді қүжаттарға сүйеніп зерттеуге болады. Бүл мектеп жэне мектептең тыс тэрбие мекемелеріңдегі қүжаттар мен архив мэліметтері. Мектеп қүжаттарына сынып журналдары, оқушылардың күндсліктсрі, сынытттьш пку-тэрбие жумысының жоспары,. үйірмс жүмыстарының жоспары . мен есебі, үйірме мүшелерінің баяндамалары, педагогикалык такырыптарға жазылған мүғалімдердің баяндамалары мен ғылыми макалалары жатады. Педагогика тарихының проблсмаларын архив мэліметтеріне сүйніп зертейді.

Қүжаттармен жан'"жақты жэне терең танысу .зерттеушіні шынайы мәліметтермен каруландырады, оку-тэрбие жүмысындағы жстістіктср

мен ксмшіліктерді ашып, тиісті қорытыңды шығаруга мүмкшшілік береді. Оқушылардың жүмысын зерттсу. Окушылардың жазба, бакылау жәнс графикалық жүмыстары, сурсттері, пэндер бойынша дәптерлері, эр түрлі тақырыптарға жазылған баяндамалары мен рефсраттары жэнс еңбек сабақтарында жасалған заттар зерттеушіні кейбір қажетті мэліметтермен каруландырады. Осы жүмыстар окушылардың дербес қабілетін окуға жэпс еңбекке көзқарасы мен қатынасын, олардың теориялық жэне дайындықтарын, осыған орай, мүғалімдердің де іс-эрекеттсрін зерттепге анықтауға болады.

Зерттеуші оқушылардың жумыстарына жан-жакты талдау жасайды. Сабақ барысында окушылардың өз бетінше жүмыс істеуінің, олардың жаппай жэне дербес орындайтын жүмыстарын жүргізуді жэне осы сияқты дидактикалық проблемаларды колданудың тиімді жолдарын іздестіреді.

Эксперимент. Эксперимент деп нақты жағдайды есепке алып, педагогикалық процесті зерттейтін ғылыми тэжірибені айтады. Педагогикалық эксперименттерге сүйеніп, зерттеуші окытудың жэне тэрбиенің тиімді тэсілдері меи эдістерін, формалары мен мазмүнын тексереді. Эксперимснтті зерттсулсрдің нэтижелері эдеттегі жағдайда жүргізілстін педагогикалық жүмыспен салыстырылады, Сондықтан эксперимент мәліметтеріп салыстыру үшін екі объекті алынады. Олардың бірі — экспериментті, скіншісі — бақылау объсктісі деп аталады. Экспсрименттік объсктіде, мысалы, эксперимснт зерттеушінің ғылыми жазба үсынбасы бойынша, ал бақылау объектісінде — эдеттегі оку бағдарламалары мен окулыктарға сәйкес жүргізіледі. Мсктеп жағдайында бір топ оқүшыларды немесс толык сыяып үжымын, мектсптен тыс жардайда ендірістік звено немесе бригаданы эксперимент объсктісі етіп, ал екінші бір топ окушылардыц, нсмесе толық сынып үжымын, сол сиякты өндірістік звеноны немесе бригаданы объектісі етіп алуға болады.

Зерттеу жүмысы нэтижелі болу үшін экспсриментті жэне бақылау топтарындағы, сыныптардағы, бригадалардағы оқушылардың сан және сапа жағынан теңдсстіріліп алынған жөн. Сонымен біргс мүғалімдердің қабілетінің, білімі мсн стажының да шамалас болғаны шарт.

Педагогикалык экспериментті зерттеуші өзі жүргізсе бслсенді эксперимент, ал зерттеушінің, ғылыми жазба үсынбасы бойынша скінші бір адам жүргізсе енжарлы эксперимент дсп атайды.

Соңгы кезде педагогикалық әдебиеттерде эксперимснттің бірнеше түрлері қолданылып келеді. Олардың бірі — табиғи эксперимепт — бүл сыныпты, бүкіл үжымда оку-тэрбие процесін бүзбан, педагогикалық проблемаларды зерттеу үшін эдеттегі жағдайларда жүргізілді.

Мектептердегі озат тэжірибелерді зерттеу барысында пайда болған болжамды анықтау үшін тексеру эксперименті қолданылады. Мысалы, педагогикалық ғылыми-зерттеу институттары жаңадан жасалған оқулықтардың немесе оқу бағдарламаларының тиімділігін арнаулы мектептерде тексеру эксперименті арқылы зерттейді.

Арнайы педагогиканың әдіснамасы және зерттеу эдістері

Арнайы педагогикаға арнайы зерттеу эдістемелері жоқ. Оған жалпы түрғыда жүргізілетін балалар жэне педагогикалық психологияның эдістемелері жэне индивидалды, топтық лабороториялық, психологиялық эксперимент, бақылау, іс-эрекет нәтижелерін зерттеу эдістемелері (мысалы, баланың жазған жазуының анализі, сурет салу, заттарды бейнелеу т.с.с) анкеталау, проективті эдістемелер, тесттер, үйретуші эксперимент эдістемелер болып табылады.

Әр эдістеме анықталған мақсат бойынша және зерттеу обьектісінің негізінің ерекшелігімен қолданылады. Сонымен қатар, эксперименталді-психологиялық эдістемелер эртүрлі мақсат бойынша қолданылады. Дамуында ауытқуы бар балаларды зерттеуде ерекше көмек беретін эдіс ол- бақылау блып табылады. Әртүлі тапсырмаларды орындау барысындағы баланың мінез-қүлық ерекшеліктерін анықтауға болады . Оған негіз болатын бақылау эдісі болып табылады.

Арнайы педагогиканың негізгі методологиялық проблемасы болып сөздік емес психологиялық эдістеменің қолданылуы мен өңделуі болып табылады. Жалпы айтқанда арнайы педагогика ғылымында жүргізетін психологиялық зерттеулер, эдістемелер әр баланың деңгейімен ерекшеліктерімен жүргізіледі. Яғни баланың даму деңгейі, ақыл-ойының деңгейі, көру есту дефектісінің деңгейімен ескеріле отырып, зерттеу эдісін қолданамыз.

Аномальді балалардың негізгі категорияларына: Естуінде бүзылысы бар балаларды жатқызамыз. Яғни( саңыраулар, нашар еститіндер, мүлдем естімейтіндер, көру бүзылысы бар балалар: (соқыр, нашар көретіндер ); сөйлеудің күрделі бүзылысы бар балалар (Логопаттар); ақыл-ойында ауытқуы бар балалар ( ЗПР балалар); психофизиологиялық дамудағы комплекстік бүзылыс ( соқыр-мылқау , ақыл-ойында ауытқуы бар соқырлар, ақыл-ойында ауытқуы бар саңыраулар,); жэне де қимыл қозғалыс аппаратында бүзылысы бар балалар жатады.

Сонымен қатар, дамуында ауытқуы бар балалардың басқа да топтары бар, олар:

Мінез - қүлықының психопатиялық формасы, яғни олар мектепте бейімделе алмайды жэне мектепте неврозбен зардап шеккен балалар болып табылады. Және де балалардың ерекше тобы, педагог пен психологтардың зейінін өзіне аударатын топ ол: дарынды балалар тобы болып табылады. Аномальді балаларды оқыту мен тәрбиелеу, оларды қоғамдық өмірге, өнімді еңбекке баулу- күрделі әлеуметтік жэне педагогикалық проблема болып келеді. Аномальді балалар- күрделі эрі эртүрлі мінезді топ. Әртүрлі аномальділердің дамуы балалардың элеуметтік байланысында қүрылуда эртүрлі көрінеді.

Арнайы білім беру жүйесіндегі педагог

1. Дефектолог мамандарын дайындау жүйесі оның қалыптасуы мен даму тарихы.

2. Білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар мен жүмыс жүргізетін педагогты арнайы дайындау қажетін анықтау

3. Арнайы білім беру жүйесіндегі педагогтардың кэсіби эрекетінің мазмүны және негізгі бағыттары

4. Орта жэне жоғары кэсіби білім беру жүйесінде арнайы педагогпен психологтарды оқыту

5. Арнайы педагогикадағы қазіргі мамандықтар Түлғалық және кәсіби мүмкіншіліктері.Арнайы педагог түлғасы.Маңызды кэсіби түлғалық ерекшеліктері

6. Арнайы педагогтың денсаулығына қойылатын талаптар Арнайы білім беру жүйесіндегі педпгогтардың түлғасына қойылатын қарама қарсы көрсеткіштермен кэсіби зияндары

7.Арнайы білім берудегі педагог әрекетінің адамгершілік бағытыДэсіби этика мен деантология мэселесі

1. Дефектолог мамандарын дайындау жүйесі оның қалыптасуы мен даму тарихы.

«Баланың психикалық даму деңгейі неғүрлым төмен болған сайын оқытушының біліктілік деңгейі соғүрлым жоғары болуы тиіс», - деп жазады XX ғасырдың басындағы атақты неміс педагог-дефектологы П. Шуман.

Германия педагогиканың алғашқы тарихында жалпы білім беру мектептеріне бағытталатын оқытушыларды кэсіби даярлауды бастап қана қоймай, сонымен бірге (1812) ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие балаларды оқыту үшін керең-зағиптардың патшалық мектебі түсында жалпы білім беру мектептерінің оқтушыларының даярлау курстарын ашты. Сонымен бірге, Ресейде педагог-дефектологтарды (сурдопедагог жэне логопедтер) даярлау, түрақты жүмыс істеп түрған бір жылдық курстардың ашылуымен, 1898 жылы Санкт-Петербургта басталған болатын. Алайда, ең алдымен дамуында ауытқуы бар баланы оқытатын оқытушыны қосымша, арнаулы кэсіби даярлаудың қажеттілігін түсіну үшін энтузиастардың екі жүз жылдан асатын тәжірибелік педагогикалық іскерлігі қажет болды, олардың ішінде педагогтар ғана емес, сондай-ақ дэрігерлер, лингвистер, шоқынушылар да болды.

Қазіргі таңда көптеген жоғарғы оқу орындары педагог-дефектологтарды жэне арнаулы психологтарды кэсіби даярлаудың бағдарламаларын үсынуда. Осыған орай, АҚШ-та 230 бағдарламаны қамтитын арнаулы білім беруде қызмет жасайтын оқыт қайта даярлау жэне біліктілігін жоғарылату жөнінде ұлттық жүйе жүмыс жасауда. Педагогикалық оқытудың батыс еуропалық жүйесінде арнаулы психологтар мен педагогтарды даярлаудың бағдарламаларымен қатар, университеттерде арнаулы педагогика бойынша жалпы білім беру мектебініңоқытушысын міндетті түрде даярлау желісі қызмет етуде(минималды курс -100-120 сағат), одан әрбір болашақ оқытушы өтуі тиіс.

Ресейде XX ғ. Аяқ шеніне қарай, екі мамандық «логопедия» жэне «логопедия» мамандығын қатар меңгеретін «олигофренопедагогика» мамандықтары бойынша даярлау бағдарламаларын үсынатын, педагогикалық университеттерде, шамамен 30 бөлімшелер(факультеттер, кафедралар) бар.

Ресейдің арнаулы білім беру жүйесінде бір мезгілде 200 мыңнан аса педагогтар жүмыс істейді (астаналық қалалардан өзге ), олардың ішінде 10%-ы ғана педагог-дефектолог білім бар.

2.Білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар мен жүмыс жүргізетін педагогты арнайы дайындау қажетін анықтау

«Дефектілі баланың даму процесі-деп жазады 1929ж. Л.С.Выготский, - екі жақты түрғыдан әлеуметтік түрде байланысты; ақаудың элеуметтік таралуы (азқүндылық сезімі дамудың элеуметтік байланыстылығының бір жағы ал бірқалыпты адами тип жасалуы есебінен туындаған орта жағдайына бейімделуге компенсацияның элеуметтік бағыттылығы оның екінші жағы болып табылады . Ақаулы жэне бірқалыпты соңғы мақсаттары мен формаларының жалпылығы кезіндегі дамудың жолдары мен эдістерінің өзіндік саналуан түрлілігі - бүл осы процесстің элеуметтік байланыстылығының еңсхемалы түрі» мүмкіндігі шектеулі адам, өзге адамдар секілді, өз дамуында әлеуметтік тәжэрибені, элеуметтануды меңгеруге қоғамдық өмірде араласуға үмтылады. Алайда ол өтуі тиіс жол, педагогикада жалпы қабылданған жолдан едэуір ерекшеленеді: физикалық жэне психикалық кемшіліктер даму процесін өзгертеді, қиындатады, бүл кездегі эрбір бүліну өсуші адамның дамуын өзінше өзгеріске үшыратады.

Мэселен, есту қабілетінен айырылған баланың дамуының негативті салдарының алдын-алу үшін ондагы жаңа, бүрын болмаған, білім қажеттіліктерін қанағаттандыру керек: яғни, қалған есту қабілетін дамыту жэне білім беру, танымдық жэне коммуникативті жағдайларда осы қалдықты есту қабілетір пайдалануға үйрету; оған сөйлеп түрған адамның сөзін ерін қимылдары арқылы үғынуға үйрету; коррекциялық-педагогикалық қуаттандыру жэне баладағы сөйлеу қабілетінің қүлдырауын болдырмау; дыбыссыз кеңістікте ориентация жасауға жэне жүріп-түруға дағдылану;

Айта кетерлік бір жайт, мүмкіндіктердің шектеулі таза мөлшерлік фактор болып табылмайды (яғни адам жай нашар естиді, немесе көреді, қозғалуы шектеулі). Бүл түтастай алғанда түлғаның интегралды, жүйелік өзгеруі, бүл «басқа» бала, «басқа адам» ол кэдімгіге қарағанда мүлдем басқаша, кез-келген адамның алдына қойылатын білім алу мақсатын шектеуге және шектеуді жеңуге үмтылушы адамға үқсамайды. Бүл үшін оған тек ерекше образбен өзінің біліми бағдарламаларын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, өзінің өмірлік біліктілігін қалыптастырып, оны дамытуға, кеңістік пен уақытта ориентация жасауды үйренуге; элеуметтік-түрмыстық ориентацияны коммуникацияның түрлі формаларында қызымет жасауға, өзінің қоғам ішінде өзін-өзі басқаруына үйренуге, физикалық жэне элеуметтік мобилділікке;мүмкіндіктің шектелуіне байланысты қоршаған өмірдегі білім кемшіліктерін толықтыруга қоғамдагы максималды тэуелсіз өмір сүруге, оның ішінде кэсіби өзін-өзі анықтау, элеуметтік - еңбектің бейімделу, белсенді жэне оптимистік өмірлік позиция арқылы тэуелсіз өмір сүруді қалыптастыру жэне дамыту;

Оқыту жэне тэрбиелеу: келесілерді қамтитын элеуметтік білім беру жағдайларында жүретін арнаулы білім беру процесінде өзара байланысты жэне олар бэрэр-бірі толықтырып отырады:

-өмірлік іскерліктің адекваттық ортасы;

-коррекциялық-педагогикалық процесті арнаулы педагок мамандармен (тифлопедагок,сурдопедагок, олигофренопедагок, логопед) жүргізу жэне арнаулы психологтармен білім беру процесін психологиялық түрғыда өткізу;

-медициналық, психологиялық жэне элеуметтік қызыметтерді үсыну;

Интеллектуалдық қабілеттігі бүзылған түлғалар элементарлық жалпы білімдік даярлануға жэне оларға жеке еңбекке баулитын өмір сүруге жэне

қоғамда сэтті бейімделуге мүмкіндік беретін күрделі коммуникативтік процемстермен және интенсиптік интеллектуалдық іскерлікпен байланысы жоқ мамандықты менгеруге қабілетті.

Ақыл-есі кем түлғалар жеке білімдік бағдарламалар бойынша білім ала отырып, ерекшеліктерге сәйкес оларды орта жэне элеуметтік бейімделудің даму бағдарламалардың едэуір мөлшерде меңгеруде (гигиеналық жэне элементарлық түрмыстық дэстүрлер, қарапайым еңбектену үрдістері).

Арнаулы білім алудың, оның тэрбиелік жэне білім беру компоненттерінің күрамы тек дамудағы ерекше ауытқуларға ғана емес, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі өсуші адамның жастық кезеңіне де тәуелді.

Мүмкіндігі шектеулі адамның арнаулы білім алуы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы және соңғы нэтижелері дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мэдени және омэдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен және мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен жэне даярлығымен, баламен және оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтррдың кэсіби біліктілік деңгейімен анықталады.

З.Арнайы білім беру жүйесіндегі педагогтардың кәсіби әрекетінің мазмұны жэне негізгі бағыттары

Ақаулы жэне бірқалыпты соңғы мақсаттары мен формаларының жалпылығы кезіндегі дамудың жолдары мен әдістерінің өзіндік саналуан түрлілігі - бүл осы процесстің элеуметтік байланыстылығының еңсхемалы түрі» мүмкіндігі шектеулі адам, өзге адамдар секілді, өз дамуында элеуметтік тэжэрибені, элеуметтануды меңгеруге қогамдық өмірде араласуға үмтылады. Алайда ол өтуі тиіс жол, педагогикада жалпы қабылданған жолдан едэуір ерекшеленеді: физикалық жэне психикалық кемшіліктер даму процесін өзгертеді, қиындатады, бүл кездегі эрбір бүліну өсуші адамның дамуын өзінше өзгеріске үшыратады.

Мәселен, есту қабілетінен айырылған баланың дамуының негативті салдарының алдын-алу үшін ондағы жаңа, бүрын болмаған, білім қажеттіліктерін қанағаттандыру керек: яғни, қалған есту қабілетін дамыту жэне білім беру, танымдық жэне коммуникативті жағдайларда осы қалдықты есту қабілетір пайдалануға үйрету; оған сөйлеп түрған адамның сөзін ерін қимылдары арқылы үғынуға үйрету; коррекциялық-педагогикалық

қуаттандыру және баладағы сөйлеу қабілетінің қүлдырауын болдырмау; дыбыссыз кеңістікте ориентация жасауға және жүріп-түруға дағдылану;

Айта кетерлік бір жайт, мүмкіндіктердің шектеулі таза мөлшерлік фактор болып табылмайды (яғни адам жай нашар естиді, немесе көреді, қозғалуы шектеулі). Бүл түтастай алғанда түлғаның интегралды, жүйелік өзгеруі, бүл «басқа» бала, «басқа адам» ол кэдімгіге қарағанда мүлдем басқаша, кез-келген адамның алдына қойылатын білім алу мақсатын шектеуге жэне шектеуді жеңуге үмтылушы адамға үқсамайды. Бүл үшін оған тек ерекше образбен өзінің біліми бағдарламаларын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, өзінің өмірлік біліктілігін қалыптастырып, оны дамытуға, кеңістік пен уақытта ориентация жасауды үйренуге; элеуметтік-түрмыстық ориентацияны коммуникацияның түрлі формаларында қызымет жасауға, өзінің қоғам ішінде өзін-өзі басқаруына үйренуге, физикалық жэне әлеуметтік мобилділікке;мүмкіндіктің шектелуіне байланысты қоршаған өмірдегі білім кемшіліктерін толықтыруға қоғамдағы максималды тәуелсіз өмір сүруге, оның ішінде кәсіби өзін-өзі анықтау, әлеуметтік - еңбектің бейімделу, белсенді жэне оптимистік өмірлік позиция арқылы тэуелсіз өмір сүруді қалыптастыру және дамыту;

4. Орта және жоғары кәсіби білім беру жүйесінде арнайы педагогпен психологтарды оқыту

Педагогикалық колледждерде ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие балалар үшін арнаулы білім беру мекемелерінің мектепке дейінгі, мектептің (мектеп интернаттың) тәрбие берушісі мамандығын алуға болады.

Бүл педагогикалық мамандықтарға ие болуы мектепке дейінгі жастан бастап және ересектермен әлеуметтік-педагогикалық жүмыс жүргізуге дейінгі, осы типологиялық топ шегінде, дамуында ауытқуы бар түлғалардың түрлі деңгейлерімен жүмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Қандай да бір мамандық аясындағы көптеген кэсіптер комбинациялық бүзылыстарға ие балалар мен ересектерге білікті түзету-педагогикалық көмек көрсетуге жэрдемдеседі.

педагогикалық консультацияларда, логопедтікпунктерде, сондай-ақ жалпыға арналған білім беру мекемелерінде, балалар үйлерінде және мектеп-интернаттарда жүмыс істейді, олар индмвидуальді оқыту мен тэрбие беруді жүзеге асырады.

оқытуда қиындықтарға кезігетш кездершде, коррекциялы-дамытушы жэне компенсациялаушы оқыту сыныптарында балаларды оқыту жэне тэрбиелеу процесін компетентті ұйымдастыру қиынға соқпайды. Бұл үшін педагог-дефектолог терең, эрі жан-жақты білім алады. Педагог-дефектологтың ғылыми жэне тэжірибелік білімдер кешенінің жүйе түзуші критериі антропологиялық принцип болып табылады Бұл принцип адам жайлы жэне оның мөлшерде әлеуметтену жөнінде барлық қажетті білімдердің жинағы мен интеграциясын анықтайды.

Педагог-дефектолог - бұл рухы биік тұлға, ол іскер, инициятивті, энергияға бай, өзінің кэсіби іскерлігінің сэтті нэтижесіне нық сенеді, қамқор жэне өнегелі адам.

Ол үшін қазіргі әлемдегі адамды, оның ішінде өмірлік іскерлігі шектеулі адамның ролін гуманитарлық тұрғыда бағалау тән.

Педегог-дефектологтың кэсіби элемдік санасы элеуметтік жэне рухани өмірде жүріп жатқан жэне қоғам өмірінде ерекше білім қажеттіліктеріне ие адамдардың орны мен роліне эсер ететін процестерді ой-санадан өткізу жэне тұлғалық бағалаудың нэтижесі болып табылады.

Профессионалды оптимизмі, педагогикалық әсер ету субъектісіне, және педагог-дефектологтың тэрбиеленушілері қатысуы тиіс, қоғамның бірқалыпты көпшілігіне - ортаға, немесе белсенді тұлға ретіндегі өзіне де, оның элеуметтік белсенді қарым-қатынасынан көрінеді.

Педагог-дефектологтың кэсіби тэжірибесі оған түрлі ұғымдарда, элеуметтік топтар - оқушылар, тэрбиеленушілер және олардың ата-аналары, студенттер, эріптестер жас топтар, конфессиональды жэне қоғамдық (оның ішінде ата-аналық) ұйымдарда қауымдастықтарда, қоғамдастықтарда өзінің біліктілік кэсіби іскерлігін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Педагог-дефектологтың профессионалды, іскерлік компетенциясының сферасы келесілер болып табылады:профилактикалық жұмыс, педагогикалық диагностика жэне консультация жүргізу, арнаулы педагогикалық ағарту, психологиялық және психотерапиялық көмек көрсету шараларын а қатысу, білім беружэне әлеуметтік-педагогикалық іскерлік, білім беруді ұйымдастыру жэне басқару, ЖОО-да немесе орташа арнаулы педагогикалық оқу орнында дәріс беру, арнаулы педагогикалық сферасында ғылыми зерттеулер жүргізу.

Педагог-дефектолог өз қызметтік жауапкершіліктерінің аясын ешқашан шектемейді. Оның кәсіби іскерлік сферасы мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың құқығын қорғау, қамқор болу, аяушылықтың элеуметтік акцияларында инициатор жэне белсенді қатысушы болатындай, әрдайым жағдайда болады. Педагог-дефектолог өмір бойы оқиды. Ол өз кэсіби іскерлігін эрдайым дамыту үстінде жүреді жэне онымен эріптестерімен, пікірлестерімен, мүмкіндіктері шектеулі баланың ата-аналарымен жомарттықпен бөліседі

5.Арнайы педагогикадағы қазіргі мамандықтар

Тұлғалық жэне кәсіби мүмкіншіліктері.Арнайы педагог тұлғасы.

Маңызды кәсіби тұлғалық ерекшеліктері

Қарапайым балалар секілді, ерекше білім алу қажеттілігіне ие балалар да білікті педагогикалық көмекке зэру, оны тек арнаулы даярлықтан өткен педагог-дефектолог қана бере алады.

Қазіргі заманғы педагогикалық білім беру келесі түрдегі сәйкес педагогикалық мамандықтардың кең ауқымына ие:

Тифлопедагогика - педагогтың зағиптар мен нашар көретіндердің біліктілігіне ие болуымен (тифлопедагог).

Сурдопедагогика - кереңдер мен элсіз еститіндер біліктілігіне ие болуымен (сурдопедагог).

Олигофренопедагогика - аз маңыздыдан өте ауыр түрлеріне дейінгі саналық дамудың бүлінуінің эр түрлеріне жэне формаларына ие түлгалармен жүмыс жасау үшін педагогтың біліктілікке ие болуы (олигофренопедагог).

Логопедия - логопед біліктілігіне ие болуы.

Мектепке дейінгі арнаулы педагогика - дамуында ауытқуы бар мектеп жасына дейінгі балалармен жүмыс жасаудағы педагогтың біліктілігі.

Денсаулығығы және өмірлік іскерлігі шектеулі түлғалард психологиялық білімнен қамтамасыз ету үшін арнаулы психология мамандығы бойынша психологтар даярланады.

Педагогикалық колледждерде ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие балалар үшін арнаулы білім беру мекемелерінің мектепке дейінгі, мектептің (мектеп интернаттың) тэрбие берушісі мамандығын алуға болады.

Бүл педагогикалық мамандықтарға ие болуы мектепке дейінгі жастан бастап жэне ересектермен әлеуметтік-педагогикалық жүмыс жүргізуге дейінгі, осы типологиялық топ шегінде, дамуында ауытқуы бар түлғалардың түрлі деңгейлерімен жүмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Қандай да бір мамандық аясындағы көптеген кәсіптер комбинациялық бүзылыстарға ие балалар мен ересектерге білікті түзету-педагогикалық көмек көрсетуге жэрдемдеседі.

Педагог-дефектологтар оқушылар мен тэрбиешілердің түрлі деңгейлерімен коррекциялық-педагогикалық жүмыс жүргізу үшін арнаулы білім беру мекемелерінде, психолого-медико-элеуметтік, реабилитациялық, консультативтік-диагностикалық орталықтардв, психолого-медико-педагогикалық консультацияларда, логопедтікпунктерде, сондай-ақ жалпыға арналған білім беру мекемелерінде, балалар үйлерінде жэне мектеп-интернаттарда жүмыс істейді, олар индмвидуальді оқыту мен тэрбие беруді жүзеге асырады.

Жалпыға арналған білім беру мекемелерінде, оқушыларға дифференциялды жақындасу жэне интеграцияны даму жағдайларында, арнаулы психологтар мен педагог-дефектологтарға деген сүраныс эсіресе арта түседі. Педагог-дефектолог (эсіресе олигофренопедагог) үшін, оның кэсіби біліктілігі есебінен, эсіресе жалпы білім беру мектебінің оқытушысының өзі мектептік дезадаптация белгілеріне ие балаларды оқытуда қиындықтарға кезігетін кездерінде, коррекциялы-дамытушы жэне компенсациялаушы оқыту сыныптарында балаларды оқыту және тэрбиелеу процесін компетентті үйымдастыру қиынға соқпайды. Бүл үшін педагог- дефектолог терең, эрі жан-жақты білім алады. Педагог-дефектологтың ғылыми жэне тэжірибелік білімдер кешенінің жүйе түзуші критериі антропологиялық принцип болып табылады Бұл принцип адам жайлы жэне оның мөлшерде элеуметтену жөнінде барлық қажетті білімдердің жинағы мен интеграциясын анықтайды.

Педагог-дефектолог - бүл рухы биік түлға, ол іскер, инициятивті, энергияға бай, өзінің кэсіби іскерлігінің сэтті нэтижесіне нық сенеді, қамқор жэне өнегелі адам.

Ол үшін қазіргі элемдегі адамды, оның ішінде өмірлік іскерлігі шектеулі адамның ролін гуманитарлық түрғыда бағалау тэн.

Педегог-дефектологтың кэсіби элемдік санасы элеуметтік жэне рухани өмірде жүріп жатқан жэне қоғам өмірінде ерекше білім қажеттіліктеріне ие адамдардың орны мен роліне эсер ететін процестерді ой-санадан өткізу және түлғалық бағалаудың нэтижесі болып табылады.

Профессионалды оптимизмі, педагогикалық эсер ету субъектісіне, жэне педагог-дефектологтың тэрбиеленушілері қатысуы тиіс, қоғамның бірқалыпты көпшілігіне - ортаға, немесе белсенді түлға ретіндегі өзіне де, оның элеуметтік белсенді қарым-қатынасынан көрінеді.

Педагог-дефектологтың кэсіби тэжірибесі оған түрлі үғымдарда, элеуметтік топтар - оқушылар, тэрбиеленушілер жэне олардың ата-аналары, студенттер, эріптестер жас топтар, конфессиональды және қоғамдық (оның ішінде ата-аналық) үйымдарда қауымдастықтарда, қоғамдастықтарда өзінің біліктілік кэсіби іскерлігін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Педагог-дефектологтың профессионалды, іскерлік компетенциясының сферасы келесілер болып табыладькпрофилактикалық жүмыс, педагогикалық диагностика жэне консультация жүргізу, арнаулы педагогикалық ағарту, психологиялық және психотерапиялық көмек көрсету шараларын а қатысу, білім беружэне элеуметтік-педагогикалық іскерлік, білім беруді үйымдастыру жэне басқару, ЖОО-да немесе орташа арнаулы педагогикалық оқу орнында дәріс беру, арнаулы педагогикалық сферасында ғылыми зерттеулер жүргізу.

Педагог-дефектолог өз қызметтік жауапкершіліктерінің аясын ешқашан шектемейді. Оның кэсіби іскерлік сферасы мүмкіндігі шектеулі түлғалардың қүқығын қорғау, қамқор болу, аяушылықтың әлеуметтік акцияларында инициатор жэне белсенді қатысушы болатындай, эрдайым жағдайда болады.

Педагог-дефектолог өмір бойы оқиды. Ол өз кэсіби іскерлігін эрдайым дамыту үстінде жүреді және онымен эріптестерімен, пікірлестерімен, мүмкіндіктері шектеулі баланың ата-аналарымен жомарттықпен бөліседі.

б.Арнайы педагогтың денсаулығына қойылатын талаптар

Арнайы білім беру жүйесіндегі педпгогтардың түлғасына қойылатын қарама қарсы көрсеткіштермен кэсіби зияндары

Педагог-дефектологтың кэсіби іскерлігі денсаулыққа теріс эсер ететін кэсіби зияндықтармен қатар жүретіндер санатына жатады. Осыған байланысты денсаулығындаауытқуы бар жэне жеке психограммасы педагог- дефектологтың кәсіби психограммасына едэуір сэйкес келмейтін түлғаларға мүндай еңбекке араласуға қатаң тыйым салынады. Педагог-дефектологтың еңбегі көру,есту, жүйкелік, жүрек-қан тамырлары, және иммундық жүйе ағзаларының сау күйіне жоғары талаптар қояды.

Физикалық төзімділік, жүқпалы ауруларға жоғарғы түрақтылық , түрақты психикалық денсаулық өте қажет; есту қабілетінің нашарлауы жағдайында оны элеуметтік түрғыда толық қалпына келтіру қамтамасыз етілуі тиіс; Мамандар, немесе эрине логопедтер дүрыс сөйлеу жэне дыбыстарды дефектісіз айту қабілеттілігіне ие болуы тиіс.

Педагог-дефектологтың кэсіби сипатының аса маңызды бейнелері -бүл қарапайымдылық , жауапкершілік, оптимизм, төзімділік,эмпатия, энергиялық, өз жүмысынан бас алмауы, мүмкіндіктері шектеулі адамдардың өмірлік қызығушылықтарына сенімділік, өз тэрбиеленушілерін силау жэне жақсы көру, кэсіби адалдық немесе тэртілік.

Іскерлік нэтижелері ғажайыпқа теңестірілетін мамандық көп табыла бермейді. Бүл кезде, ғажайыптар секілді бала жэне оның отбасы үшін өмірлік перспективасының трагизмі мен амалдың жоқтығы аяқ тартады, бала кэдімгі бала өмірімен өмір сүре ойнай, жэне оқи, ата-аналарымен сөйлесе жэне қүрдастарымен достаса алатын, мектеп сахнасында өнер көрсете, сурет сала ересек болуы даярлана алады.

Педагог-дафектолог кәсіби іскерлігі жаңа кітапта жазылған ғажайыпқа үқсас: «Оған керең сүйектілді экелді де, оны оның қолына салуды сүранды».

7.Арнайы білім берудегі педагог әрекетінің адамгершілік бағыты,Кәсіби этика мен деантология мәселесі

Арнаулы педагогика барлық балалар оқуга қабілетті дегенге арқа сүйейді. Ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалар, ережеге орай, баяу оқиды, бірақ олар оқи жэне жоғарғы нэтижелерге қол жеткізе алады.

Педагогикалық оптимизм принципі Л. С. Выготскийдің баланың «жақын аралық даму зонасы» жөніндегі идеясына арқа сійейді, ол оның дамуында оқудың басты роліне куэ болады жэне жеке коррекциялық-дамытушы бағдарламаның бастауын, барысын жэне нэтижесэн жобалауға мүмкіндік бередә. Кэсэби маманданған педагог, дамудың дамудың өзекті түрдегі деңгейіне арқа сүйейеп қана емес, сондай-ақ баланың потенциялдық мүмкіндіктерін біле жэне ескере отырып, оқудың оң нэтижесіне жетуді мақсат түта отырып, баламен коррекциялық-педпгогикалық жүмыс жүргізеді.

Қазіргі заманғы арнаулы педагогика оқытылмайтын балалар болмайды дегенге нық сенеді. Педагогикалық өнер жэне қазіргі заманғы коррекциялық-білім беру технологиялары, балаға деген махаббат, төзімділік пен нақтылық ғажайыптар тудыруда алады. Бүған «оқытылмайтын» балалардың білім берудің қазіргі заманғы оң нэтижелері куэ бола алады.

құрамдарында, әдістерінде жэне ұйымдастырылуы мен ұйымдастырушының формаларында бейнеленеді. Яғни, бұл мектептегі сыныптардың төмен толығуы, оқыту мерзімін ұлғайту, қорғалатын емдік-педагогикалық режим, жеке сабақтардың болуы, коррекциялық жэне компенсациялық жұмыстарға арналған арнаулы пэндер, оқулық және оқытушылық іскерліктің арнаулы тәсілдерімен қолданылады.

Тұлғаның құрылуы мен дамуындағы іскерліктің ерекше ролі жалпыға мэлім. Арнаулы педагогикадағы іскерліктік принцп психологиядағы белгілі «басты іскерлік» ұғымына табантірейді. Арнаулы білім беру жүйесіндегі заттық-тэжірибелік іскерлік дамуында кез-келген ауытқуы бар баланың компенсаторлық дамуын қамтамасыз етудің спецификалық құралы болып табылады. Кәдімгі баланы сөзбен түсіндіруге болатын нэрселерді, ерекше білімдік қажеттіліктерге ие балаға үйрету тек педагогпен арнаулы ұйымдастырылған жэне бағытталған өзіндік іскерлігі арқылы ғана меңгертуге болады.

Арнаулы педагогика психиканың іскерлік детерминациясы жайлы психологиялық теорияны дамыта жэне тілді, ойлау жэне коммуникациялық қабілеттілікті дамытумен білім брудің бірыңғайлық принцпіне негізделе отырып, көрнектік-қозғалыстық негізде білім беру процесін ұйым дастырады. Көптеген ғылыми зерттеулермен дэлелденгендей, процесінде баланың қабылдау, сөйлеу жэне пікірлесу, ойлау жэне есте сақтау, эмоция жэне мотивация секілді жоғарғы психикалық функциялары сәтті дамитын заттық-тәжірибелік іскерлік - ерекше білімдік қажеттіліктерге ие баламен жұмыс жасауда өте күшті коррекциялық-компенсациялық педагогикалық құрал болып табылады.

Арнаулы білім беруде педагогтың басшылығымен ұжымдық заттық-тэжірибелік іскерлік таралған ( «топтармен», «бригадалармен» жұмыс), ол мотивациялық сөздік қарым-қатынас үшін шынайы жағдайлар тудырады. Балалар оқитын пәндер іскерліктің тұрақты мотмвациясын тудырады жэне қоршаған заттық өмір, осы заттардың арнаулы және оларды эрекеттестіру жайлы білімдердің қайнар көзі болып табылады.

Білім берудегі іскерліктік ықпал ету принципі ерекше білім қажеттіліктерге ие балалардың кез-келген категориясына қолданылды жэне көптеген коррекциялық сабақтар өткізуге қолданыс табады. Олжалпы білім беру пэндерінде дежүзеге асады.

Индивидуалды жақындасу принципі коррекциялық эсер ету жалпылама қабылданған эдістері, эффектісі емес деп санайтын балаларды білім беру процесінен шығармауға мүмкіндік береді. Балалар мен жасөсрірімдергедифференциялдық жақындасу ұжымдық оқу процесі жағдайында тіпті бүлінудің бір категориясы аясында да вариативтік типологиялық ерекшеліктердің болуымен байланысты. Осыған орай, дәл сол бір қандай да топта немесе мүмкін болатын қосымша ауытқулары бар, осы бұзылудың көрінуінің түрлі ерекшеліктеріне ие ақыл-есі кемтар балалар оқуы мүмкін. Олар өзара оқу-танымдық мүмкіндіктері, танымдық белсенділік дэрежесі, тұтастай алғандағы ерекше білімдік қажеттіліктерінің спецификасы бойынша ерекшеленеді. Осыған байланысты педагогкластағы өз сипаттамалары бойын,ша біртекті микротоптардан шыға отырып, дифференциялды түрде коррекциялық білім беру процесін қүрады .

Оқушыларды дамытудың ерекшеліктері қүрамдар мен олардың танымдық-оқулық іскерлігінің эдістеріне спецификалық өзгерістер енгізуді мэжбүрлейді. Осыған байланысты, перцептивтік іскерліктің бүлінулері балалардың танымдық мүмкіншіліктеріне орай оқыту ақпаратын ерекше қүрылымдауды жэне қайта кодтау қажеттіліктерін тудырады; ойлау іскерлігінің бүлінуі ойлау эрекетінің нақты негізі қалыптасуы қамтамасыз етілетін оқытуды үйымдастыруды талап етеді; компенсаторлық жолдар мен дамыту механизмдеріне мүқтаждық арнаулы педагогтан корекциялық-педагогикалық эсер етудің мүмкін болатын бағыттарын таңдауды және компенсаторлық дамытудың адекваттық қүрамы мен қүралдарын ерекшелеп алуды талап етеді.

Шындығында, арнаулы педагог қана біржағынан, бүл баланың дамуының жэне танымдық мүмкіндіктерінің заңдылықтары мен ерекшеліктерін жэне екінші жағынан оған келетін коррекциялық жэне компенсациялық көмектің жолдары мен тэсілдерін біле отырып, оқу-танымдық іскерліктің процесін үйымдастыра және осы процесті басқара алады.

Ерекше қажеттіліктері бар тұлғалардың арнайы білім алуы. Арнайы білім беру принциптері. Жалпы педагогика және арнайы принциптер

1. Арнайы білім беру принциптері.

2. Жалпы педагогика және арнайы принциптер

3. Арнайы білім беруде жалпы педагогикалық қағидаларды іске асыру ерекшеліктері.

І.Арнайы білім беру принциптері. Арнаулы білім құралы ретінде ойлаудың, тілдің және байланыстың даму принципі

Өмірдің бірінші айларынан бастап қалыпты дамушы бала тіл ортасында болып жэне заттық жэне элеуметтік ортамен белсенді өзара әрекеттесе отырып, сөйлесу мен ойлаудың дамуы үшін, сөйлей эрекетінің қалыптасуы үшін, байланыс жасауды меңгеруді дамыту үшін барлық қажетті шарттары бар.

Жаппай білім беру мекемелерінде дэстүрлі білім алу сөйлесу қабілеті дамыған балаларға арналған. Кэдімгі бала ғылыми үғымдар жайлап қалыптасатын, сөзді-логикалық ойлау дамитын өзара байланысты жетейлік үғымдар жүйесін иелене отырып мектепке келеді. Сөз сөйлеу негізінде қарым-қатынас дамуын жалғастырады, елеулі дәрежеде сөз негізінде жүріс-түрыс реттеледі.

Ақыл-есінің немесе дене бітімінің дамуының кез келген кемістігі баланың ойлауына да, қарым-қатынас жасауда да теріс әсерін тигізеді.

Сөйлеудің, ойлаудың, байланыс жасаудың дамуында өзінің ерекше проблемалары мүмкіндігі шектеулі барлық балалар санатында бар, сондықтан олар үшін өте маңызды білім алудағы қажеттілігі болып смөйлеу, ойлану жэне қатынас жасауды дамыту бойынша коррекциялы-педагогикалық жэрдемнің мүқтаждығы табылады. Бүл арнаулы білімді іске асырудың қажетті шарты жэне мүмкіндігі шектеулі адамның сэтті элеуметтік мэдени бейімделуі

Оқу мен тәрбиедегі қызметтік әдістеме принципі

Жеке түлғаның қалыптасуы мен дамуында қызметтің анықтаушы ролі жалпыға белгілі. Арнаулы педагогикада қызметті принцип психологиядағы «жетекші қызмет» үғымына сүйінеді.

Арнаулы білім жүйесінде пэнді-тэжірибелі қызмет болып дамуында кез-келген кемістігі бар баланың компенсаторлы дамуын ерекше амалмен қамтамасыз ету /бүзылған психикалық функцияны коррекция жэне компенсация қүралымен/, білім жэне еңбек қызметінің қажетті эрекеттерінің пропедевтигі табылады. Баланы эдетте сөзбен үйретуге болатын нәрсе, ерекше білімге мүқтажбалалар үшін арнайы үйымдастырылған және педагогпен бағытталып отыратын өзіндік қызмет процесінде ғана жетімді болады.

Дамуында кемшілігі бар балаларда басымдық үғымдар, елестер жэне тэжірибелі машықтарға сәйкес келетін отбасындық тэжірибе сияқты қалыпты

дамушы балада болатын осындай күрылымдар жоқ немесе жеткіліксіз дамыған. Жалпы оқыту пэндерін меңгеру үшін оларда қажетті жэне жеткілікті үғымдық жүк жоқ. Психиканың қызметтік детерминациясы туралы психологиялық теорияны іске асыра отырып жэне тілді, ойлауды, жэне байланыс жасауды дамытумен білімнің бірлік принципіне ере отырып арнайы педагогика көрнекі -эсер етуші негізде білім беру процесін үйымдастырады. Көптеген ғылыми зерттеулермен баланың: қабылдау, ойлану, сөйлеу жэне қарым-қатынас жасау, ес, эмоция, мотивация секілді жоғарғы психикалық функциясы сэтті дамитын процесте пэндік-тэжірибелік қызмет, ерекше білімге мүқтаж балалармен жүмыс істеуде қуатты коррекциялы орнын толтырушы педагогикалық амал болып табылатындығы дэлелденген.

Арнаулы білімде мүндай қатынаста қажеттілікті үнемі жаңғырта отырып мотивациялы сөздік қатынас үшін қарапайым жағдай /орта/ түзе отырып педагогтың жетекшіілігімен, / «жүптармен», «бригадалармен», жэне т.б. жүмыс/ үжымдық пэндік-тэжірибелі қызмет таралған.

Қарым-қатынас, өз кезегінде, дами отырып, ойлау операцияларымен, қатынастың жэне элеуметтік өзара әрекеттестіктің түрлі жағдайларымен, оның бүкіл функционалды қүрамдастарында тілді игеруге ықпал етеді. Балаларға операция жасалатын заттар түрақты қызмет мотивациясын түзеді жэне балаларға жетіспейтін оларды қоршаған заттар туралы білімнің қайнар көзі болып табылады.

Пэндік-тэжірибелі қызмет дені сау күйіне және баланың сақтаулы мүмкіндігіне сүйіне отырып, жоғарғы психикалық функцияның, ең алдымен тіл мен ойлаудың, сексомоторлы негізін дамытуға, өмірлік, дағдылы /қызметтік/ тэжірибенің жетіспеушілігінің орнын толтыруға, жағдайлы-қызметтік машықтарды жэне басқа да қатынас түрлерін дамыту үшін жаратынды жағдай жасауға, оқу процесінде қатынас пен қызметтің түрақты мотивациясын қамтамасыз етуді, элеуметтік өзара эрекеттестік машығын меңгеруге мүмкіндік жасайды.

Білімге қызметтік эдістеме принципін ерекше білімге мүқтаж балалардың кез келген санатына қолданайық жэне өзінің іске асуын тек арнайы корекциялы дэрістер жүргізу кезінде ғана таппайды. Ол жалпы білім беру пэндері бойынша сабақтарды жэне, эрине, тэрбиелеу процесінде іске асады.

Жіктелген жэне жеке әдістеме принципі

Жеке эдістеме жіктелген эдістеменің нақтылануы болып табылады. Әрбір баланың жеке ерекшеліктерін де /жоғарғы жүйке қызметінің, темпераменттің жэне сэйкесінше сипатының, ойлау процестерінің өту жылдамдығының ерекшеліктерін, білім мен машықтың қалыптасу деңгейін, оқи алуы, мотивацияны, эмоционалды-ерікті ортаның даму деңгейі жэне т.б./ сондай-ақ осындай даму кемістігі бар балаларға тэн оның айрықша ерекшеліктерін ескеретін оқуға қолайлы жағдай жасауға бағытталған.

Жеке эдістеме жалпы коррекциялы-педагогиканың жүмыс жүргізуде ғаа емес, сондай-ақ осы жағдайда қажетті эдістер мен қүралдарды іріктемелі қолдану жолымен эрбір арнайы көңіл аударуға да мүмкіндік береді.

Жеке әдістеме принципі жалпы таныға коррекциялы әсер ету өэдістері тиімді емес болатын балалардың білім алу процесінен шығармауға мүмкіндік жасайды. Жеке әдістемеге орай ауыр жэне көптеген кемістіктері бар балалардың дамуы, басқа, олар үшін қол жетімді оқу мэні арқылы, оның ерекше қарқыны мен ұйымдастыру арқылы, ерекше эдістерді жэне корректілі-педагогикалық жүмыс эдістерін қолдану арқылы мүмкін болады.

Ерекше білімге мүқтаж балалар мен ересектерге жіктелген эдістеме үжымдық оқу процесі жағдайында тіпті бүзылудың бір категориясындағы вариативті типологиялық ерекшеліктердің болуымен шарттасқан. Олар өзара оқу-танымдық мүмкіндіктер, танымдық белсенділік дәрежесі бойынша, жалпы ерекше білімдік қажеттілік ерекшеліктері бойынша айырмашылығы болады. Осымен байланысты педагог жіктемелі коррекциялы-білімдік процесті үйымдастырады. Микротоптарға оқушыларды бөлу шартты жэне түрақты емес: алға жылжу шегі бойынша балалар анағүрлым жоғарғы деңгейдегі микротоптарға өте алады.

Жіктемелі жэне жеке эдістеме принципін іске асыра отырып, арнаулы білім жүйесінің оқу бағдарламалары мен оқулықтары бағдарламалық материалды игерудің вариативті мүмкіндіктерін көрсетеді, сынып немесе топ ішінде білім алатын түрлі топтардың есебімен қиындықтың түрлі деңгейін қүрастырады.

Арнайы педагогикалық жетекшіліктің қажеттілік приципі

Дамуында кез-келген кемістігі бар баланың оқу-танымдық қызметі кәдімгі баланың оқу-танымдық қызметінен ерекшеленеді, себебі өтудің ерекше мазмүны, терең өзіндігі бар жэне ерекше үйымдастыруды жэне оның іске асыру әдістерін қажет етеді. Ол түрлі психикалық функцияның коррекциялы орнын толтырушы өзгеріске жэне баланың өзінің кемшілігіне сәйкес оның ерекше білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған.

Оқушылардың даму ерекшеліктері олардың оқу-танымдық қызметінің мэні мен эдістеріне ерекше өзгерістер егізуге мэжбүр етеді. Сонымен, перцептивті қызметтің бүзылуы балалардың ерекше танымдық мүмкіндіктеріне сэйкес оқу ақпаратын қайта кординациялау қажеттігі немесе ерекше қүрылымдалуға себеп болады, ойлау қызметінің бүзылуы ақыл-ес эсерінің нақты негізінің қалыптасуын қамтамасыз етілетін оқуды үйымдастыруды талап етеді ; дамудың механизмдері мен орнын толтыру жолдарындағы қажеттілік арнайы педагогтан корректілі-педагогикалық эсер етудің жэне адекватты мәнін іріктеудің және орнын толтырушы қүралдардың мүмкін болатын бағытын таңдау талап етіледі.

Әрине, бүл баланың танымдық мүмкіндіктерін жэне даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын біле отырып, тек арнайы педагог қана, бір жағынан, оған коррекциялы жэне орнын толтырушы жэрдемнің мүмкін жолдары мен эдістерін, -екінші жағынан, оқу-танымдық қызмет процесін үйымдстыра алады, жэне бүл процесті де басқара алады. Көптеген жағдайда ерекше білімге мүқтаж балалардың терең өзіндігі нэтижесінде олардыңоқу-таымдық қызметі күрделенген немесе мүмкі емес.

Жалпы педагогика және арнайы принциптер

Педагогика термині грек тілінен аударғанда пиес - бала, логос - жетектеу деген мағынаны береді. Педагогика ғылымы философия жүйесінде дамыды.

Педагогика эуел бастан - ақ балалар тэрбиесі жайындағы ғылым болып қалыптасты. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тэрбие. Педагогика жалпы адам тэрбиесі жайындағы ғылым.

Педагогика ғылымының міндеттері:

1.Үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесін жасау;

2.Қоғамөміріндегітэрбиеніңрөліменжекетүлғаныңқалыптасу мэселелерін анықтау;

3.Білім беру жүйесін, оқу - тэрбие жүмыстары процессін демокрандияландыру;

4.Білім беру мазмүнының ғылыми негіздерін жасау.

Педагогика ғылымының негізгі үғымдары: оқу, тәрбие, білім беру, оқыту, дамыту.

Оқыту процессінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Принцип- латын сөзі негізгі бастапқы деген үғымды білдіреді. Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауға болады.

1. Оқыту процесінің мақсаттылық принципі.

2. Тэрбиенің өмірмен еңбекпен қоғам қүрылысының практикасымен байланыс принципі.

3. Үжымда намасе үжым арқылы тәрбиелеу принципі.

4. Тэрбиелік ықпалдарының тізбектестігі, жүйелілігі беріктігі және үздіксіздігі

5. Тэрбиенің жас жэне дербес ерекшеліктерінің сәйкестігі.

Арнайы білім беруде жалпы педагогикалық қағидаларды іске асыру ерекшеліктері.

Корректілі-педагогиикалық процесте арнаулы білім принциптері әдістер мен тэсілдерге сай, сондай-ақ білім беру технологиясында да іске асады.

Арнаулы педагогика ерекше білім қажеттілігі бар адамды оқыту процесінде білім техологияларын, оқыту мен оқу әдістерін жэне тәрбиелеу әдістерін айырады.

Оқыту және оқу эдістері, біріншісі білім беруге жэне танымдық қабілеттің дамуына бағытталған оқушы мен мүғалімнің өзара әрекеттесудің реттелген эдістері болып табылатындығымен, ал екіншісі - оқушылардың өздерінің оқу-танымдақ қызметінің эдістерімен ерекшеленді. Өмір сүруде мүмкіндігі шектеулі адамның жеке түлғалығы күрылуда жэне дамуда көмектің психологиялық-педагогикалық әдістері арнаулы білім әдістері жүйесін қүрайды.

Қазіргі жағдайда педагогикалық сапа да оның білімнің процесі ретінде, интеграциялайтын оқыту ме тэрбиелеу бөлінбейтін, өсуші адамның қалыптсуы, дамуы және элеуметтенуі туралы түрақты ой қалыптасқан. Оқыту эдісі мен тәрбиелеу эдісін бөлу мүндай жағдайда жасады болады, арнаулы білім процесінің түрлі жақтарын аналитикалық зерттеу мақсатында қабылданатынымен расталған.

Сондықтан педагог пен оқушының білімдік өзара қатынастың түрлі эдістерінің итеграциялайтын мәндері ретінде «білімдік /педагогикалық/ технология» үғымын қолдану орынды: «Білімдік технология дегенді педагогиканың міндеттерді шенгуге бағытталған, немесе тэжірибеде алдын ала жобалағанпедагогикалық процесс тэжірибесінде жоспарлы және кезектілі жүзеге асыру ретінде педагогтың эрекетіің өзара байланысқан кезектілі жүйесін түсіну қажет ». Педагогикалық технология - бүл педагогикалық эрекеттің кепілдемелі сэттілігін қатаң ғылыми жоспарлау мен нақты жаңғырту. Мүндай контексте ерекше білімге мүқтаж түлғаларды оқыту мен арнайы білім беру технологиясыың дамуы туралы айтуға болады.

Дидактикада қабылданған жэне дамуында кемістігі бар балаларды оқыту процесінде толық қызметтік эдістеме негізінде оқыту эдісіің анағүрлым кең тараған классификацияға сэйкес оқу-танымдық қызметтің үйымдастыру жэне іске асыру эдістері бөлінеді: оның мотивациясы; бақылау мен өзіндік бақылау эдісі. Арнаулы оқыту дидактикасы оқыту эдістері мен тэсілдерінің жалпыпедагогикалық арсенал ретінде де, ерекше білімге мүқтаж оқушылардың эрбір категориясы үшін өзінің шынайы білім технологиясын білдіретін коррекциялы-педагогикалық жүмыстың ерекше қажеттіліктерімен, эдістерімен жэне тэсілдерімен қолданылады.

Оқытудың жалпы педагогикалық эдістері мен тэсілдері оқушының ерекше білім қажеттілігіне көбірек жауап беретін жэне онымен коррекциялы-педагогикалық жүмыс ерекшелігіне жауап беретін эдістер мен тэсілдердің арнайы іріктемені қарастыратын ерекше жағдаймен арнаулы педагогикамен қолданылады; бүл эдістердің үйлесімділігінің ерекше іске асуы да қарастырылады. Жалпыпедагогикалық эдістер оқшауланған болып қолданылмайтыды, бірақ бір-біріме үнемі қажетті үйлесімділікте; болашақта жүргізілетін қандай дабір әдіс бір-екі қосымшалармен толықтырылады жэне нықталады; бүл жерге жалпыпедагогикалық та, содай-ақ, арайы эдістер де қосылады. Сонымен, жаңа материалды түсідіру кезінде оқытудың бастапқы кезеңдерінде сөзбен түсіндіру немесе сүхбат элементтеріме көрнекі-тәжірибелік эдістері жетекші болуы мүмкін. Оқытудың соңғы жылдарында жетекші орынды көрнекі жэне тэжірибелік әдістермен толыққан сөзді эдістері алуы мүмкін.

Дамуында кемістігі бар балаларды оқыту эдістерінің іріктемесінде, композициясында жэне қолданылуында елеулі өзіндік мэні оқу-танымдық қызметті үйымдастыру жэне іске асыру эдістерінің тобында бар. Белгілі болғадай, бүл топқа эдістердің келесі топшалары кіреді.

/оқу материалын үйымдастыру жэне оны меңгеру эдістері бойыша оқу материалдарын жэне ақпаратты сөзбен жеткізудің, естіп жэне /немесе/ көрнекі, тэжірибелі эдістер;/

Логикалық /индуктивті жэне дедуктивті/;

Жостикалық /репроодуктивті, проблемалы-іздеуші, зерттеушілік/;

Бүл барлық әдістер мүғалімнің жетекшілігімен де, оқушының өзімен де жалпы арнаудағы білім тэжірибесінде іске асуы мүмкін. Арайы білім жағдайында

оқушылардың мүмкіндіктері өз бетінше жүмыс істеудің эдістерін үнемі жүзеге асыруға мүмкіндік бере бермейді.

Дамуыда кемістігі бар түлғалар мен коррекциялы-педагогикалық жүмыс үшін аталған топтардан эдістерді іріктеу бірқатар факторлармен анықталады.

Біріншіден, оқушыларды перцептивті ортаың /есту, көру, демеу қозғалу жүйесі жэне т.б./ дамудағы кемістіктерге орай оқу ретінде шығатын есту, көрі, тактильді - дірілді жэне басқа да ақпаратты толық қабылдау мүмкіндігі елеулі түрде шектелген.

Ақыл-есінің дамуындағы кемістіктер де сондай-ақ оқу ақпаратын толық қабылдауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, сақталған анализаторларға, функцияға, ағза жүйесіне, яғни осы адамның табиғатынан ерекше білімге мүқтаждығына сай, сүйене отырып, оқушы үшін қол жетімді түрде оқу ақпаратын анағүрлым толық беруге, қабылдауға, үстап түруға жэне қайта өңдеуге көмек беретін эдістерге ерекше көңіл бөлінеді.

Дамуында кемістігі бар балаларды оқытудың бастапқы кезеңдерінде перцептивті эдістер тобында бірінші орында танитын шындық туралы үжымдардың сенсомоторлық негізін қалыптастыратын тэжірибелі жэне көрнекі эдістері түрады. Бүлэдістерге қосымша оқу ақпаратты сөзбен жеткізу эдісі болып табылады. Кем сөзді эдістер қолдаылатын эдістер жүйесіндегі мэнді орындардың бірін алады.

Екіншіден, дамуында кез келген кемістігі кезінде, белгілі болғандай, сөйлеу қабілетінің дамуының бүзылуы. Бүл оқытудың әсіресе бастапқы кезеңдерінде мүғалімнің сөзі, оның сөзбен түсіндірмені, жалпы сөзді эдістері жетекші ретінде қолданыла алмайды.

Үшіншіден, дамудың түрлі кемістік типтері ойлаудың көрнекі түрлерін иеленуге экеледі, сөзді-логикалық ойлаудың қалыптасуын қиындатады, ал ол өз кезегінде, логикалық жэне жостикалық эдістердің білім беру процесінде қолдану мүмкіндіктерін елеулі шектейді, осыған орай, индуктивті әдіске көп көңіл бөлінеді; сондай-ақ түсіндірмелі-иллюстративті, репродуктивті жэне жекелей іздеуші эдістерге де.

Оқыту эдістерінің іріктеу ісі жэне композициясы кезінде тек жеке корректілі-білім беру міндеттері ғана емес, сондай-ақ жақын, нақты мақсаттар да ескеріледі, мысалы, белгілі бір топпен жаңа материалды игеру үшін қажетті сөздікті активизациясы, машықты қалыптастыру жэне т.б., ал жаңа материалмен танысу кезінде - бастапқы /балалар не білетіндігін анықтау үшін/ жэне аяқтаушы кезеңде - айтылғанды меңгеруін текссері үшін.

Ерекше білімге мүқтаж балалардың бір қатар санаты үшін оқулықпен жүмыс істеу эдісінде де сондай-ақ белгілі бір өзіндік мэні бар: бстауыш мектептердегі оқушылардың сөзді жэне интеллектуалды даму ерекшілігі түрінде оқулық бойынша жаңа материалды түсіндіру жүргізілмейді, себебі, балалар материалды толық меңгеру үшін мүғалімнің тірі эмоциялы сөздерімен нықталған жэне оқылатын материалдың ашық бейнесімен нықталған өзіндік пэндік-тэжірибелі қызмет қажет.

Дамуында кемістігі бар бастауыш сынып оқушыларының қабылдауының психологиялық ерекшеліктері, барлық категория үшін анағүрлым сипаттасы

бэсеңдетілген, қабылдау, өтке тэжірибеден елеулі тэуелділік, аз нақтылық пен объект детальдарын қабылдаудың бөлшектенуі, бөлшектердің анализі ме синтезінің толық еместігі, жалпы жэне ерекшеленетін детальдарды табудағы қиындықтар, формасы мен контуры бойыша объектілердің жеткіліксіз нақтылығы болып табылады, оқудың көрнекі эдістерін жүзеге асыруда ерекшелікті шарттастырды. Сонымен, педагог айтылып отырға объектіні ғана көрсетіп қоймайды, содай-ақ объектіні зерттеу, бақылауды үйымдастыруы тиіс, мүндай эдістер мен тэсілдерді балаларға үйрету қажет. Педагогикалық процесте қажетті сенсомоторлық тэжірибенің жинақталуы, объектілерді зерттеу мен бақылаудың эдістері мен тэсілдерін нықтау, бүл ретте қолданылатын сөз қүрамдарын нықтау үшін осындай байқаулардың жеткілікті тэжірибесін қамтамасыз ету маңызды.

Коррекциялы-педагогикалық жүмыстың тиімділігі жоғарылайды, егер көрнекі эдістер тэжірибелі эдістерме үйлессе. Я.А.Коменский, көрсететін процесте қажетті өте жақсы оқытады,- деп жақсы атап өтті. Дамуында кемістігі бар балаларды кішкетай жасында арнайы оқыту жағдайында шынайы іске асуы пэдік-тэжірибелі оқыту болып табылатын білім беруіің көрнекі жэне тэжірибелі эдісінің органикалық бірлігі бар: сенсомотрлық жэне элеуметтік тәжірибені, оқу-танымдық қызмет машығын дамыту үшін, тіл мен сөздің оның коммуникативті функциясыда балақай үшін қызықты болып табылатын ортақ қызмет процесінде сөзбен қатынаста табиғи қажеттілік пен танымдық мүддені туындататы арнайы үйымдастырылған дидактикалық орта түзіледі. Бүл жағдайда эдістердің қарапайым комбиациясы туралы емес, арайы коррекциялы-білімдік технология туралы айтқан жөн.

Оқытудың тэжірибелі эдісінің көртүрлілігі дидактикалық ойындар мен жаттығуларды қолдану болып табылады. Ойын төменгі сынып оқушысының өмірінде елеулі орын алатындығына жэне шығармашылықта тура бағытталған қызмет болып табылатындығына қарамастан, оны мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту эдісі ретінде қолданудың үлкен өзіндік мэні бар. Өмірлік және практикалық тэжірибенің жетіспеуі, елесті, факторияны, ойынды сөзбен эрлеудің дамымауы, интеллектуалды жеткіліксіздік ең алдымен ойынды мүндай балалардың қажеттілігіне жэне ойынның коррекциялы - білім беру процесінде оқу әдісі ретінде біртіндеп қосуға себеп болады.

Осылайша, арнайы білімде үнемі дерлік максималды коррекциялы-педагогикалық эсерге жету мақсатында жүмыс істеудің эдістері мен тэсілдерінің күрделі үйлесімділігі қолданылады. Мүндай үйлесімдердің комбиациясы жэне олардың қандайда бір педагогикалық жағдайды бейімделуі арнаулы білім процесінің ерекшелігін анықтайды. Арнайы білім беру процесі арнайы білім беретін /коррекциялы-педагогикалық/ технологияларды қолданумен өтетіндігі туралы айтуға болады.

Арнайы білім беруді ұйымдастыру түрлері. Интеграция және дифференциация.

1.Дифференциалды және интеграциялық арнайы білім беру, олардың пайда болуы және дамуы.

2.ҚР интеграция процестін еркшеліктері.

3. Итеграциялық білім берудің модельдері.

4. Арнайы білім беруде гуманистикалық білім беру жүйелерің іске асыру жолдары.

1.Арнайы білім беру үйымдастыру түрлері.

«Баланың психикалық даму деңгейі неғұрлым төмен болған сайын оқытушының біліктілік деңгейі соғұрлым жоғары болуы тиіс», - деп жазады XX ғасырдың басындағы атақты неміс педагог-дефектологы П. Шуман.

Германия педагогиканың алғашқы тарихында жалпы білім беру мектептеріне бағытталатын оқытушыларды кэсіби даярлауды бастап қана қоймай, сонымен бірге (1812) ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие балаларды оқыту үшін керең-зағиптардың патшалық мектебі түсында жалпы білім беру мектептерінің оқтушыларының даярлау курстарын ашты. Сонымен бірге, Ресейде педагог-дефектологтарды (сурдопедагог жэне логопедтер) даярлау, түрақты жүмыс істеп түрған бір жылдық курстардың ашылуымен, 1898 жылы Санкт-Петербургта басталған болатын. Алайда, ең алдымен дамуында ауытқуы бар баланы оқытатын оқытушыны қосымша, арнаулы кэсіби даярлаудың қажеттілігін түсіну үшін энтузиастардың екі жүз жылдан асатын тэжірибелік педагогикалық іскерлігі қажет болды, олардың ішінде педагогтар ғана емес, сондай-ақ дәрігерлер, лингвистер, шоқынушылар да болды.

Қазіргі таңда көптеген жоғарғы оқу орындары педагог-дефектологтарды жэне арнаулы психологтарды кэсіби даярлаудың бағдарламаларын үсынуда. Осыған орай, АҚШ-та 230 бағдарламаны қамтитын арнаулы білім беруде қызмет жасайтын оқытушыларды даярлау, қайта даярлау жэне біліктілігін жоғарылату жөнінде үлттық жүйе жүмыс жасауда. Педагогикалық оқытудың батыс еуропалық жүйесінде арнаулы психологтар мен педагогтарды даярлаудың бағдарламаларымен қатар, университеттерде арнаулы педагогика бойынша жалпы білім беру мектебінің оқытушысын міндетті түрде даярлау желісі қызмет етуде(минималды курс -100-120 сағат), одан эрбір болашақ оқытушы өтуі тиіс.

Қазіргі заманғы педагогикалық білім беру келесі түрдегі сэйкес педагогикалық мамандықтардың кең ауқымына ие:

Тифлопедагогика - педагогтың зағиптар мен нашар көретіндердің біліктілігіне ие болуымен (тифлопедагог).

Сурдопедагогика - кереңдер мен әлсіз еститіндер біліктілігіне ие болуымен (сурдопедагог).

Олигофренопедагогика - аз маңыздыдан өте ауыр түрлеріне дейінгі саналық дамудың бүлінуінің эр түрлеріне жэне формаларына ие түлғалармен жүмыс жасау үшін педагогтың біліктілікке ие болуы (олигофренопедагог).

Логопедия — логопед біліктілігіне ие болуы.

Денсаулығығы жэне өмірлік іскерлігі шектеулі түлғалард психологиялық білімнен қамтамасыз ету үшін арнаулы психология мамандығы бойынша психологтар даярланады.

Бүл педагогикалық мамандықтарға ие болуы мектепке дейінгі жастан бастап жэне ересектермен элеуметтік-педагогикалық жүмыс жүргізуге дейінгі, осы типологиялық топ шегінде, дамуында ауытқуы бар түлғалардың түрлі деңгейлерімен жүмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Қандай да бір мамандық аясындағы көптеген кәсіптер комбинациялық бүзылыстарға ие балалар мен ересектерге білікті түзету-педагогикалық көмек көрсетуге жэрдемдеседі.

Педагог-дефектологтар оқушылар мен тәрбиешілердің түрлі деңгейлерімен коррекциялық-педагогикалық жүмыс жүргізу үшін арнаулы білім беру мекемелерінде, психолого-медико-элеуметтік, реабилитациялық, консультативтік-диагностикалық орталықтардв, психолого-медико- педагогикалық консультацияларда, логопедтікпунктерде, сондай-ақ жалпыға арналған білім беру мекемелерінде, балалар үйлерінде және мектеп-интернаттарда жүмыс істейді, олар индмвидуальді оқыту мен тэрбие беруді жүзеге асырады.

Жалпыға арналған білім беру мекемелерінде, оқушыларға дифференциялды жақындасу және интеграцияны даму жағдайларында, арнаулы психологтар мен педагог-дефектологтарға деген сүраныс эсіресе арта түседі. Педагог-дефектолог (эсіресе олигофренопедагог) үшін, оның кэсіби біліктілігі есебінен, эсіресе жалпы білім беру мектебінің оқытушысының өзі мектептік дезадаптация белгілеріне ие балаларды оқытуда қиындықтарға кезігетін кездерінде, коррекциялы-дамытушы жэне компенсациялаушы оқыту сыныптарында балаларды оқыту жэне тэрбиелеу процесін компетентті үйымдастыру қиынға соқпайды. Бүл үшін педагог-дефектолог терең, эрі жан-жақты білім алады. Педагог-дефектологтың ғылыми жэне тэжірибелік білімдер кешенінің жүйе түзуші критериі антропологиялық принцип болып табылады Бүл принцип адам жайлы жэне оның мөлшерде элеуметтену жөнінде барлық қажетті білімдердің жинағы мен интеграциясын анықтайды.

Педагог-дефектолог - бүл рухы биік түлға, ол іскер, инициятивті, энергияға бай, өзінің кэсіби іскерлігінің сэтті нэтижесіне нық сенеді, қамқор және өнегелі адам.

Педегог-дефектологтың кәсіби элемдік санасы элеуметтік және рухани өмірде жүріп жатқан жэне қоғам өмірінде ерекше білім қажеттіліктеріне ие адамдардың орны мен роліне эсер ететін процестерді ой-санадан өткізу жэне түлғалық бағалаудың нәтижесі болып табылады.

Профессионалды оптимизмі, педагогикалық эсер ету субъектісіне, және педагог-дефектологтың тэрбиеленушілері қатысуы тиіс, қоғамның бірқалыпты көпшілігіне - ортаға, немесе белсенді түлға ретіндегі өзіне де, оның элеуметтік белсенді қарым-қатынасынан көрінеді.

Педагог-дефектологтың кэсіби тэжірибесі оған түрлі үғымдарда, элеуметтік топтар - оқушылар, тэрбиеленушілер жэне олардың ата-аналары, студенттер, эріптестер жас топтар, конфессиональды жэне қоғамдық (оның ішінде ата-аналық) үйымдарда қауымдастықтарда, қоғамдастықтарда өзінің біліктілік кэсіби іскерлігін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Педагог-дефектологтың профессионалды, іскерлік компетенциясының сферасы келесілер болып табыладькпрофилактикалық жүмыс, педагогикалық диагностика жэне консультация жүргізу, арнаулы педагогикалық ағарту, психологиялық жэне психотерапиялық көмек көрсету шараларын а қатысу, білім беружэне элеуметтік-педагогикалық іскерлік, білім беруді үйымдастыру жэне басқару, ЖОО-да немесе орташа арнаулы педагогикалық оқу орнында дэріс беру, арнаулы педагогикалық сферасында ғылыми зерттеулер жүргізу.

Педагог-дефектолог өз қызметтік жауапкершіліктерінің аясын ешқашан шектемейді. Оның кәсіби іскерлік сферасы мүмкіндігі шектеулі түлғалардың қүқығын қорғау, қамқор болу, аяушылықтың әлеуметтік акцияларында инициатор жэне белсенді қатысушы болатындай, эрдайым жағдайда болады.

Педагог-дефектолог өмір бойы оқиды. Ол өз кәсіби іскерлігін әрдайым дамыту үстінде жүреді және онымен әріптестерімен, пікірлестерімен, мүмкіндіктері шектеулі баланың ата-аналарымен жомарттықпен бөліседі.

Педагог-дефектологтың кэсіби іскерлігі денсаулыққа теріс эсер ететін кэсіби зияндықтармен қатар жүретіндер санатына жатады. Осыған байланысты денсаулығында ауытқуы бар жэне жеке психограммасы педагог-дефектологтың кэсіби психограммасына едэуір сэйкес келмейтін түлғаларға мүндай еңбекке араласуға қатаң тыйым салынады. Педагог-дефектологтың еңбегі көру,есту, жүйкелік, жүрек-қан тамырлары, жэне иммундық жүйе ағзаларының сау күйіне жоғары талаптар қояды.

Физикалық төзімділік, жүқпалы ауруларға жоғарғы түрақтылық , түрақты психикалық денсаулық өте қажет; есту қабілетінің нашарлауы жағдайында оны әлеуметтік түрғыда толық қалпына келтіру қамтамасыз етілуі тиіс; Мамандар, немесе эрине логопедтер дүрыс сөйлеу және дыбыстарды дефектісіз айту қабілеттілігіне ие болуы тиіс.

өмірлік қызығушылықтарына сенімділік, өз тэрбиеленушілерін силау жэне жақсы көру, кэсіби адалдық немесе тэртілік.

Іскерлік нэтижелері ғажайыпқа теңестірілетін мамандық көп табыла бермейді. Бүл кезде, ғажайыптар секілді бала және оның отбасы үшін өмірлік перспективасының трагизмі мен амалдың жоқтығы аяқ тартады, бала кэдімгі бала өмірімен өмір сүре ойнай, және оқи, ата-аналарымен сөйлесе және қүрдастарымен достаса алатын, мектеп сахнасында өнер көрсете, сурет сала ересек болуы даярлана алады.

Педагог-дафектолог кэсіби іскерлігі жаңа кітапта жазылған ғажайыпқа үқсас: «Оған керең сүйектілді экелді де, оны оның қолына салуды сүранды».

Оны халықтан бір жаққа бүрған Исус, өз персыларын оның қүлағынасалды жэне бір түкіріп, оның тілін үстады; жэне аспанға бір қарап, күрсінді де, оған еффафа, яғни «бүрал» дап айтты, жэне сол кезде оның қүлағы бүралып, оның тілінің күрмеулері шешілді де, ол таза сөйлей бастады ... жэне аса таң қалуы жэне: барлығын жақсы істеді деп айтып жатты. Кереңдерді де еститін, мылқауларды да- сөйлейтін етті.

2. ҚР интеграция процестін ерекшеліктері.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 30 бабына сәйкес арнайы білім берудегі мемлекеттік стандарттың мақсаты еліміздің барлық азаматтарына үлтына, тіліне, жынысына, элеуметтік жағдайына, денсаулығына қарамай жалпы орта білім алуына тең қүқығын қамтамассыз етіп отыру белгіленген. Стандарт мэселесі бойынша халықаралық үйымдары өздерінің стандарттау анықтамаларын үстануды үсынады. Ол: «оқу - тэрбие» жүмысында дүрыс шешімдер тауып, халық ағарту жүмысын және педагогикалық ғылымды басқаруда ғылым мен практиканы үтымды дэрежедегі жетістіктерге бағыттап отыруға негіздеу қажет.

Арнайы білім беруді іске асыру мүмкіншілігін мемлекеттік стандарт белгілеп, қажетті білім мен икемдік деңгейіне жету үшін адамның нақты мүмкіншілігін ескере отырып сәйкестендіреді. Стандарт интелектісі бүзылған балаларды оқыту кеңінен эр түрлі формада үйымдастыру қарастырылған: арнайы мекемелерде, интеграциялық оқыту жағдайында түрақты емдеу мекемесінің жағдайында, балаларға арналған әлеуметтік қорғау саласында мүгедектер немесе үйден оқыту. Арнаулы білім берудің мелекеттік стандарт интелектісі бүзылған балаға білім беру жолдарының ең ыңғайлы жақтарын ескеруге бағытталып, коррекциялық -білімдік үдерісін үйымдастыру ерекшелігін . Ерекше білімдік сүранысы бар баланың танымдық эрекетін басқарып жэне істің түрін анықтайды.

Арнайы білім беру стандарты даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теңдей жағдайлар жасауға жэне оларды элеуметтік оңалтуға бағытталған. Онда: емдік - сақтандыру шаралары мен сауықтыру жүмыстары; даму кемшіліктерін түзету, жалпы білімдік дайындықта: жалпы еңбекке жэне алғашқы кэсіптік еңбекке дайындау жүмыстары қарастырылған.

Интелектісі бүзылған балаға арнайы білім берудің мемлекеттік стандарты негізінде түжырымдар.

Ертелеу педагогикалық көмек көрсету, бала дамуындағы ауытқушылықты ертерек байқап, анықтауды қамтамассыз етуді көздеп, оның білімділік сүраныстарының ерекшеліктерін анықтай отырып, жүмсалған және жартылай қызметін компенсациялау үрдісінде қосымша мүмкіндіктерді жасауды болжайды;

Арнайы білім берудің қүралы ретінде ойдың тілдің және сөйлеуді дамыту

- интеллектуалды жетіспеушілігі бар адамдардың өзіндік арнайы ерекшеліктерін таным қызметінің түрақты бүзылуы деп санау қолданылады . Сондықтан оларға білімдік сүраныста маңыздысы ойлау, тіл жэне сөйлеуді дамытуға коррекциялы

- педагогикалық көмек қажет болып келеді. Коррекция (латын тілінен - соггекііо - дүрыстау , түзету, жөндеу)

- дефектологияда балалардың психикал , физикалық дамуындағы жетіспеушіліктер элсірету немесе дүрыстауға , түзетуге бағытталған педагогикалық шаралардың жүйесі. Коррекция екіге бөлінеді

Баланың физиологиялық жэне танымдық әрекеттерінің дамуындағы кемістіктерді азайту немесе жою - коррекциялық - тэрбиелеу жүмыстары

- деген үғымымен түсіндіріледі.

Ақыл-ой кемістігі аздау жэне мөлшерлі деңгейдегі - балалар мен жасөспірімдерді арнайы білім беру мекемелерінде оқытылады. Арнайы ілімберумекемелерінде ақыл-ойкемістігі бар балалардыңоқу мерзімдері әрқалай болады. Тоғыз жылдық. Көрсетілген мерзімдер тағы бір жылға көбеюі мүмкін - дайындық класының есебінде дайындық класына жэне бірінші класқа 7-8 жастағы балалар қабылданады. Көмекші мектептердегі оқу жасының шегі - 18 жас. Қажетті жағдайлары бар мектептер мектеп жасына дейінгі балалар тобын дү_рыс диагностика жасап, ерте түзету көмектерін көрсетіп жэне оқыту сабақтастығын
мақсатында ашуына болады. Көмекші мектеп интернаттарындағы топтардан кластарды толықтыру кезін - саны 12 адам болуы керек. Ақыл-ой кемістігі бар балаларға арнайы оқыту мекемелеріндегі кэсіби оқыту мақсатында үйымдастырылған кластарға қажетті материалдық кэсіпорындармен байланыс жасап отырады. Өндіріс кәсіп беру кластарын, оқушының бітірген оқу орнына қарамастан өзінің жэне ата- анасының қалауы бойынша қабылданады. Көмекші мектепте

психикасының дамуы айқын тежелген балаларға арнап, тірек - қозғалыс аппаратында кемістігі бар балаларға арнап, қажетті жағдай мен арнайы мамандар болуына қарай кластар ашуға болады. Мүндай жағдайда статусы «оқытудағы ерекше сүранысы бар балаларға арналған арнайы мектеп» деп аталады.

Жеңіл түрдегі ақыл-ой кемістігі бар балаларға арнап жалпы орта білім мектептеріндегі арнайы кластар ашылған жөн,онда балалар жарты күн бойы әр түрлі қосымша білім алуына, өз қүрбыларымен бірге тэрбиелік шараларға қатысуына болады. Көмекші мектепте, арнайы кластарды ашуға контигенттің жетіспеушілігі бар региондарда, ата-аналардың қалауы бойынша жалпы орта білімберу мектептерінде кәдімгі кластарда даму интелектісінде кэдімгі кластарда даму интелентісінде жеңіл түрдегі ауытқушылығы бар 1-3 баланы интеграллды оқыту мүмкіншілігі бар. Оқытуды үйымдастырудың барлық түрінде ең алдымен интеллектуалды жетіспеушілігі бар баланың жағдайы ескерілуге тиіс.

Интеллектуалды жетіспеушілігі бар бала оқытудың қай түрі болса да алдын-ала экспериментальді тексеруден өтуге тиіс. Балалардың эрқайсысы арнайы дефектологтардан коррекциялық көмек ала, арнайы эдістемелер арқылы жэне арнайы бағдарлама бойынша оқытуға тиіс.

Арнайы коррекциялық білім беру мекемелерін бітірушілер білім алуды эрі қарай кэсіби - техникалық училищидегі ашылған арнайы топтарда кэсіптік оқуларын жалғастырып, бітіруіне болады. Арнайы мектептер базасында істейтін өндірістік цехтарда жүмыс істейтін оқушылар еңбек сабақтарында алған білімдерін, икемділіктерін тиянақтап, товар өнімдерін шығаруға, қатысуға тиіс. Өндірістік цехтар бар мектепте жергілікті жерге қажет емес. Кәсіптік - өндірістік мамандарын дайындауға 1-2 жылдық курстарын ашуға болады.

3. Интеграциялық білім берудің модельдері.

Интеграциялық білім берудің модельдері. Арнаулы педагогика барлық балалар оқуға қабілетті дегенге арқа сүйейді. Ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалар, ережеге орай, баяу оқиды, бірақ олар оқи жэне жоғарғы нэтижелерге қол жеткізе алады.

Педагогикалық оптимизм принципі Л. С. Выготскийдің баланың «жақын аралық даму зонасы» жөніндегі идеясына арқа сійейді, ол оның дамуында оқудың басты роліне куэ болады жэне жеке коррекциялық-дамытушы бағдарламаның бастауын, барысын жэне нэтижесэн жобалауға мүмкіндік бередэ. Кэсэби маманданған педагог, дамудың дамудың өзекті түрдегі деңгейіне арқа сүйейеп қана емес, сондай-ақ баланың потенциялдық мүмкіндіктерін біле жэне ескере отырып, оқудың оң нэтижесіне жетуді мақсат түта отырып, баламен коррекциялық-педпгогикалық жүмыс жүргізеді.

Білім берудің коррекциялық-компенсациялық бағыттылығы оқыту мен коррекциялаудың арнаулы техникалық қүралдарының қазіргі заманғы жүйелерімен, компьютерлік технологиялармен, білім беру процесін ерекше үйымдастырумен қамтамасыз етіледі. Ол арнаулы білім берудің қүрамдарында, әдістерінде жэне үйымдастырылуы мен үйымдастырушының формаларында бейнеленеді. Яғни, бүл мектептегі сыныптардың төмен толығуы, оқыту мерзімін үлғайту, қорғалатын емдік-педагогикалық режим, жеке сабақтардың болуы, коррекциялық жэне компенсациялық жүмыстарға арналған арнаулы пэндер, оқулық жэне оқытушылық іскерліктің арнаулы тэсілдерімен қолданылады.

Түлғаның қүрылуы мен дамуындағы іскерліктің ерекше ролі жалпыға мэлім. Арнаулы педагогикадағы іскерліктік принцп психологиядағы белгілі «басты іскерлік» үғымына табантірейді. Арнаулы білім беру жүйесіндегі заттық-тәжірибелік іскерлік дамуында кез-келген ауытқуы бар баланың компенсаторлық дамуын қамтамасыз етудің спецификалық қүралы болып табылады. Кэдімгі баланы сөзбен түсіндіруге болатын нәрселерді, ерекше білімдік қажеттіліктерге ие балаға үйрету тек педагогпен арнаулы үйымдастырылған жэне бағытталған өзіндік іскерлігі арқылы гана меңгертуге болады.

Арнаулы педагогика психиканың іскерлік детерминациясы жайлы психологиялық теорияны дамыта жэне тілді, ойлау жэне коммуникациялық қабілеттілікті дамытумен білім брудің бірыңғайлық принцпіне негізделе отырып, көрнектік-қозғалыстық негізде білім беру процесін үйым дастырады. Көптеген ғылыми зерттеулермен дэлелденгендей, процесінде баланың қабылдау, сөйлеу жэне пікірлесу, ойлау жэне есте сақтау, эмоция және мотивация секілді жоғарғы психикалық функциялары сәтті дамитын заттық-тэжірибелік іскерлік - ерекше білімдік қажеттіліктерге ие баламен жүмыс жасауда өте күшті коррекциялық-компенсациялық педагогикалық қүрал болып табылады.

Арнаулы білім беруде педагогтың басшылығымен үжымдық заттық-тэжірибелік іскерлік таралган ( «топтармен», «бригадалармен» жүмыс), ол мотивациялық сөздік қарым-қатынас үшін шынайы жагдайлар тудырады. Балалар оқитын пэндер іскерліктің түрақты мотмвациясын тудырады жэне қоршаган заттық өмір, осы заттардың арнаулы жэне оларды эрекеттестіру жайлы білімдердің қайнар көзі болып табылады.

Білім берудегі іскерліктік ықпал ету принципі ерекше білім қажеттіліктерге ие балалардың кез-келген категориясына қолданылды және көптеген коррекциялық сабақтар өткізуге қолданыс табады. Олжалпы білім беру пэндерінде дежүзеге асады.

Индивидуалды жақындасу принципі коррекциялық эсер ету жалпылама қабылданған әдістері, эффектісі емес деп санайтын балаларды білім беру
процесінен шығармауға мүмкіндік береді. Балалар менжасөсрірімдергедифференциялдық жақындасу үжымдық оқу процесі жағдайында тіпті бүлінудің бір категориясы аясында да вариативтік типологиялық ерекшеліктердің болуымен байланысты. Осыған орай, дэл сол бір қандай да топта немесе мүмкін болатын қосымша ауытқулары бар, осы бүзылудың көрінуінің түрлі ерекшеліктеріне ие ақыл-есі кемтар балалар оқуы мүмкін. Олар өзара оқу-танымдық мүмкіндіктері, танымдық белсенділік дәрежесі, түтастай алғандағы ерекше білімдік қажеттіліктерінің спецификасы бойынша ерекшеленеді. Осыған байланысты педагогкластағы өз сипаттамалары бойын,ша біртекті микротоптардан шыға отырып, дифференциялды түрде коррекциялық білім беру процесін қүрады .

Интеграциялық білім берудің модельдері. Оқушыларды дамытудың ерекшеліктері қүрамдар мен олардың танымдық-оқулық іскерлігінің эдістеріне спецификалық өзгерістер енгізуді мэжбүрлейді. Осыған байланысты, перцептивтік іскерліктің бүлінулері балалардың танымдық мүмкіншіліктеріне орай оқыту ақпаратын ерекше қүрылымдауды жэне қайта кодтау қажеттіліктерін тудырады; ойлау іскерлігінің бүлінуі ойлау эрекетінің нақты негізі қалыптасуы қамтамасыз етілетін оқытуды үйымдастыруды талап етеді; компенсаторлық жолдар мен дамыту механизмдеріне мүқтаждық арнаулы педагогтан корекциялық-педагогикалық эсер етудің мүмкін болатын бағыттарын таңдауды жэне компенсаторлық дамытудың адекваттық қүрамы мен күралдарын ерекшелеп алуды талап етеді.

Шындығында, арнаулы педагог қана біржағынан, бүл баланың дамуының жэне танымдық мүмкіндіктерінің заңдылықтары мен ерекшеліктерін жэне екінші жағынан оған келетін коррекциялық жэне компенсациялық көмектің жолдары мен тәсілдерін біле отырып, оқу-танымдық іскерліктің процесін үйымдастыра жэне осы процесті басқара алады.

Арнайы педагогтың жүмыс бағыт-бағдарындағы технологиялар мен әдістер.

Арнаулы педагогика ерекше білімдік қажеттіліктерге ие адамға білім беру процесінде арнаулы білім беру технологияларды, оқыту эдістері мен тэрбие беру эдістемелерін ажыратады.

Оқыту эдістері мен оқытулар, алғашқылары оқытушы мен оқушылардың білім мен іскерлікті беру мен танымдық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталған өзара әсерлесудің тэртіптелген әдістері; екіншілері -оқушылардың өздерінің оқу-танымдық іскерлігінің эдістері болып табылатындығымен ажыратылады. Өмірлік іскерлігінің мүмкіндіктері шектеулі адамның түлғалық орнының қүрылуы мен дамуындағы көмектің психолого-педагогикалық эдістері арқылы тэрбие берудің эдістерінің жүйесін қүрайды.

Педагог пен оқушының білім алуының әсер етуінің түрлі эдістерінің интеграиялы белгісі ретіндегі «білім беру технологиясы» үғымын пайдалану қүқығына ие боламыз: «Білім беру технологиясы аясында педагогтың педагогикалық тапсырмаларды шешуге бағытталған кезекті түрде өзара байланысқан жүйесін немесе бүрын алдын-ала жобаланған педагогикалық процестің тэжірибеде жоспарлы түрде енуін түсінуге болады.

4. Арнайы білім беруде гуманистика білім беру жүйелерің іске асыру жолдары

«Дефектілі баланың даму процесі-деп жазады 1929ж. Л.С.Выготский, -екі жақты түрғыдан элеуметтік түрде байланысты; ақаудың элеуметтік таралуы (азкүндылық сезімі дамудың элеуметтік байланыстылығының бір жағы ал бірқалыпты адами тип жасалуы есебінен туындаған орта жағдайына бейімделуге компенсацияның элеуметтік бағыттылығы оның екінші жағы болып табылады . Ақаулы жэне бірқалыпты соңғы мақсаттары мен формаларының жалпылығы кезіндегі дамудың жолдары мен эдістерінің өзіндік саналуан түрлілігі - бүл осы процесстің элеуметтік байланыстылығының еңсхемалы түрі» мүмкіндігі шектеулі адам, өзге адамдар секілді, өз дамуында элеуметтік тэжэрибені, элеуметтануды меңгеруге қоғамдық өмірде араласуға үмтылады. Алайда ол өтуі тиіс жол, педагогикада жалпы қабылданған жолдан едэуір ерекшеленеді: физикалық жэне психикалық кемшіліктер даму процесін өзгертеді, қиындатады, бүл кездегі эрбір бүліну өсуші адамның дамуын өзінше өзгеріске үшыратады.

Мэселен, есту қабілетінен айырылған баланың дамуының негативті салдарының алдын-алу үшін ондағы жаңа, бүрын болмаған, білім қажеттіліктерін қанағаттандыру керек: яғни, қалған есту қабілетін дамыту және білім беру, танымдық жэне коммуникативті жағдайларда осы қалдықты есту қабілетір пайдалануға үйрету; оған сөйлеп түрған адамның сөзін ерін қимылдары арқылы ұғынуға үйрету; коррекциялық-педагогикалық қуаттандыру жэне баладағы сөйлеу қабілетінің құлдырауын болдырмау; дыбыссыз кеңістікте ориентация жасауға жэне жүріп-тұруға дағдылану;

Айта кетерлік бір жайт, мүмкіндіктердің шектеулі таза мөлшерлік фактор болып табылмайды (яғни адам жай нашар естиді, немесе көреді, қозғалуы шектеулі). Бұл тұтастай алғанда тұлғаның интегралды, жүйелік өзгеруі, бүл «басқа» бала, «басқа адам» ол кэдімгіге қарағанда мүлдем басқаша, кез-келген адамның алдына қойылатын білім алу мақсатын шектеуге және шектеуді жеңуге ұмтылушы адамға ұқсамайды. Бұл үшін оған тек ерекше образбен өзінің біліми бағдарламаларын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, өзінің өмірлік біліктілігін қалыптастырып, оны дамытуға, кеңістік пен уақытта ориентация жасауды үйренуге; элеуметтік-тұрмыстық ориентацияны коммуникацияның түрлі формаларында қызымет жасауға, өзінің қоғам ішінде өзін-өзі басқаруына үйренуге, физикалық жэне элеуметтік мобилділікке;мүмкіндіктің шектелуіне байланысты қоршаған өмірдегі білім кемшіліктерін толықтыруға қоғамдағы максималды тэуелсіз өмір сүруге, оның ішінде кэсіби өзін-өзі анықтау, элеуметтік - еңбектің бейімделу, белсенді жэне оптимистік өмірлік позиция арқылы тэуелсіз өмір сүруді қалыптастыру жэне дамыту;

Оқыту жэне тэрбиелеу: келесілерді қамтитын элеуметтік білім беру жағдайларында жүретін арнаулы білім беру процесінде өзара байланысты жэне олар бәрэр-бірі толықтырып отырады:

- Қазіргі заманғы арнаулы білім беру бағдарламаларының болуы; (жалпы білім беретін жэне коррекциялық - дамытушылық).

- Корррекциялық-педагогикалық процесті ерекше ұиымдаструдан арнаулы тэсілдер мен эдістерді пайдалануда көрінетін жеке педагогикалық ұстаным мен эрбір баланың ерекшелігін ескеру;

- өмірлік іскерліктің адекваттық ортасы;

- коррекциялық-педагогикалық процесті арнаулы педагок мамандармен (тифлопедагок,сурдопедагок, олигофренопедагок, логопед) жүргізу жэне арнаулы психологтармен білім беру процесін психологиялық тұрғыда өткізу;

- медициналық, психологиялық жэне әлеуметтік қызыметтерді ұсыну;

Мүмкіндіктердің шектелу дэрежесіне жэне ең алдымен интеллектуалдық мүмкіндіктердің сақталуына, сондай-ақ арнаулы білім беру жағдайын құру сапасы мен дер кезінде жүргізілуіне байланысты,ерекше білімдік қажеттіліктерге ие тұлғалар білім алудың түрлі деңгейін менгеруі мүмкін.Осыған орай, естімейтін, элсіз еститін, меңіреу, көзі көрмейтін,элсіз көретін, тірек-қимыл аппаратының функцияларының бүлінуіне ие тұлғалардың, эмоцианалдық-еркіндік сферасы мен жүріс-тұрысы бұзылған тұлғалардың, сөйлеу қабілеті ауыр бұзылған тұлғалардың бір бөлігі жалпы орта білімді менгеріп қана қоймай, сонымен бірге орташа жэне жоғарғы кэсіби мамандыққа ие болуға да қабілетті.

Ақыл-есі кем түлғалар жеке білімдік бағдарламалар бойынша білім ала отырып, ерекшеліктерге сэйкес оларды орта жэне элеуметтік бейімделудің даму бағдарламалардың едэуір мөлшерде меңгеруде (гигиеналық жэне элементарлық түрмыстық дәстүрлер, қарапайым еңбектену үрдістері).

Арнаулы білім алудың, оның тэрбиелік жэне білім беру компоненттерінің қүрамы тек дамудағы ерекше ауытқуларға ғана емес, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі өсуші адамның жастық кезеңіне де тэуелді.

Мүмкіндігі шектеулі адамның арнаулы білім алуы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы және соңғы нэтижелері дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мэдени жэне омэдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен жэне мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен жэне даярлығымен, баламен жэне оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтррдың кэсіби біліктілік деңгейімен анықталады.

Арнаулы білім беру стандарты ерекше білімдік қажеттіліктерге ие кез-келген түлғаға қолданылды, ол жалпы білім беру даярлау талаптарын, коррекциялық-дамытушы жүмысқа, профилактикалық жэне сауықтыру жүмыстарына, сондай-ақ еңбектік жэне бастауыш кэсіби даярлыққа үйретуге қойылатын талаптарды бейнелейді.

Стандарт талаптарын қүруға ерекше білімдік қажеттіліктерге ие түлғалардың барлық категориялары үшін жалпы, даму кемшіліктекрі де, сондай-ақ тек қендай-да бір арнаулы категорияға тэн ерекшеліктер де ескеріледі.

- баяу жэне шектеулі қабылдау қабілеті;

- моторикасының дамуының кемшіліктері;

- сөйлеу қабілетінің дамуының келешегі;

- ойлау қабілеті дамуының кемшілігі;

- өзге кэдімгі балалармен салысырғандағы танымдық белсенділіктерінің кемшілігі;

Дамудың біріншілік бүліністерінің салдарының алдын-алу үшін (көру немесе есту қабілетінің болмауы жэне толық еместігі, сөйлеудіңжүйелік дамымауы, бас ми қабыршағының сөйлеу зонасының бүлінуі кезінде ) арнаулы білім беру қүрамына эдеттегі мектептегі білімберубағдарламаларында жоқ, спецификалық түрдегі оқу пэндері енгізілген. Осылайша, зағип балаларды оқыту бағдарламасына, кеңістікте бағдар жасау жэне мобильділікті дамуындағы үйрету бойынша сабақтар қарастырылған; есту қабілеті бүзылған балалар үшін қалған естуді дамыту бойынша және сөйлеуді қалыптастыру жөніндегі сабақтар қарастырылған; іскерлік процесінде оның коммурикативтік функциясына ауыз екі сөйлеуді дамытуға бағытталған пэндік-тэжірибелік іскерлік сабақтар енгізілген.

Стандартта ерекше білімді қажеттіліктерге ие түлғалардың қандайда бір категориясының жеке даму ерекшеліктері ғана емес, сондай-ақ олардың өмір сүруінің элеуметтік мэдени жэне этномэдени жағдайларының спецификасы ескеріледі. Сол себепті стандарттың екі бөлігі болады: федералды, яғни ел үшін жалпы және үлттық-регионалдық, Ресей аумағының қандай да бір аумағының шектеулі мүмкіндіктерге ие түлғаларына білім берудің нақты жағдайларымен ерекшеліктеріне қолдану үшін жасалынады.

Арнаулы білім беру стандарттары мүмкіндігі шектеулі адамның қалыптасу жэне социализациясының бүкіл кезңінде, яғни өмірінің алғашқы айынан бастап ересек жасқа дейінгі кезеңіндегі мерзімге бағытталған. Арнаулы білім беруді стандарттау мэселесі біздің елімізде жаңа түрғыдан қаралады.

Қазіргі арнайы білім беру жүйесінің сипаттамасы.

1. Қазіргі арнайы білім беру жүйесінің сипаттамасы.

2.Медициналық-әлеуметтік-педагогикалық патронаж.

3.Медициналық-әлеуметтік профилактика және кешенді ерте көмек көрсету.

4.Мектеп жасына дейінгі мүмкіндіктері шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқыту жүйесі.

5.Арнайы мектептер жүйесі.

6.Еңбек ету қабілеті шектеулі тұлғаларға кәсіби бағдар беру, кәсіби білім беру, кәсіби бейімдеу жүйесі.

7.Еңбек ету қабілеті шектеулі тұлғаларды әлеуметтік-мәдени ортаға бейімдеу және әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету.

1. Қазіргі арнайы білім беру жүйесінің сипаттамасы.

Оқыту мен тэрбиелеу келесілерді қамтитын элеуметтік білім беру процесіне өзара байланысты жэне олар бірін-бірі толықтырып отырады:

-Қазіргі заманғы арнаулы білім беру бағдарламаларының болуы;

-Коррециялық-педагогикалық процесті ерекше үйымдастырудан арнаулы тэсілдер мен эдістерді пайдалануда көрінетін жеке педагогикалық үстаным мен эрбір баланың ерекшелігін ескеру;

-Өмірлік іскерліктің адекваттық ортасы;

-Коррекциялық-педагогикалық процесте арнаулы педагог мамандығын жүгізуі және арнаулы психикалық түрғыдан өткізу;

-Медициналық-психикалық жэне элеуметтік қызметтерді үсыну. ДМШ балалар жалпы білімді меңгеріп қана қоймай орташа жэне жоғарғы кэсіби мамандыққа ие болуға да қабілетті.

Қарапайым балалар секілді ерекше білім алу қажеттігіне немесе балалардың білікті педагогикалық көмекке зэру, оны тек арнаулы донерлықтан педагог дефектолог қана арылта алады.

Дамуында кез-келген кемістігі бар баланың оқу-танымдық қызметі кэдімгі баланың оқу-танымдық қызметінен ерекшеленеді, себебі өтудің ерекше мазмүны, терең өзіндігі бар жэне ерекше үйымдастыруды жэне оның іске асыру эдістерін қажет етеді. Ол түрлі психикалық функцияның коррекциялы орнын толтырушы өзгеріске жэне баланың өзінің кемшілігіне сэйкес оның ерекше білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған.

Қазіргі жағдайда педагогикалық сапа да оның білімнің процесі ретінде, интеграциялайтын оқыту ме тэрбиелеу бөлінбейтін, өсуші адамның қалыптсуы, дамуы және әлеуметтенуі туралы түрақты ой қалыптасқан. Оқыту эдісі мен тэрбиелеу эдісін бөлу мүндай жағдайда жасады болады, арнаулы білім процесінің түрлі жақтарын аналитикалық зерттеу мақсатында қабылданатынымен расталған. Сондықтан педагог пен оқушының білімдік өзара қатынастың түрлі эдістерінің итеграциялайтын мэндері ретінде «білімдік /педагогикалық/ технология» үғымын қолдану орынды: «Білімдік технология дегенді педагогиканың міндеттерді шешуге бағытталған, немесе тэжірибеде алдын ала жобалағанпедагогикалық процесс тэжірибесінде жоспарлы жэне кезектілі жүзеге асыру ретінде педагогтың эрекетіің өзара байланысқан кезектілі жүйесін түсіну қажет ». Педагогикалық технология - бүл педагогикалық эрекеттің кепілдемелі сэттілігін қатаң ғылыми жоспарлау мен нақты жаңғырту. Мүндай контексте ерекше білімге мүқтаж түлғаларды оқыту мен арнайы білім беру технологиясыың дамуы туралы айтуға болады.

Мүмкіндігі шектеулі адамның арнаулы білім алуы - терең индивидуалды жэне спецификалық процесс, оның көлемі, сапасы жэне соңғы нэтижелері дамудың ауытқу сипатымен, ағзаның анализаторларының, функциялары мен жүйелерінің сақталуымен; пайда болу уақыты мен бүлінуінің ауырлығымен; баланың жэне оның отбасының өмірлік іскерлігінің элеуметтік-мэдени жэне омэдени жағдайларымен, отбасының арнаулы білім алу процесіне қатысуға қүштарлығымен және мүмкіндігімен; қоршаған элеуметтің; білім алу жүйесінің арнаулы білім берудің барлық талаптарын орындаған жэне барлық жағдайын жасауға мүмкіндігімен және даярлығымен, баламен жэне оның отбасымен жүмыс жасайтын педагогтар мен психологтррдың кәсіби біліктілік деңгейімен анықталады.

Дамуында ауыр жэне көптеген бүзылулары бар балалар мен жасөспірімдерге арналған қазіргі заманғы білім беру мекемесінің үлгісі бар. Мүндай білім беру мекемесінің онжылдық жүмыс тэрбиесі білім кеңістігіне дамуында ауыр және көптеген бүзылуы бар балалар мен жасөспірімдерді қосу мүкіндігі мен қажеттігін көрсетті.

Бүгінде арнайы педагогикалық энтузиасты жергілікті элеуметтік мэдени жағдайының, үлттық және аймақтық ерекшеліктеріне сэйкес күрылған арнайы білім беру мекемесінің басқа да варианты бар.

Арнайы психологиялық-педагогикалық көмек көрсетудің қазіргі заманғы қарқынды даму жағдайында арнайы білім беру мекемесінің елдің қазіргі заманғы элеуметтік-мэдени жэне экономикалық жағдайларына жэне ерекше білімді қажет ететін оқушыға неғүрлым жауап беретін моделін іздеу жэне ел аймағы орталықтарынан шалғайда арнайы педагогтар мен психологтар кадрлардың жетіспеуі жағдайында, дамуында ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің білім жэне реабилитациялық қажеттілігін қанағаттандыра отырып тиімді жүмыс істей алатын моделін іздеу жүмыстары жүруде.

2. Медициналық-әлеуметтік-педагогикалық патронаж.

Патронаж деп балаға, оның ата-анасына, педагогтарға өсіп келе жатқан адамның жеке түлға ретінде өмір сүруімен, қалпына келтіру емдеуімен, арнайы оқытумен, тәрбиелеумен, элеуметтенумен, қалыптасуымен байланысты күрделі мэселелерді шешудегі көмегініңерекше түрі түсініледі.

Медико-элеуметтік-педагогикалық патронаж дамуында ауытқуы бар баланың жанүясына бағытталған және эртүрлі профильдегі мамандардың үйлестірілген (командалық) процестерде жүзеге асырылатын комплекстік реабилитациялық көмектің үзақ мерзімге арналған кең спектрін үсынады. Ол диагностиканың, ақпараттың іздеудің жэне білім беру бағытын таңдауға көмек, жеке реабилитациялық көмектің бірлігі болып табылады.

Комплекстік медико-элеуметтік-педагогикалық (МӘП) патронажды мемлекеттік білім беру қүрылымы мен әлеуметтік қорғаудағы сияқты, мемлекеттік емес сектор мекемелерінің: қоғамдық бірігулер, ассоциациялар, қайырымдылық қорларының олардың мүмкіндіктерін өзіне тартудан тыс қүрылған психологиялық-педагогикалық медико-әлеуметтік мекемелер мен қызметтер жүзеге асырылады. Мемелекеттік қүрылымдардың жүмысын толықтыра отырып, олар дамуында ауытқушылығы бар балаға көмек көрсетудіңәлеуметтік кеңістігін үйымдастыруға жаңа тэсілдерді бастайды, мэселен олардың жанүясына пэнаралық негізде үзақ мерзімге арналған элеуметтік қызмет көрсету шараларын күруға бағытталған.

МӘП-патронаждың базалық негізі психологиялық-медико-педагогикалық комиссиялар (кеңес берулер), психологиялық-медико-элеуметтік орталықтар, диагностикалық және реабилитациялық орталықтар, логопедиялық пункттер, ерте жэне үйде оқыту қызмет көрсетулері болып табылады.

МӘП-патронаж жүйесі мүмкіндіктері шектеулі балаларды, сол сияқты кімнің дамуы көптеген қауіп-қатер факторының іс-әрекетімен байланысты, сол баланың дамуы үшін жағдайын жақсартуға әсер етуге бейімделген арнайы білім жүйесінің бір бөлігі ретінде қалыптасады.

Комплекстік медико-элеуметтік-педагогикалық патронаж өз қызметінің ғылыми-эдістемелік мекемемен жэне басқа білім беру қүрылымымен, сол сияқты денсаулық сақтау жүйесі жэне халықты элеуметтік қорғау мекемелерімен үйлесуін болжайды.

МӘП-патронаж жүйесінің мекеменің тиімді қызметінің негізгі өлшемдері мыналар болып табылады:

• патронаж жүмысының ата-аналар, педагог, балалар тарапынан қызмет көрсетуінің өсуі;

• мамандандырылған көмек көрсетілуі мүмкін қатынастағы мэселелер тізімін көтеру;

• бала дамуының өміртіршілік әрекетінің (мүгедектік) шектелу деңгейіне тэуелсіз даму көрсеткішінің сапалы өсуі:

• жанүяішілік қарым-қатынастарды реттеу (қалыпқа келтіру);

3. Медициналық-әлеуметтік профилактика және кешенді ерте көмек көрсету.

Дэрігерлік-элеуметтік-педагогикалық патронаждың маңызды қүрама процесі ерте диагностика жэне ерте комплекстік көмек болып табылады, оны анықтайтын деңгейде тиімді үйымдастыруға мүгедектіктің алдын алу жэне өмір тіршілік эрекетімен еңбекке қабілеттілікдэрежесінің алдын алуға байланысты болады.

1993 ж. 20-желтоқсандағы Б¥¥-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған мүгедектерге арналған тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты ережелерде өзінің маңызды мазмүны бойынша мүгедектіктің алдын алудың жиынтық (комплекстік) процестері белгіленді.

Мүгедектіктің алдын алу деп дене жағынан, ақыл-ойы, психикалық жэне сенсорлық кемістіктерінің пайда болуынан сақтандыруға бағытталған немесе кемістігінің түрақты функционалды шектеу немесе мүгедектікке өтуінің алдын алуға (екінші деңгейдегі сақтандыру) бағытталған іс-шаралар жиынтығын жүзеге асыру түсіндіріледі.

Мүгедектіктің алдын алуы тек медициналық сипаттағы іс-шараларды жүзеге асыру, көбінесе алғашқы дэрігерлік санитарлық көмек көрсету, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі күтім ретінде ғана қарастырып қоймай, сонымен бірге психофизикалық функцияның қалыптасу процесінде екінші ауытқуының пайда болуының алдын алу мақсатында бала дамуының ерте стимуляциясын да қарастыруға болады.

Ерте диагностика және ерте педагогикалық көмек Ресейдегі сияқты, бүкіл элемде де қазіргі заманғы түзету педагогиканың өзекті мэселесі болып табылады. Қазіргі уақытта әлемнің бүкіл елдерінде іс жүзінде дамуында ауытқушылығы бар балаларды ерте диагностикалау (анықтау) мен оған ерте педагогикалық көмек көрсетудің ғылыми негізделген жэне мақүлданған бағдарламалары бар. Бүл бағдарламалар үшін теориялық базаны Л.С.Выготскийдің тәжірибелік қызметтің ой процестерін белсендірудегі мэні туралы негізін қалайтын жүмыстары қүрайды. Оның жақын және өзекті даму аймақтары туралы жэне екінші кемістік -«элеуметтік шығудың» алдын алу туралы теория ережелері бүгінде дамуында ауытқуы бар балаларға арнайы білім беру салаларында жэне олармен жүмыс істеу үшін эдістемелік қамтамасыз етуді қүру саласындағы қазіргі заманғы зерттеуге айтарлықтай эсер етеді.

Отандық сияқты, шетел тэжірибесі де баланың толыққанды дамуы үшін тиімді жағдай оның жанүяда мынадай жағдайда, ата-аналары ерте көмек көрсету қызметі мамандары үйымдастырған абилитациялық прцесіне белсенді түрде қосылғанда оның жанүяда болуы болып табылатынына сендірерлікпен куэ болады. Олар тек жанүя жағдайында арнайы сабақ барысында бала дамуын ынталандыруды және даму динамикасын бақылауды жүргізіп қана қоймайды, сонымен бірге күнделікті жанүя өмірінде баламен ерекше өзара әрекет тэсілімен ата-аналарды мақсатқа сай оқытады.

Жанүяға жүйелі түрде бару процесінде қызмет мамандары баламен арнайы сабақ өткізеді жэне ата-аналады оқытады, бала дамуының әртүрлі параметрлерін белгілейді, жанүя жағдайында арнайы дамушы ортаны қүруға көмектеседі, ол қажет болғанжағдайдаата-аналардысэйкесмедициналық,білімберу

мекемелерімен байланыстырады, сол сияқты жанүялық өзара қарым-қатынас жүйесін түзетеді. Қызметтің осыған үқсас түрі білім берудің отандық тэжірибесі үшін инновациялық болып табылады жэне ата-аналар түріндегі парамамандарды (педагогтар мен психологтардың көмекшілері) тартуға негізделген түзету педагогикалық процесінің үйымдастырудың басқа түрін шамалайды.

Біздің елімізде дамудың бүзылуының ерте диогностика жүйесі мен ерте комплекстік көмек көрсетудің қиынтасуы медико-психологиялық- педагогикалық патранаж дамуы арқылы өтеді жэне пис-орталықтар мен кеңес берулер жэне қызметі негізінде жүзеге асырылады. Бүгінгі дамуында ауытқушылығы бар балаларды ерте диогностикалау (анықтау) мен оларға ерте көмек көрсету бойынша бағдарламаларды жүзеге асыратын Ресейдегі мекемелер өте аз, эксперименталды алаңдар ретінде жиі жүмыс істейді, бірақ олардың жүмысыныңшынайы позитивті нэтижелі эксприменттің локальді ошағынан кең элеуметтік педагогикалық тэжірибеге өтуді болжауға мүмкіндік береді.

Жақын болашақ ісі үсынылады жэне дамуында ауытқушылығы бар балаларды ерте анықтаумен ерте комплекстік көмек көрсету жүйелерін жанүя жағдайында дамытудың (бүкіл Ресейлік) бағдарламасы жасалады, сол сияқты кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың жаңа бағдарламаларын жүзеге асыру, білім беру мекемелерінің, элеуметтік қызметтің дамуы шектеулі потенциалды балаларды тэрбиелейтін педагогтармен ата-аналардың қызметін қамтамасыз етудің біріңғай ақпараттық жүйені қүру.

4. Мектеп жасына дейінгі мүмкіндіктері шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқыту жүйесі.

70 жылдың басына қарай арнайы белгіленген мектепке дейінгі мекемелердің барынша кең, сараланған торабы жасалды, яғни бақшалар; балалар бақшалары; мектепке дейінгі балалар үйлері; жалпы белгіленген яғни бақшалардағы, балалар бақшасындағы жэне балалар үйіндегі, сол сияқты арнайы мектептермен мектеп-интернаттағы мектепке дейінгі топтар.

Арнайы мектепке дейінгі мекемелер торабының қалыптасуы мен дамуы барысында ғылымдар мен тэжірбиелер дамуында ауытқушылығы бар балаларды анықтау түзету мен алдын алу қағидалары мен тэсілін жасады, қазіргі уақыттада да арнайы мектепке дейінгі арнайы білім беру жүйесі толығымен қүрылған мектепке дейінгілерді (түзету) коррекциялық оқытумен тэрбиелеудің көптеген дэстүрлері берілген. Арнайы мектепке дейінгі білім беруді қүрудың мынадай үйымдастырылған қағидалары белгіленген.

Дамуындағы негізгі ауытқушылықтың принципі (қағидасы) бойынша мекемелерді жинақтау. Мектепке дейінгі мынадай балаларға арналған мекемелер (топтар) осылай күрылады:

Есту қызыметі бүзылған (саңырау, нашар еститін );

Көру қызыметі бүзылған (соқыр, көзі нашар көретін көзі қитар жэне амблиопия балаға арналған);

Сөйлеу қызметі бүзылған ( түтығып сөйлейтін, сөйлеуі жалпы жетілмей қалған, фонетика-фонематикалық дамымай қалған балалар үшін );

Интеллекті бүзылған балалар (ақыл-есі кем ); Тірек-қимыл аппаратты бүзылған балаларға арналған.

Көпшілік балалар бақшасымен салыстырғанда топтардын толтырылуы аз ( 15 тэрбиелеушіге дейін).

Мектепке дейінгі арнайы мекемелер штатына олигофренопедагогтарды сурдопедагогтарды, тифлопедагогтарды, логопедтерді, сол сияқты қосымша медицина қызыметкерлерін енгізу. Мамандандырылған мектепке дейінгі мекемелердегі білім беру процесі дамуында ауытқушылығы бар мектеп жасына дейінгі эрбір бала категориясы үшін жасалған жэне РФ білім министрлігі бекіткен оқыту мен тэрбиелеудің арнайы комплекстік (жиынтық) бағдарламаларына сэйкес жүзеге асырылады.

Тәрбиешілер мен дефектологтар арасындағы сабақ түрлерін қайта бөлу, сөзді дамыту, қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру, қүрастыру, ойын қызметін дамыту сабақтарын арнайы мектепке дейінгі мекемелерде тэрбиешілер емес, мүғалім дефектологтар өткізеді. Естуді қабылдау жэне дыбысты айтуды түзету, көруді қабылдауды дамыту, емдік дене мәдениеті жэне т.б сияқты арнайы сабақ түрлерін үйымдастыру. Осыған үқсас жүмыс бағыты, жалпы дамыту сабақты мазмүнына кіретін эдеттегі балалар бақшаларда да бар, жэне ереже бойынша, сабақ торабында қүрылымдық бөлінбейді.

Ақысыздық (тегін). Ата-аналардың балаларының әдеттегі балалар бақшасына баруы үшін кейбір төлемдер төлейтіні белгілі.

Дамуында ауытқушылығы бар балалар үшін жағдай жасалған олардың ата-аналарынан ешқандай ақы үсталмайды. Бүл туралы КСРО ағарту министрлігінің 04.06.74ж №58 м.Дене немесе психикалық дамуы жағынан кемістігі бар балаларға мемлекеттік есептен көмек беру туралы хатында айтылған.

Көрсетілген қүқық сол күні осы күжатпен реттеледі.

Арнайы мектепке дейінгі мекемелердегі барлық жүмыс бір мақсатқа бағындырылуы тиіс болды -олардың потенциалды мүмкіндіктерін барынша жүзеге асырып, «проблемалы» балаларды тәрбиелеуде жанүяға көмектесу.

Екіншіден, қоғамдық мектепке дейінгі білім алу мүмкіндігін жоятын жеткілікті түрде кең көлемді диагноздар тізімі белгіленді. Сөйтіп, арнайы мектепке дейінгі мекемелерге дамуында біріктірілген, жиынтық ауытқулары бар балаларды қабылданады. Мысалы, есту қызметі бүзылған балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелерге көру қызметі мен есту қызметі бүзылған ақыл-есі кем балаларды қабылданады. Бүл уақытта көру қызметі немесе интеллекті бүзылған балаларға арналған мекемелерге саңырау мен қүлағы нашареститіндерді қабылдамады. Мүндай балаларға көмек көрсету жеке білім беру мекемелерінде жүзеге асырылды жэне Ресейдің эрбір аймағында емес одан басқа, эпилепсиядан, шизофрениядан, психопатқа үқсас мінез-қүлықтан зардап шеккен, имбецильдік жэне идиотия деңгейіндегі ақыл-есі кем балалар, жеке күтімді қажет ететін тірек-қимыл аппараты бүзылған балаларды қабылдамайды. Мүндай балаларды тэрбиелейтін жанүялар олардың білім алу қарым-қатынасынан өз күштерімен айналып өтуге мәжбүр болды жэне көбінесе медициналық іс-шаралармен шектелді. Сол сияқты баланы бақшаға тек 2жастан бастап, ол балалар бақшасына Зжастан бастап бөлуді айтып кетеміз. Ерте жас кезеңіндегі балалар денсаулық сақтауды назарға алудың объектісі болып табылады және іс жүзінде психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетіледі.

Сөйтіп, мамандандырылған мектепке дейінгі мекеменің қү_рылған торабы жалпыға ортақ мектепке дейінгі білім беру жүйесіне үлес қосты.

1992ж қабылданған РФ-ң «Білім туралы» Заңы жэне 1995ж қабылдады «РФ-ң Білім туралы Заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» федералды Заңына Ресейдегі білімді үйымдастырудың жаңа мемлекеттік принциптерін енгізді, арнайы білім берудің бірқатар үйымдастыру қүқықтық аспекттерде де өзгерістер енгізді.

Ең алдымен бүл мектепке дейінгі білім беру мекемелері (МДБМ). Баласы қалыпты дамып жатқан ата-аналар үшін балалар бақшасы - бүл, ол басқа балалармен араласа алатын, ойнай алатын, ата-аналары жүмыста кезде уақытты қызықты өткізе алатын, жаңа бір нэрселерді біле алатын орын. Дамуында ауытқуы бар балаларды тэрбиелейтін жанүялар үшін балалар бақшасы мүндай балалардың толыққанды дамуы үшін қажетті жағдай жасалған жалғыз орын болуы мүмкін.

РФ Үкіметінің мектепке дейінгі білім беру мекемелері туралы 01.07.95ж сэйкес, МБМ 2 айдан 7 жасқа дейінгі балаларды тэрбиелеу, оқыту, күтім жасау және сауықтыруды қамтамасыз етеді. Дамуында ауытқуы бар балалардың басым көпшілігі кемістіктің орнын толтыру түріндегі балалар бақшасында және біріктірілген түрдегі орнын толтыру топтарында тэрбиеленеді. Бүл мектепке дейінгі мекемедегі оқыту мен тәрбиелеу дамуында ауытқуы бар балалардың эрбір категориясы үшін жасалған арнайы түзету-дамыту бағдарламасына сэйкес жүзеге асырылады.

Топтың толтырылуы кемістік түрі мен жасына байланысты белгіленеді (екі жасқа сай топтар: Зжасқа дейін жэне Зжастан жоғары) жэне балаларға сәйкес күрады:

- сөйлеу қызметі ауыр бүзылған - бжасқа дейін жэне 10 адам;

- сөйлеу қызметі фонетико-фонематикалық бүзылған - тек Зжастан жоғары жэне 12 адамға дейін;

- саңыраулар - 6 адамға дейін, 2жасқа сай топ үшін де;

- қүлағы нашар еститіндер - бжасқа дейін жэне 8 адам;

- соқырлар - 6 адамға дейін, екі жасқа сай топ үшін де;

- көзі нашар көретіндер, амблиопиясы бар, көзі қитар балалар үшін - бжасқа дейін және 10 адам;

- интеллекті бүзылған (ақыл-есі кем) балалар - бжасқа дейін жэне 10 адам;

- психикалық дамуы тежелген - 6 жасқа дейін жэне 10 адам;

- ақыл-есі өте кем балаларды тек 3 жастан жоғары- 8адамға дейін;

- туберкулез (қүрт ауруы) интоксикациясы бар балалар - 10 жасқа дейін жэне 15 адам;

- жиі ауыратындарды - Южасқа дейін жэне 15 адам;

- күрделі кемістіктері бар балалар - 5 жасқа дейін, екі жасқа сай топ үшін;

- дамуында басқа да ауытқуы бар балалар - Южасқа дейін жэне 15 адам.

Дамуында ауытқуы бар, әртүрлі себептермен дағдылы режимдегі мектепке дейінгі мекемеге бара алмайтын балалар үшін, МБМ-де аз уақыт болатын топтар үйымдастырылды. Мүндай топтардың міндеті мүндай балаларға уақытылы психологиялық-педагогикалық көмек көрсету, олардың ата-аналарына (заңды өкілге) баланы тэрбиелеу мен оқытуды үйымдастыруда кеңес беру эдістемелік қолдау, балаларды элеуметтік бейімдеу және оқу қызметінің

алғышартын қалыптастыру. Мүндай топтарда сабақ көбінесе жеке немесе шағын топтармен (2-3 баладан) ата-аналарының қатысуымен, олар үшін ыңғайлы уақытта өткізіледі. Бүл жаңа үйымдастыру формасы, жалпы үзақтығы аптасына бес сағатпен шектелген, МБМ-ң эртүрлі мамандарды өткізетін сабақтарды жобалайды.

Дамуында ауытқушылығы бар мектеп жастына дейінгі балалар мектеп жасына дейінгі жэне кіші мектеп жасындағы балаларға арналған білім беру мекемелеріне бара алады.

Жалпы типтегі білім беру мекемелері 3 жастан 10 жасқа дейінгі балалар үшін қүрылады. Мекеменің негізгі мақсаты- мектеп жасына дейінгі жэне жалпы бастауыш білім арасындағы сабақтастықты қамтамасыз ету жолымен білім беру процесін, балаларды сақтау мен денсаулығын нығайтуға, дене жағынан жэне психикалық дамуы үшін тиімді жағдай қүру.

5. Арнайы мектептер жүйесі.

Ерекше білім алуға мүқтаж, мектеп жасындағы балалар эртүрлі білім беру мекемеде немесе үйде арнайы білім беру стандартына сэйкес білім алады.

Қазіргі уақытта дамуында эртүрлі бүзылулары бар балаға арналған арнайы мектептің 8 негізгі түрлері бар.

Бүл мектептерде диогноздық сипаттамадан реквизитке алып шығу үшін (бүл бүрын болғандай: ақыл-есі кемдерге арналған мектеп, саңырауларға арналган мектеп және т.б) нормативтік қүқықтық және ресми қүжаттарда бүл мектептер олардың түрлік реттік номері бойынша былай деп аталады:

-1 түрдегі арнайы (түзету) білім беру мекемесі (саңырау балаға арналған мектеп-интернат):

- II түрдегі арнайы (түзету) білім беру мекемесі ( қүлағы нашар еститін және кеш саңырау болып қалған балаға арналған мектеп-интернат);

- III түрдегі арнайы (түзету) білім беру мекемесі ( көзі көрмейтін балаға арналған мектеп-интернат);

- IV түрдегі көзі нашар көретін балаға арналған мектеп-интернат;

- V түрдегі сөйлеу қызметі ауыр бүзылған балаларға арналған мектеп- интернат;

- VI түрдегі ( тірек-қимыл аппараты бүзылған балаларға арналған мектеп-интернат);

- VII түрдегі арнайы түзету білім беру мекемелері оқуда қиыншылығы бар -психикалық дамуы тежелген балаларға арналған мектеп немесе мектеп-интернат);

- VIII түрдегі арнайы (түзету) білім беру мекемесі ( ақыл-есі кем балаларға арналған мектеп жэне мектеп-интернат);

Білім беру мекемесі өз бетінше, арнайы білім беру стандарты негізінде, балалардың психофизикалық даму жэне жеке мүмкіндігінен шыға отырып, оқу жоспарын жэне білім беру бағдарламаларын жасайды және жүзеге асырады. Арнайы (түзету) білім беру мекемесін атқарушы үкіметтің федералды органы ( РФ білім министрлігі) РФ субьктісінің атқару үкіметі ( басқару, комитет, министрлігі) облыс, өлке, Республика білім беру органдары жэне жергілікті муниципальды) өзін-өзі басқару органы құрылуы мүмкін. Арнайы білім беру мекемесі мемлекеттік емес болуы мүмкін.

Арнайы білім беру мекемесіне сэйкес қүрушы қаржыландырады. Мүндай әрбір білім беру мекемесі тэрбиеленушінің өмірі үшін және оны арнайы білім стандарты аралығында тегін білім алуына конституциялық қүқықпен қамтамасыз етуге жауап береді. Барлық балаға қоғамда оқу үшін тэрбиелеу, емдеу элеуметтік бейімделу үшін жағдайлармен қамтамасыз етеді.

Арнайы білім беру мекемесінің бітірушілері ( VIII түрдегі мектептен шыққан) ценздік білім алады (яғни көпшілікке білім беру мекемесінің білім деңгеиіне сэйкес: мысалы, негізгі жалпы білім, жалпы орта білім). Оларға алынған білімнің деңгейін растайтын мемлекеттік үлгідегі қүжат немесе арнайы білім беру мекемесін бітіргендігі туралы куэлік беріледі.

Арнайы мектепке баланы білімді басқару органдары тек ата-анасының келісімімен жэне психолгиялық-медико-педагогикалық комиссияның келісімі бойынша жіберіледі. Сол сияқты ата-ананың келісімімен жэне ПМГЖ-ның (қорытындысы) шешімі негізінде бала арнайы мектеп ішіндегі ақыл-есі кем балаларға арналған сыныпқа тек онда бір жыл оқығаннан кейін ауыстырыла алады.

Арнайы мектепке, жалпы білім беру процесі жағдайында психологиялық-медико-педагогикалық бақылау барысында мүндай балаларды (айқындау) анықтау шарасы бойынша, кемістігі күрделі қүрылымды балаға арналған, сынып (немесе топ) қүрылуы мүмкін.

Бүдан басқа кез келген түрдегі арнайы мектепте ақыл-есі дамуға бүзылысы байқалған жэне соған ілесіп жүретін басқа да бүзылысы байқалған балаға арналған сыныптар ашылуы мүмкін. Мүндай сыныпты ашу туралы шешімді арнайы I түрдегі арнайы мектеп (саңырау балалар оқитын) үш деңгейлі жалпы білім беру бағдарламасының деңгейіне білім беру процесін жүргізеді:

1- деңгей - бастауыш жалпы білім беру (5-6 жыл ішінде)

3- деңгей - толық орташа жалпы білім беру (2 жыл ереже бойынша, кешкі мектеп қүрылымында)

Толық мектепке дейінгі даярлық ашатын балалар үшін дайындық сыныбы үйымдастырылады. Бірінші сыныпқа 7 жастан бастап балалар қабылданады.

Барлық оқу қызметі ауызша және жазбаша сөйлеу, қарым-қатынасты қалыптастыру бойынша жүмыспен, айналасындағылардың сөзін есту көру негізінде қабылдай және түсіне білу шеберлігіне өткен. Балалар қалдық естулерін сөзді есту қабілетіне сүйеніп жэне естіп шалып-қабылдауға дыбыс күшейткіштік апараттарды пайдалану арқылы үйренеді.

Осы мақсатта есту қабілетін дамыту жэне ауызша сөйлеудің сөз сөйлеу жақтарын қалыптастыру бойынша топтық жэне жеке сабақтар өткізіледі.

Билингвистикалық негізде жүмыс істейтін мектептерде ауызша тілді тең қүқылы оқытуға жэне дене қимылымен сөйлеу тіліне үйрету жүзеге асырылады, бірақ оқу процесі дене қимылы тілінде жүргізіледі.

I түрдегі арнайы мектеп қүралында кемістігі күрделі қүрылымды саңырау балаларға арналған сыныптар үйымдастырылады.

Сыныптағы балалар саны 6 адамнан көп емес, кемістігі күрделі қүрылымды балаларға арналған сыныптарда 5 адамға дейін болады.

Қүлағы нашар еститін (естуін жарым жартылай жоғалтқан сөйлеуі әр түрлі деңгейде дамымай қалған) және кеш саңырау болған балалар (мектеп жасына дейінгі немесе мектеп жасында саңырау болып қалғандар) бірақ өз бетінше сөйлеуін сақтап қалғандар оқитын IIтүрдегі арнайы мектептің екі бөлімі бар:

1-ші бөлім - есту қызметінің бүзылуымен байланысты сөйлеуі жеңіл дамымай қалған балалар үщін;

2-ші бөлім - себебі есту қызметінің бүзылуы болып табылатын терең дамымай қалған балалар үшін.

Бөлімнің кез келгеніне 1-ші сыныпқа жасы 7ге жеткен балалар, егер олар балалар бақшасына барған болса қабылданады, қандайда бір себеппен сэйкес мектепке дейінгі дайындығы жоқ балалар үшін екінші болімшеде дайындық сыныбы жүргізіледі.

Бірінші бөлімшедегі сыныптың толтырылуы 10 адамға дейін, екінші бөлімшеде 8 адамға дейін болады.

II түрдегі арнайы мектепке білім беру процесі жалпы білім беретін үш деңгейлі жалпы білім беру бағдарламасының деңгейіне сэйкес жүзеге асырылады:

1-ші деңгей - бастапқы жалпы білім (бірінші бөлімде 4-5 жас, екінші бөлімшеде 5-6 немнсе 6-7 жас);

2-ші деңгей негізгі жалпы білім (бірінші жэне екінші бөлімшеде 2 жыл).

Есту және естумен көруді қабылдауды дамыту, сөздің сөйлеу жақтарын қалыптастыру жэне түзету дыбыс күшейткіш аппараттарды үжымдық жэне жеке қолданумен арнайы үйымдастырылған жеке жэне топтың өткізілетін сабақтарында өткізіледі.

Естуді қабылдауды дамыту және дағдыларды сөзді айту дағдыларын автаматтандыру музыкамен байланысты фонетикалық ритмика жэне қызметтің эртүрлі түрлерінде жалғасады.

III және IV түрдегі арнайы мектептер көзі көрмейтіндер (III түр), көзі нашар көретіндер мен кеш соқыр болып қалғандарға ( IV түр) білім беруге арналған мүндай мектептердің санының аз болуы салдарынан қажет болған жағдайда көзі көрмейтін балалар мен көзі нашар көретін балаларды сол сияқты көзі қитар балалар амбиопия балаларды бірге оқыту үйымдастырылуы мүмкін.

III түрдегі арнайы мектепке көзі көрмейтін балалар сол сияқты қалдық көруі ( 0,04 жэне одан төмен ) жэне көру өткірлігі неғүрлым жоғары ( 0,08) болатын, көз ауруы соқырлыққа алып келетін көру қызметі балалар қабылданады.

III түрдегі арнайы мектептің бірінші сыныбына 6-7 жастағы балалар, ал кейде 8-9 жас балалар қабылданады. Сыныптың толтырылуы 8 адамға дейін болуы мүмкін. III түрдегі мектептегі жалпы оқу мерзімі 12 жыл.

IV түрдегі арнайы мектепке көру өткірлігі 0,05-тен 0,4-ке дейін жақсы көретін көзіне ауыстырылған түзетумен көзі нашар көретін балалар қабылданады. Мүндайда басқа көру қызметінің жағдайы (көру өрісі, жақыннан көру өткірлігі), формасы жэне патологиялық процесс ағымы ескеріледі. Бүл мектепке көру өткірлігі оданда жоғары, астеникалық қүбылыстар болған кезде, жақын қашықтықта оқу мен жазу кезінде пайда болатын үдеп кететін немесе жиі қайталанатын көз ауруы бар балалар да қабылдануы мүмкін.

Осы мектепке көру өткірлігі өте жоғары (0,4-тен жоғары) көзінің қитарлығы жэне амблёпиясы бар балалар қабылданады.

IV түрдегі мектептің 1-ші сыныбына 6-7 жастағы балалар қабылданады. Сыныпта 12 адамға дейін болуы мүмкін. Мектептегі 12 жыл оқу кезінде балалар орта жалпы білім алады.

V түрдегі арнайы мектеп сөйлеу қызметі ауыр бүзылған балалардың білім алуына арналған жэне өз қүрамында 1 немесе 2 бөлімшесі болуы мүмкін. 1-бөлімшеде сөйлеуінің ауыр деңгейіндегі жалпы дамымай қалуы бар (алалия, дизартрия, ринолалия, афазия), сол сияқты сөйлеуі түтығуға жалғасып жалпы дамымай қалған балалар оқытылады. 2-бөлімшеде сөйлеуі қалыпты дамыған түтығудың ауыр формасындағы балалар оқытылады. 1 жэне 2 бөлімшелер ішінде сөйлеуінің даму деңгейін ескере отырып балалар сөйлеу қызметі біркелкі бүзылған тэрбиеленушілер кіретін сыныптар қүрылуы мүмкін.

Егер сөйлеуінің бүзылуы жойылса, бала ПМПК қорытындысы жэне ата-аналар келісімі негізінде эдеттегі мектепке өте алады.

1-сыныпқа 7-9 жасар балалар қабылданады. Дайындық сыныптарына 6-7 жасар балалар қабылданады. 5-түрдегі мектептегі 10-11 жыл оқу ішінде бала негізгі жалпы білім ала алады.

Арнайы логопедиялық және педагогикалық көмек балаға оқыту мен тэрбиелеу процесінде, барлық сабақта жэне сабақтан тыс уақытта көрсетіледі.

IV түрдегі арнайы мектеп тірек-қимыл аппараты бүзылған балаларға білім беруге арналған эртүрлі себептері жэне әртүрлі көріну деңгейлері бар қозғалыс бүзылыстары, балалар церебралды параличі, тірек-қимыл аппаратының туа біткен және жүре пайда болған деформациясы жоғары жэне төменгі аяқ-қолдың әлсіз параличі аяқ-қолдың төменгі жэне жоғарғы бөліктерінің парапездеріде).

мектептің педагогикалық кеңесі арнайы дайындалған кадрларға қажетті жағдайының болуымен қабылдайды. Мүндай сыныптың негізгі міндеті қарапайым бастауыш білім берумен қамтамасыз етуіне баланың жеке дамуы үшін барынша жоғары қолайлы жағдайды құру, олардың жеке мүмкіншілігін ескере отырып, олардың кәсібіне дейінгі немесе қарапайым (жеңіл) еңбек және элеуметттік түрмыстық дайындық алу.

Білім беруден басқа арнайы мектеп денсаулық жэне өмір тіршілік эрекеті шектелген балаға медициналық жэне психологиялық қолдау көрсетуді қамтамасыз етеді, сол үшін арнайы мектеп штаттарда сэйкес мамандар бар. Олар диагностикалық қызметті психокоррекциялық жэне психотерапиялық іс-шараларды жүзеге асыра отырып, арнайы мектепте сақтау режимін қолдай отырып, кэсіби кеңес берулерге қатыса отырып, педагогикалық персонамен өзара тығыз жүмыс істейді. Қажет болған жағдайда балалар дэрі-дэрмектік және физиотерапиялық ем, массаж, шынықтыратын процедуралар алады, емдік дене мэдениеті сабағына қатысады.

Әрбір арнайы мектеп оз тэрбиеленушінің еңбек, кэсіби даярлығына айтарлықтай көңіл бөледі. Даярлаудың мазмүны мен формасы жергілікті ерекшелікке (тэуелді) байланысты бол: аймақтық, этноүлттық жэне мәдени, жергілікті еңбек нарығының қажеттіліктеріне, тәрбиеленушілердің мүмкіндіктеріне олардың мүдделеріне байланысты болады. Өзіне жеке еңбек қызметіне дайындық кіретін еңбек профилі қатаң түрде жеке іріктеліп алынады.

IV түрдегі мектеп білім беру процесін үш деңгейлі жалпы білімнің жалпы білім беретін бағдарламаның деңгейіне сэйкес жүзеге асырылады:

1 -деңгей - бастауыш жалпы білім (4-5 жыл);

2-деңгей - негізгі жалпы білім (бжыл);

3-деңгей - орта жалпы білім (7-14 жыл).

1-сыныпқа балаларды 7 жастан қабылдайды, бірақ бүл жастан бір-екі жыл үлкен жастағы балаларды да қабылдайды. Балалар бақшасына бармаған балалар үшін дайындық сыныбы ашық.

Сыныптағы балалар саны 10-нан аспайды.

VI түрдегі мектепте арнайы қозғалыс режимі белгіленген.

Білім беру баланың қзоғалыс сферасын, оның сөйлеуімен танымдық қызметін толығымен қамтитын жиынтық түзету жүмысымен бірлікте жүзеге асырылады.

^П-түрдегі арнайы мектеп оқуында ауыр қиыншылықта бастан кешіретін психикалық дамуында тежелу бар балаларға арналған. Бүл мектептегі білім беру процесі 2 деңгейлі жалпы білім беретін бағдарламаның деңгейіне сэйкес жүзеге асырылады:

1-деңгей - бастауыш жалпы білім (3-5 жыл)

2-деңгей - негізгі жалпы білім (5 жыл)

^П-түрдегі мектепке балалар тек дайындық, 1-2 сыныптарға қабылданады, ал 3-сыныпқа оқудан шығарылу түрінде. Кәдімгі мектепте 7 жастан оқуды бастағандар ^П-түрдегі мектептің 2-сыныбына қабылданды, ол кәдімгі білім беру мекемелерінде оқуды 6 жастан бастағандар ^П-түрдегі мектептің 1-сыныбына қабылдануы мүмкін.

Ешқандай мектепке дейінгі дайындығы жоқ балалар 7 жасында ^П-түрдегі мектептің 1-сыныбына, ал 6 жаста дайындық сыныбына қабылдануы мүмкін. Сыныптағы балалар саны 12 адамнан аспайды.

^П-түрдегі мектепте оқитын дамуындағы ауытқушылықтарды түзету, бастауыш жалпы білім алғаннан кейін білімдегі кемшіліктерді жою шаралары бойынша кэдімгі мектепке өту мүмкіндігі сақталады.

Диагнозын анықтау қажет болған жағдайда бала ^Н-түрдегі мектепте жыл бойы оқи алады. Арнайы педагогикалық көмекті балалар жеке жэне топпен өткізілетін түзету сабақтарында сол сияқты логопедиялық сабақтарда алады.

VIII түрдегі арнайы мектеп интеллектуалды дамымаған балаларға арнайы білім беруді қамтамасыз етеді. Бүл мектепте оқушылардың сапалы басқа мазмүны бола түрып ценздік емес, негізгі көңіл оқушылардың өздеріне жеңіл жалпы білім беру пэндері бойынша білім мазмүнының көлемін меңгеру кезіндегі кәсіби еңбекке даярлық пен элеуметтік бейімделуге бөлінеді.

VIII түрдегі мектептегі оқу еңбекке баулудан емтихан тапсырудан аяқталады. Оқушылар емтиханнан денсаулығына байланысты босатылуы мүмкін. Босатуды тәртібі Білім министрлігі жэне РФ-ның Денсаулық сақтау министрлігі белгілейді.

VIII түрдегі мектепке бала бірінші немесе дайындық сыныбына 7-8 жаста қабылдануы мүмкін. Дайындық сыныбы баланы тек мектепке жақсы дайындауға мүмкіндік беріп қана қоймайды сонымен бірге білім беру процесі жэне баланың мүмкіндігін психологиялық-педагогикалық зерттеу барысында диагнозын анықтауға мүмкіндік береді

Дайындық сыныбындағы оқушылар саны 6-8 адамнан ал қалған сыныптарда 12 адамнан аспайды.

VIII түрдегі мектептегі оқу мерзімі 8 жыл, 9 жыл кэсіптік даярлау сыныптарымен болуы мүмкін. Бүл оқу мерзімі дайындық сыныптарын ашу есебінен 1 жылға артуы мүмкін.

Егер мектептердің материалдық базасы болса, онда еңбекке тереңдетіп дайындау сыныбы ашылуы мүмкін. Мүндай сыныптарға (8-9 сыныты бітіргендер өтеді). Еңбекке тэрбиелеп дайындау сыныбын бітіргендер жэне мамандыққа баға беретін емтиханды жақсы тапсырғандар соған сэйкес біліктілікті меңгергені туралы қүжат алады.

VIII түрдегі мектептерде ақыл-есі өте кем балаларға арналған сыныптар қүрылуы жэне жүмыс істеуі мүмкін. Мүндай сыныптағы балалар саны 5-6 адамнан аспауы керек.

Балалар дайындық сыныбына бағытталуы тиіс. Оқу жылы ішінде алдын ала қүрылған диагноз нақтыланады жэне осыған байланысты келесі жылы бойынша интеллекті ауыр түрде бүзылған балаларға арналған сыныпқа бағытталуы немесе VIII түрдегі мектептің кэдімгі сыныпқа бағдарланылуы мүмкін.

Интеллектуалды дамымай қалуы ауыр формадағы балаларға арналған сыныптарды жинақтау 3 деңгей бойынша өткізіледі:

1-деңгей - 6-9 жасқа дейін;

2-деңгей- 9-12 жасқа дейін;

3-деңгей - 13-18 жасқа дейін.

Мүндай сыныпқа 12 жасқа дейінгі балалар жіберілуі мүмкін. Олардың мектептегі оқу жүйесінде болуы 18 жасқа дейін. Мектептен шығару ПМПК үсыныстарына жэне ата-анасының келісіміне сәйкес болады.

Мүндай сыныптарға белсенді емдеуді талап ететін психопат мінез-күлқына үқсас эпилепсия жэне басқа психикалық ауруы бар балалар қабылданбайды. Бүл балалар кеңес беру топтарына ата-анасымен бірге бара алады.

Сыныптың жүмыс режимі ата-агналармен келісіп белгіленеді. Оқу процесі эрбір тэрбиеленушіге оның психофизикалық мүмкіндігіне сэйкес мамандар анықтаған жеке білім бағыты бойынша өту режимінен жүзеге асырылады.

Жетім балалар жэне ата-анасының қамқорынсыз қалған балалар үшін жэне ерекше білімді қажет ететін балалар үшін арнайы балалар үйі жэне дамуындағы бүзылу деңгейіне сэйкес мектеп-интернаттар қүрылады. Бүл балалар үйлерімен балалармен жасөспірімдерге арналған мектеп-интернаттар көбінесе интеллектуалды жетілмей қалған жэне оқуда қиыншылығы бар балаларға арналған.

Егер, бала арнайы білім мекемесіне бара алмайтын болса, онда оны үй жағдайында оқыту үйымдастырылады. Мүндай оқуды үйымдастыруды РФ Үкіметінің 1996 ж 18шілде №861 «Мүгедек балаларды үйде жэне мемлекеттік емес білім беру мекмелерінде тэрбиелеу мен оқытудың тэртібін бекіту туралы» қаулысымен белгіленеді.

Соңғы уақытта үйде оқыту мектептегі күрыла бастаған оның персоналарды (қызметкерлерді) білікті маман-дефектологтардан, балалармен үй жағдайында да, үйде оқыту мектептерде де жүмыс істейтін психологтардан түратын топпен жүмыс істеу жағдайында басқа балалармен өзара әрекет жэне қарым-қатынастДайындық сыныбындағы оқушылар саны 6-8 адамнан ал қалған сыныптарда 12 адамнан аспайды.

1-деңгей - 6-9 жасқа дейін;

2-деңгей- 9-12 жасқа дейін;

3-деңгей - 13-18 жасқа дейін.

бала элеуметтік дағдыларды меңгереді, топтық, үжымдық жағдайда оқуға үйренеді.

Үй жағдайында оқуға қүқықты, аурулары немесе дамуында ауытқуы РФ Денсаулық сақтау министрлігі арнайы белгіленген тізіммен сэйкес алады. Үйде оқытуды үйымдастырудың негізгі емдік-профилактикалық мекеменің медициналық қорытындысы болып табылады.

Балаларды үйде оқытуға көмек көрсетуге жақын жерде орналасқан мектеп немесе мектепке дейінгі білім беру мекемелері қосылады. Мектептің педагогтары мен психологтары ата-анаға баланың жалпы білім беру бағдарламасын меңгеруге кеңес беру жэне эдістемелік көмек көрсетеді. Мектеп баланы қорытынды аттестациямен қамтамасыз етеді жэне білімнің сэйкес деңгейімен қүжат береді. Аттестациялауға түзету жүмысын жүргізу үшін қосымша тартылған педагог дефектологтар қатысады.

6. Еңбек ету қабілеті шектеулі түлғаларға кәсіби бағдар беру, кәсіби білім беру, кәсіби бейімдеу жүйесі.

Еңбекке қабілеттілігі шектелген адамдарды кэсіби реабилитациялауға (ақтауға) қүқық РФ Конституциясында сол сияқты 1995ж 24 қарашада қабылданған «РФ-ғы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» федералды заңда бекітілген.

Осы заңмен медико-элеуметтік сараптау жэне мүгедектерді реабилитациялаудың мемлекеттік қызметі белгіленген. Заңның 10 жэне 11 статьясына сэйкес реабилитацияның федералды базалық бағдарламасы жэне еңбек ету қабілеттілігі шектелген (мүгедек) адамдарды жеке реабилитациялау бағдарламасы қарастырылған.

Реабилитациялаудың федеральды базалық бағдарламасын жэне оны орындау тэртібі РФ-ның Үкіметі анықтайды.

Реабилитациялаудың жеке бағдарламасы - бүл организмнің бүзылған жэне жойылған қызметін қалпына келтіруге, орнын толтыруға бағытталған іс-шаралар (медициналық, педагогикалық, элеуметтік) жиынтығы және белгілі бір қызмет түрін орындауға қабілеттілігін қалпына келтіру (немесе қалыптастыру) оның ішінде кәсіби еңбектік.

Реабилитациялаудың жеке бағдарламасы шеңберінде адамды басқа, ерекше еңбекке қабілеттілік мүмкіндіктерін ескеріп кэсіби бағдарлау өткізіледі.

Реабилитациялаудың еңбекке қабілеттілігі шектеулі эрбір адамға арналған жеке бағдарламасының міндетті емес үсыныстық сипаты бар. Басқаша сөзбен айтқанда, адам барлық бағдарламадан сияқты, оның жекелеген қүрама бөліктерінен де бас тарта алады.

Жеке реабилитациялық бағдарламаның бір бөлігі тегін болып табылады, екінші бөлігін адам немесе ол жүмыс істейтін мекеме немесе үйым немесе қайырымдылық қоры төлеуі мүмкін.

Реабилитацияның жеке бағдарламасын медико-әлеуметтік сараптаудың мелекеттік қызмет мамандары еңбек қабілеттілігі шектеулі адамды жан-жақты зерттегеннен кейін жасалады. Бағдарлама күруға дәрігерлер, психологтар, элеуметтік қызметкерлер, еңбекпен қамту бөлімінің қызметкерлері қатысады.

Медико-әлеуметтік сараптау мекемесі алдын-ала зеттеу өткізе отырып, жеке реабилитациялық бағдарламаға сэйкес мүгедектік тобын анықтайды.

Бірінші тобы мүгедектік аурудан, жарақат алу немесе кемістіктің даму салдарынан туындауы ммүкін, организм қызметінің ауыр жэне айтарлықтай көрініп түрған бүзылулары бар адамдарға беріледі. Осының салдарынан айтарлықтай деңгейде бүзылуы мүмкін: өзіне-өзі қызмет көрсетуге, қозғалуға қоршаған кеңістікті бағдарлауға қабілеттілігі, қарым-қатынасқа жэне өз іс-әрекеттерін бақылауға қабілеттілігі.

Мүгедектіктің екінші тобына ауру жарақат кемістіктерінің дамуы салдарынан ағза қызметінің ауыр жэне айтарлық көрініп түрған бүзылулары бар адамдар жатқызылуы мүмкін.

Денсаулықтың бүзылуы оқу мен еңбек қызметінің мүмкіншілігін өзін-өзі қызмет көрсету, қозғалу, бағдарлау, қарым-қатынас, өз іс-әрекетін бақылау мүмкіншілігін шектеуге алып келеді. Ересектер үшін мүгедектердің екінші тобын белгілеу, бүл қиындықтар өмір тіршілігі эрекетінің басқа да кейбір шектеулерімен байланысты болган жағдайда жобаланады (мысалы, қозғалу) балалар үшін мүндай үлестік талап етілмейді.

Мүгедектіктің үшінші тобы, егер ауруының жарақатының немесе кемістігінің дамуы нэтижесінде ағзаның оқуға, еңбек қызметіне, өзіне-өзі қызмет көрсетуге, қозғалысқа, қоршаған орта мен қарым-қатынасты бағдарлау мүмкіндігінің кейбір шектеуге алап келетін түрақты, бірақ азғантай немесе орташа болған жағдайда беріледі.

Демек, екінші және үшінші топ мүгедектері оқи жэне еңбек ете алады.

Дамуында ауытқуы бар, еңбекке қабілеттілігі шектеулі балалар үшін кэсіби бағдар беру мен кэсіби кеңес беру жүмысы мектепте оқу кезеңінде басталады.

Еңбек ету қабілеттілігі шектеулі адамның сол немесе басқа қызметке қабілеттілігі мамандар анықтауы жэне зерттеуі тиіс ішкі және сыртқы факторларға байланысты болады.

Мүндай жүмыс технологиясы шетелде бірнеше он жылдықтар ішінде қүрылады, еңбекке қабілеттілігі шектеулі адамдарды кэсіби бағдарлау мэселелерін ғылыми мамандар да үлкен үлес қосты (Ресейдің Жаратылыстану ғылым акдемиясы, Санк-Петербургтің мүгедектерінің еңбекке қабілетімен үйымдастыруды сараптау институты, арнайы мектептер).

Мүмкіндігі шектеулі жасөспірім немесе ересек адамға өзін қызықтыратын қызмет саласын өз бетінше таңдауы жиі қиындық туғызады сондықтан көмекке педагогтар мен психологтар келеді.

Ең алдымен маңызды болып ағзаның эртүрлі жүйенің бүзылуының байқалу деңгейі мен сипатын, интеллектуалды жэне психофизиологиялық ерекшеліктерін белгілеу мен сол немесе басқа ересек немесе жасөпірімдердің мүмкіндігін ол үшін қолайлы еңбек түрін анықтау, оның жеке мүддесін жэне сол немесе басқа қызметті, мамандықты таңдауға бейімділігін анықтау үшін белгілеу болып табылады.

Еңбектің сол немесе басқа түрімен айналысу мүмкіндігімен байланысты ақыл-ой жэне физикалық еңбекке қабілеттілік жағдайы туралы; кэсіби қызметі үшін маңызды сөйлеуі мен коммуникативтік дағдыларының дамуы туралы; ауруымен, жарақаты немесе дамуының бүзылуымен байланысты адамның психологиялық жэне элеуметтік-психологиялық статусын өзгерту сипаты туралы мэлімет алу маңызды.

Психологтар дамуында туа пайда болған жэне жүре пайда болған бұзылуы бар (бала кезден мүгедек) аданың психологиялық түрғыданда жарақат алғандығын анықтады. Дамуындағы кемістіктің жэне сондықты бүзылысты шектеудің бар екендігін сезіну өзін эртүрлі бағалауға, психикасының жаралануына, маринализайияға, қоршаған ортамен қарым-қатынасты шектеуге алып келеді. элеуметтік өзара эрекет пен қарым-қатынастың стереотиптерін күшейту мен нығайтуда жасөспірімдердің күрдастарымен немесе ересектермен қарым-қатынастың теріс тэжірибесі, дені сау адамдардың үстемдік етуі, оның кемістігін айтып (қабылдамауы немесе аяушылық білдіруі, мүсіркеуі), оны қоғам өмірінен шығарып тастауы үлкен роль атқарады.

Жасы кемеліне келген шақтағы мүгедектік те айтарлықтай психологиялық жарақат экеледі, себебі адам ортасын жэне өмір сүру сипатын, қарым-қатынас шеңберін жиі өзгертуге мэжбүр болады. Оның қоршаған ортаға тэуелділігі күшейеді, материалдық жэне моралдық шығынмен байланысты еңбек қызметін жиі ауытыруы керек.

Адамның өзінің соңғы кэсіби таңдауын тек кемеліне келген (толған, пісіп-жетілген) жаста ғана жасайтыны кэсіби бағдарлау жүмысы тэжірибесінен белгілі. Бүл уақытта жаңа кэсіби таңдау жасау өте қиын. Еңбек ету мүмкіншілігі шектеулі адам үшін дүрыс таңдамаған кэсіпті түзету өте ауыр. Сондықтан мектеп жасында мамандықты дүрыс таңдауға жол сілтейтін жоғары маманданған кэсіптік бағдарлау жүмысы маңызды.

Кэсіби бағдарлау жэне кэсіби жарамдылықты диагностикалау қызметі үшін компьютерлік технологиялар қүрылған (мысалы, жеке түлғаның психологиялық ерекшеліктерін сараптап бағалаудың автоматтандырылган жүйесі жасалған), ол кәсіби бағдарлауды тез жэне тиімді жүоуге жэне еңбек ету мүмкіншілігі шектеулі адамдарды реабилитациялаудың бағдарламаларды жекешелендіру жағдайында еңбекке орналастыруды үйымдастыруға мүмкіндік береді.

Компьютерлік жүйеде мамандықтар тізімі жэне оларды еңбекке шектеу факторлары бойынша кодтау бар. Еңбек ету мүмкіншілігі шектеулі адамның мүмкіндіктерін психологиялық бағалау көрсеткіші тізімге кіретін психологиялық талаптармен сейкес келеді. Мамандығына сэйкес нақты жүмыс орны ағза қызметіне үсынылатын талаптар түрғысынан бағаланады. Зерттеушінің психофизиологиялық мүмкіндіктерінің нақты мамандық параменрлерімен жэне жүмыс орнымен сэйкес келуі еңбек ету мүмкіндігі шектеулі адамға, өз мүмкіндіктерінне неғүрлым сэйкес келетін мамандықтар тобын барынша дэл таңдап алуына мүмкіндік береді.

Жүйе сол аймақтағы бос жүмыс орны туралы мәліметтермен толықтырылады және барлық мүдделі жақтармен диалог негізінде мэселені шешуге мүмкіндік береді.

Еңбек етуге мүмкіншілігі шектеулі адам бүзылуының сипаты жэне ауырлық деңгейіне байланысты кэсіби білімнің эртүрлі түрін - бастауыштан жоғары кэсібиге дейін ала алады.

Интеллектуалды нормасы болған жағдайда еңбек ету мүмкіншілігі шектеулі адамдар үшін жоғары жэне орта кэсіби білім беру мекемеде тең білім алу мүмкіндігі туралы айтуға болады.

Еңбек ету мүмкіншілігі шектеулі адамның бүл жағдайы басқамен шын мәнінде тең білім алу жэне эрі қарай еңбек ету мүмкіндігі болады. Еңбек етуге

мүмкіндігі шектеулі адамға дені сау емес жэне күшті емес зат есебінде қарау болмайды. Еңбек етуге мүмкіншілігі шектеулі адам тең қүқылы болады жэне студент ретінде де, мекеме, кэсіпорын қызметкері ретінде де тең міндеттері болады.

Еңбек ету мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған неғүрлым оңай жүйе орта кэсіби білім беру. Бүл жерде есту қызметі, тірек-қимыл аппараты, көру қызметі бүзылған адамдар үшін мамандықтарды шағын таңдау бар. Бүл технологиялық мамандықтар мэдениет жэне білім беру мамандықтары.

Кэсіптік білім алу процесінде ерекше білімді қажет ететін жас арнайы психологиялық, педагогикалық қолдауға мүқтаж. Түзету жүмыстарын өткізу студенттердің пэндерді меңгеруіне арнайы көмек көрсету қажеттігі туындайды. Мысалы, қүлағы естімейтін студенттер кэсіби сөздікті түсінуде оқу материалдарын оқытудың ауызша үлгісін меңгеруде қиындыққа кездеседі. Арнайы көмек көрсету үшін қолдаудың көмекші жүйелері күрылған, оның ішінде қазіргі заманғы көмек технологияларды қолдануға негізделген.

7. Еңбек ету қабілеті шектеулі тұлғаларды әлеуметтік-мәдени ортаға бейімдеу және әлеуметтік-педагогикалық көмек.

Қогамның мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қарым-қатынасын гуманизациялау процесі жэне оларды элеуметтік өмірдің барлық саласына неғүрлым кеңейтетін интеграция. Ресей халқына осы категорияның элеуметті көмегін жүзеге асырудың жаңа неғүрлым тиімді формасын іздеуге түрткі болады. элеуметтік көмек халықтың неғүрлым элсіз топтарын элеуметтік қорғаудың мемлекеттік жүйесінің қүрама элементі болып табылады.

Әлеуметтік-педагогикалық көмек - бүл экономикалық түрғыда қамтамасыз етілмеген элеуметтік әлсіз, психологиялық түрғыда халықтың элсіз топтарына олардың элеуметтік жүмыс істеуін жақсарту мақсатында гуманитарлық қызмет көрсету орталығы. Ол ереже бойынша зейнетақы мен жэрдем ақшаға мерзімдік жэне бір жолғы қосымша төлеу сол сияқты үзақ мерзімге арналған қызмет көрсетулер (меддициналық, психологиялық, қүқықтық, педагогикалық, түрмыстық және т.б.) халықтың аз қорғалған топтарына адрестік қолдау көрсету, қолайсыз элеуметтік, экономикалық жағдайлар тудырған қиын өмір сүру жағынан жою немесе бейтараптандыру мақсатында т.б. сипатта болады.

Ресей қоғамының дамудың қазіргі заманғы кезеңінде элеуметтік көмек көрсету жүйесінде мүгедектерді - тіршілік эрекеті мен еңбек ету мүмкіндігі шектеулі адамдарды қолдау бойынша әлеуметтік-педагогикалық қызметінің ролі артады.

Әлеуметтік-педагогикалық көмек эртүрлі топқа бөлінеді: білім, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру , мэдениет жэне спорт мамандар мен ата-аналдардың ассосациациясы, қайырымдылық қорлары және т.б. Қазіргі таңда мемлекеттік қоғамдық жүйенің мүмкіндігі шектеулі түлғаларға элеуметтік педагогикалық көмек көрсету келесі аймақтарда жүргізіледі.

Мемлекеттік сектор үйымдар, кәсіпорындар, федералдық министірлік пен ведомствоқызметі: еңбек жэне элеуметтік даму министірлігі, жалпы жэне кәсіби білім беру министірлігі, денсаулық сақтау министірлігі, мэдениет министірлігі жэне тағы басқа.

Мунуципальды сектор. Қайырымдылық діни жэне жергілікті басқармалардың қызметтері.

• Дені сау тәрбиелі жандарды қалыптастыру;

• Баланың жекелігінің дамуына эсер ету;

• Оқушылар мен түлектердің элеуметтік адаптациясымен реабилитациясына көмек көрсету;

• Отбасындағы қатынастарды қалыптастыру;

• Оқушының әлеуметтік жэне жеке мэселелерін шешу;

• Түлғалар арасында туындаған дауларды шешу;

• Оқушылардың қүқықтары мен міндеттерін түсіндіру;

• Әкімшіліктермен, психологтармен, педагогтармен жэне де арнайы жүмыс мекемелерімен бірлесіп, жүмыс жасау;

ПМПК - диагностикалық корекциондық мекеме болып табылады. Бүл ведомствоаралық түрақты жүмыс істейтін қүрылым. ПМПК-ның негізгі мэселесі даму кемістігі бар балалармен, жеке реабилитациялық бағдарламаларды жасаудағы балалар тобының тэуекелі, «қиын» балаларды тәрбиелеу мен оқытудағы рекомендация формалары. ПМПК білім беру, денсаулық сақтау, халықты элеуметтік қамсыздандыру , жеткіншіктермен жүмыс істеу компенсацияларымен, еңбекпен қамту органдарымен, қоғамдық үйымдармен бірлесіп жүмыс істейді.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Специальная педагогика: уч. пос.для студ.выс.уч..зав./ под ред.Н.М.Назаровой.-7-е изд.- М.: изд.центр «Академия», 2007.

2. Борякова Н.Ю. Педагогические системы обучения и воспитания детей с отклонениями в развитии.- (Высшая школа)- М.: Астрель,2008.

3. Мастюкова Е.М. Современые аспекты клинико-психологической диагностики синдрома ломкой Х-хромосомы.-Дефектология, 1999, №2.

4. Московкина А.Г., Пахомова Е.В., Абрамова А.В. Изучение стереотипов отношения к умственно отсталому ребенку учителей и родителей- Дефектология, 2000, №2.

5. Наследственные болезни нервной системы./ Под.ред. академика РАМН Вельтищева Ю.Е., профессора Темина П.А.-М., 2000.

6. Шабалов Н.П. Детские болезни-Спб, 2002.

7. Бадалян Л.О. Невропатология. М., 2000 ж.

8. Сулейменова Р.А. Диагностика психического развития в раннем детстве.Алматы., 2000ж.

9. Ляпидевский С.с. Невропатология., 2002 ж.

10. Закон «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан ».

11. Закон «О социальной защите инвалидов в Росскийской Федерации».

12.Степашов Н.С. Состояния социально-групповых затруднений жизнедеятельности человека-Курск,1996.

13. Лалаева Р.И. Нарушение устной речи и система их коррекции у умственно отсталых школьников.-Л.-1988.

14. Ляудис В.Я., Негурэ И.П. Психологические основы формирования письменной речи у младших школьников.-М., 1994.

15. Комаров К.В. Методика обучения русскому языку в школе слабослышащих.- М., 1998.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2015-10-22 14:45:42 Қаралды-105773

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТ ТУРАЛЫ НЕ БІЛЕМІЗ?

ЭЛЕКТР ҚУАТЫН КІМ АШТЫ?

ВЕЛОСИПЕДТІ АЛҒАШ КІМ ОЙЛАП ТАПТЫ?

КОФЕНІ ҚАШАН ЖӘНЕ КІМ ОЙЛАП ТАПТЫ?

ӘЛЕМДЕГІ АЛҒАШҚЫ СМАРТФОН

СІЗ АУАНЫ КӨРЕ АЛАСЫЗ БА?

ЕҢ БИІК ТАУ ҚАЙ ЖЕРДЕ?

ЖЕРДЕ СУ ҚАЛАЙ ПАЙДА БОЛДЫ?

НЕЛІКТЕН САТУРННЫҢ АЙНАЛАСЫНДА САҚИНАЛАР БАР?