Тақырыбы: «Кикілжің психологиясы»

 

 

1.     Кикілжің туралы түсінік.

2.     Кикілжің функциясы.

3.     Кикілжің ситуациясы.

4.     Саяси жүйедегі кикілжіңдер.

  

Кикілжің психологиясы - әлеуметтік топтар, қабаттар мен индивидтердің қарама-қайшылығы туралы ғылым. Бұл ғылым өз даму жолында ерекше жолды өткерді. Көптеген онжылдар барасында, яғни Кеңес үкіметі кезеңінде – бұл ғылым күрт тоқтап қалды, оның орнын топтық күрестің маркстік-лениндік теориясы алды. Ал, кеін қазіргі таңдағы жетілген кикілжіңдер үлгілерінің практикалық байқалуы орын ала бастады. Олар: еңбек ұжымдары жайлы заңдар, дессиденттермен күрес т.б.

Кейін ғана 1990-шы ж бастап қоғам басқа сипат дамуына ауысқанда, ғалымдар осы сала бойынша зерттеулерге зейін қоя бастады.

Ресейлік конфликтологиясының үлкен даму перспективасы бар. Жақсылы, жаманды практикалық кикілжің міндеттерді шешу мәселелерін де өткерді. Мысалы: Чечнядағы қарама-қайшылық, Конституцияға сәйкес мемлекеттік үкіметтің іс-әрекеттерінің келіспеушілігі т.б.

Ғылыми әдебиеттерде, публицистикадағы сияқты кикілжің біржақты анықталмайды. Бұл  терминнің көптеген анықтамасы бар. Ең көп тарағаны жалпы түсінік ретінде кикілжіңді қарама-қайшылық, ең алдымен әлеуметтік қарама-қайшылық деп түсінетін анықтама.

Кез-келген қоғамның дамуы күрделі процесс, ол объективті қарама-қайшылықтардың туу, шешілу негізінде жүзеге асып жатады.

Кейбіреулер қоғамның табиғатпен кикілжіңі немесе адамның өзімен өзінің кикілжіңі болады деп қарастырады. Бұл жағдайларға кикілжің сөзі келе бермейді.

Отандық ғылыми әдебиетте әлеуметтік кикілжіңнің толық анықтамасын берген Е.М. Бабасов болды.

Кикілжің – (латыншадан – соқтығысу) экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани қызығушылықтар мен мақсаттарға бағытталған индивидтер мен түрлі әлеуметтік қауымдастықтар арасындағы күрес түрінде көрінетін әлеуметтік қарама-қайшылықтардың өршуінің ең жоғарғы шегі болып табылады.

Кикілжіңге жақын құбылыстар да бар. Олар жарыс, күрес, бәсекелестік. Кикілжің мен жарыс бірдей құбылыс емес. Бірақ жарыс кикілжіңге ұласуы әбден мүмкін. Бұл бәсекелестікке де қатысты, мысалы: бір-біріне қысым көрсетуі мүмкін.

Әсіресе спорттық ойындар ерекше болады. Кейбірі олардың кикілжің сияқты ойластырылған (мыс: күрес, бокс). Бірақ бұнда кикілжің имитациясы орын алады.

Кикілжің пәні- деп әдетте объективті түрдегі немесе ойдағы (қиялдағы) жақтар, тұстар арасындағы келіспеушілік себебі қызметін атқаратын проблеманы айтады. Әрбір жақ (сторона) бұл проблеманың өз пайдасына шешілуін көздейді.

Нақты қарым-қатынастар жүйесіндегі кикілжің объектісі – бұл үнемі қажетті (дефицит) ресурс.

2.     Кикілжің функциясы.

Кикілжің қарама-қайшылықтарды анықтау және шешу тәсілі қызметін атқарады. Өндіріс орындарында, көптеген зерттеушілер пікірінше, 15٪ жұмыс уақыты жоғалады.

Л. Козер пікірінше, топтың ішіндегі кикілжің оның бірігуі немесе бірліктің қайта орнауына септігін тигізеді.

Жалпы алғанда кикілжіңдер сигналдық, ақпараттаық, дифференциалдайтын, яғни жіктеуші және т.б. функциялар атқарады.

Кикілжіңді экономикалық, саяси, ұлтаралық, тұрмыстық, мәдени және әлеуметтік деп бөледі.  Нарыққа өтерде, нарықтың өзі бәсекеелстік күрес, саудагерлік келісім түріндегі үнемі болатын кикілжіңдер алаңы болып табылады. Мұнда пратнерді тиімді келісімге зорлап көндіру басты мақсат болады. Бұған қоса нарықтық экономикада бұдан да өткір кикілжің ситуациялары болады: көтерілістер, ақша айналымындағы дағдарыстар т.б.

3.     Кикілжің ситуациясы.

Адамдар түрліше өмірлік ситуация жағдайларында болады. Кикілжің ситуациясы деп, әлеумттік субьектілер арасында шынайы өзара күрес, тартысқа объективті түрде негіз, жағдай жасайтын жағдайлардың тоғысуын айтады. Мысал келтірелік. Ғылыми мекемеде шататтың қысқартылуы қажет болды. Көптеген қызметкерлер, әсіресе зейнет жасныдағылар «қысқаруға» түсуі мүмкін. Әлі сол немесе өзге тұлғаның қысқаруы шешілмеген тұста, кикілжіңнің пайда болуы туралы айту ертерек. Дегенмен, кикілжің ситуациясы көзге көрініп тұр, себебі мүмкін болатын түрлі пікірлер пәні бар, ұжымда анық түрдегі күйзеліс туды.

Кез-келген қоғамда жекелік немесе топтық кикілжіңдер тек қана срытқы (экономикалық, әлеуметтік, мәдени т.б.) себептерден емес, әрі жеке адамдар мен топтардың психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады.

Кикілжің ситуацияларын талдауда психологтар үшін ең бастысы жоғары кикілжің жағдайын тудырған жеке адамдар мен топтардың типтік психологиялық ерекшеліктерін ашу болып табылады.

4. Саяси жүйедегі кикілжіңдер - күнделікті құбылыс. Олардың ерекшелігі: олар ірі көлемдегі қоғамдық оқиғаларға ұласуы мүмкін. Мыс: көтеріліс, бұқаралық тәртіпсіздік, ақырында азаматтық соғыс.

Бұдан өзге кикілжіңдер түрі келесі себептерге орай бөлініп, ерекшеленуі мүмкін: қатысатын мүшелеріне орай, басқару дәрежесіне орай.

Ұзақтығына орай кикілжіңдер (ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді), ресурсқа орай (материалды, рухани, әлеуметтік), кеңістік пен уақытта шектелу дәрежесіне орай, субъектілеріне орай т.б. болып бөлінеді.

Кез-келген кикілжің сол немесе өзге сыртқы, ішкі жағдайларға  байланысты болады.

 

      1.1. Кикілжің психологиясы пәні және ұғымы

      1.2. Кикілжіңдік ситуацияның пайда болу себептері.

      1.3. Кикілжіңдік ситуация түрлері.

 

1.2.Кикілжің    ситуацияларының   пайда болу себептері.

Кикілжіңнің пайда болуының қажетті және жеткілікті себептері - әлеуметтәк өзара әрекет ететін субъектілерде қарама –қайшы бағытталған сарын және себептердің нақтылығы, және олардың арасындағы қарама –қайшы күрес ахуалы.                                           

Кикілжің күрделі әлеуметтік құбылыс ретінде көптеген көрсеткіштермен сипатталады. Оның маңыздылары оның маңызы, құрылымы, себептері және қарқыны. 

Адамдардың көзқарастарының айырмашылылығы,бір-біріне қабылдаудың сәйкес келмеуі және сол немесе басқа да оқиғаны бағалауы жиі келіспеушілік ситуацияға алып келеді.Егерде пайда болған ситуацияда қатысушыға өзара бір кедергі тудыратын болса,кикілжіңдік  ситуация пайда болады.Келіспеушілік ситуация-белгілі бір себептерге байланысты ұстанымдардың қақтығысы,қарама-қайшы мақсатқа ұмтылыс және соған жету жолдарында қолданылатын әртүрлі әдіс-тәсілдер. Келіспеушілік ұғымы сана секілді ғылымда өзіндік мәнге ие.Кез-келген адам іштей кикілжің жайлы өз түсінігі бар,бірақ та біздің ұғымымыз кикілжің туралы барлық мәселелерді түсіндіріп бермейді.

  Психологиялық тұрғыда келіспеушілік ұғымы өте кең мағынада қолданылады және  олар бір-біріне сәйкес келмейтін құбылыстардың әсерін сипаттауға пайдаланылады. Келіспеушілік адамдардың өзара әрекеттесуінің барысында және нәтежиесінде,индивидтердің қарым-қатынас жасау кезінде туындайды.Сондықтан бұл феномен адамзат қанша өмір сүрсе,қанша көп проблемаларды шешетін болса,соншалықты көбірек орын алады. Кикілжің мен келіспеушілік тудыратын жағдайлардың мәселелері әр уақытта философ-ғалымдарды қызықтырып,олардың зерттеу назарында болып келеді.

 Кез-келген кикілжің келіспеушілік ситуациядан пайда болады,бірақта кез-келген келіспеушілік ситуация кикілжіңге алып келеді.Кикілжіңдік ситуацияның туу себептері.Олар:

1.Ақпараттық. Әрбір кикілжіңнің негізінде ақпарат жатыр. Ол қақтығысқа түскендердің бір жағына  тиімді,екінші жағына тиімсіз болуы мүмкін,шынайы немесе жалған, дәл емес фактілер болуы мүмкін,қарым-қатынас кезінде жалған хабар келуі мүмкін.

2. Құрылымдық фактор. Кикілжің әдетте әлеуметтік топтардың формальді немесе формальді емес ұйымдасуының нәтежиесінде туындайды. Бұған  мына мәселелер кіреді:жекелік,әлеуметтік статус,әртүрлі әлеуметік нормалар мен стандартты құрылымдар кіреді.

3. Бағалаушылық фактор. Бұл қолдап отыратын немесе терістейтін ұстанымдар.Олар қоғамдық,топтық не жекелік нанымдар жүйесі, идиялогиялық,мәдениеттік,діндік.этикалық,саяси мамандық бағалаулар мен  қажеттіліктер.

4. Қарым-қатынас факторы. Бұл қатынас кезінде немесе ол болмаған жағдайда қанағаттану сезімімен байланысты.Бұл жағдайда қатынастың негізінен,оның мәнін,өзіне және өзгеге байланысты өзара тосулар,қатынастың мәнділігіне, қылығына өзіндік және кәсіби мақсатқа және өзіндік мақсатқа байланысты болуы.

5. Мінез-құлықтық фактор. Егерде қызығуларға қысым көрсетілсе,өзіне-өзі баға берудің бұзылуы,қауіпсіздікке қысым көрсетілсе,неше түрлі шарттар әділетсіздіктер пайда болса,мінез-құлықта эгоизм,жауапкершіліктің жоқтығы, онда бұл фактор кикілжіңдік ситуацияға алып келеді.

1.3. Кикілжіңдік ситуация түрлері

Кикілжіңдік ситуация –бұл екі жақтың өзара әрекеттесу барысында, мақсаттарында,әртүрлі әдістерді пайдалануында және нәтежиесінде, қызығушылықтарының сәйкес келмеуіндегі,қалаулары жағдайында қарама-қайшылық позицияда болуынан пайда болады және т.б. Мысалы, жұмыстан босату аттестациядан жүргізу алдында,квалификациясы жоғары кандидатураны анықтап алу. Кикілжіңдік ситуация қарама-қайшы сөздерінде ұлғая беруі қажет.

-   Кикілжіңге қатысушының  өзара әрекеттестікте  ситуацияға мән беруі.

-   Бір жақтан екінші қатысушының мақсатқа жету оппонентіне кедергі келтіру.

-   Жеке топтық шыдамдылықтың бір жаққа да болса  кедергі келтіруі.

Кикілжіңдік ситуация –белгілі бір мөлшерде өзара әрекеттестікте және нақты бір талапта қатысушылардың қызығушылықтар балансының бұзылуындағы кикілжің.

Кикілжіңдік ситуация-бұл кикілжіңнің пайда болу талабы. Бұл ситуацияның кикілжіңге айналуына түрткі болатын ішкі динамикалық әрекет инцидент.

Инцидент-бұл кикілжің сылтауы болып табылатын жағдайлар ағыны. Инцидент ретінде үшінші жақтың әрекеті  болуы мүмкін. Мысалы;сіздің бастығыңызбен қиын әңгімелесу болғанда,әріптесіңіздің сөзге қосылуы.

Инцидент кездейсоқ қатысушының тәуелсіз қалауынсыз,объективті себептің салдарынан,онда сауатсыз өзара әрекеттестіктің нәтежиесінде пайда болуы мүмкін.Кикілжіңдік ситуация объективті жағдайлардан,бір жақтың әдейі болашаққа белгілі бір мақсатқа жету үшін ұйымдастыруы мүмкін.

Кикілжіңдік ситуацияда болашақ кикілжіңде қатысушы субъект ретінде де, объект ретінде де пайда болуы мүмкін. Кикілжіңдік ситуация субъекті болып әрқашанда адамдар,бөлек индивидтер,сонымен қатар-отбасы,ортақ жиналыс,қызығушылықтары ортақ топтар,ұлттар болып табылады және т.б. Кикілжіңдік ситуация объекті болып әлеуметік ортадағы және қоршаған ортадағы  құбылыс немесе кез-келген зат болып табылады.Мысалы;жер,су ресурстары,жекеменшілік,шешім қабылдау құқығы,жаңа орын,престижді жұмыс және т.б.

Кикілжіңдік ситуация ұғымы жеткілікті дамыған,ол тұрақсыз кез-келген элементтің өзгеруінен өзгеруі мүмкін.Олар;оппонент көзқарасынан, оппнонент объект қарым-қатынасынан,кикілжіңдік объект ауыстыруынан, талаптың пайда болуынан,оппоненттің өзара әрекеттестігіндегі қиындығынан немесе шығуынан,бір субъекттің алдыңғы уақытта өзара әрекеттестіктен бас тартуы және т.б.

Сонымен қатар,кейбір кикілжіңдік ситуация жылдар бойы бар,өйткені жеке тұлғалар бір-бірімен қарым-қатынас жасамайды. Мысалы; көршілердің бір-біріне болмайтын саябақтық жер үшін реніші қрысқа және бірнеше жылдарға  қарым-қатынастың үзілуіне алып келуі мүмкін.  

Сірә, бұл жерде айтылған екі топты бөліп айтуға болады; объективтік өмірлік ситуация,бұл жерде қарама-қайшы адамдардың өзі,белгілі бір қызығушылықтары  мен бағалаулары бір адамдар.Адамдар түрліше өмірлік жағдайларында болады. Кик

Кикілжіңдік ситуация деп әлеуметтік субъектілер арасында шынайы өзара күрес тартысқа объективті түрде негіз болатын жағдай жолайтын    туғызатын  жағдайларды айтады.

 Кез-келген қоғамда жекелік немесе топтық кикілжіңдер тек қана сыртқы себептен ғана емес,әрі жеке адамдармен топтардың  психологиялық ерекшеліктеріне қарай байланысты болады.Кикілжіңдік ситуацияларын талдауда психологтар үшін  ең бастысы жоғары кикілжің жағдайын тударатын жеке адамдармен топтардың типтік,психологиялық ерекшеліктерін ашу болып табылады.

Кикілжіңдік ситуациясын еңбек ұжымында әртүрлі талдауларды Ф.М. Бородкин  және Н.М. Коряк  ұсынды. Кейбір типтік себептерді ұйымдағы кикілжіңді  құрау;

а) Ұйымдағы құрылымдық өзара технологиялық белгісіздік байланысы;

б) көптеген бастықтардың бағынушыларға басқаруында ерекшелік құру;

в) көптеген бастықтардың әртүрлі бұйрықтар беруі;

г)  жалпы жауапкершіліктен қашу,бір-біріне жауапкершілікті сілтеу;

д) қызметкерлердің қатарына іскерлік және жекелік жоғары емес сапасын құру;

Кикілжіңдік ситуация  ұжымдағы бұндай талаптарда оңай орын алуы мүмкін.   

 а) Кикілжің жайлы жалпы түсінік

ә) Кикілжің жаппай барлығына да қатысты кең тараған құбылыс немесе

шалдығуды реттеуші, болжамдаушы құбылыс.

1.1. Кикілжің психологиясы пәні және ұғымы

Кикілжің психологиясы пәні туралы жалпы түсінікті «конфликтология сөзінің этимологиясы» кикілжіңдер туралы ғылымы ұсынады.Аса толыққанды түсінікті келесі анықтамадан алуға болады.

Кикілжің психологиясы –бұл кикілжіңдердің пайда болу және даму туралы заңдылықтар мен механизмдер туралы, және оларды басқару принциптері және технологиялары туралы ілімдер жүйесі.

Кикілжің – (латынша Conflicts) қақтығыс, дау – жанжал, ол мақсатқа бағытталған қызығушылыққа, ұстанымға,оппоненттің көзқарасына,субъектілердің өзара іс -әрекетіне бағытталған қақтығысы, қарым –қатынас кезіндегі дау –жанжал, келіспеушілік.

Кикілжің бұл әлеуметтік өзара әрекет ететін субъектілер арасындағы  қарым-қатынас, және мұнда олар қарама –қайшы бағытталған себептердің негізінде олардың қарсы күрес жасауымен /қажеттілік, қызығушылық, мақсат, идеал, сенім/ немесе ойларымен/ пікір, көзқарас, баға, талғам т.б./ сипатталынады.

Кикілжің маңызын түсіну үшін оның қажетті белгілерін ажыратып, оның пайда болуының қажетті және жеткілікті шарттарын қалыптастыру қажет. Осындай белгілердің екеуін ажыратсақ жеткілікті болады:

Кикілжің үнемі қарама –қайшы бағытталған себеп немесе пікірлердің негізінде туындайды. Мұндай пікір және себептер кикілжіңдердің пайда болуының негізгі шарты болып табылады.

Кикілжің – бұл өзар зиян тигізумен сипатталынатын әлеуметтік өзара әрекет ететін субъектілердің қарама –қайшы күресі /моральдық, материалдық, физикалық, психологиялық т.б.

                                                                                                                             

Кикілжің туралы жалпы түсінік

        

«Кикілжің»  ұғымына анықтама бермес бұрын, мына төмендегі сипаттамаларға  тоқтала кетеиік.

Кикілжің –бұл  қоғамдық өмірмен табиғатпен бірге пайда болған әлеуметтік түсінік болып табылады.

Қоғамның өзіндік қиын жүйесімен жинақтаған білім мен ерекше тұрақтылықтан және тарихи процестен көрінеді, бір ұрпақтан келесі ұрпақ адамдарына берілетін әлеуметтік байланыстар. Олар шыныменде нақты мақсатқа қол жеткізу үшін және  бірлескен  қызметтерін белгілі бір уақытта орындайды. Бұл кім-кімнің болмасын әрекетіне байланысты орайластырылмаған арақатынас, яғни ол объективті жағдай үстінде әсер етеді. Сонымен қоғам жеке тұлғалардың қарапайым жиынтығы ғана емес және олардың өзара байланысы. Ерекше жүйеде сапалы жағдай көрсету үшін жеке тұғада қарым – қатынас бірінші орында тұрады.Әрбір жеке тұлға өмірге келгеннен бастап қалыптасқан және өзімен байанысқан әлеуметік ортаға кіреді. Сол уақыттан бастап адам білімі мен құндылығын, мінез – құлық нормаларын анықтай отыра, оларды кеңейтеді.Әрбір адам әлеуметтік орта жағдайында қалыптасса, соғұрлым өзгеше және ерекше болады екен. Орыстың атақты ойшыл ғалымы  И.А.Ильиннің айтуы бойынша адамдар арасындағы ерекшелікті былай байқады; «Қағида бойынша қоғамда ешқандай айырмашылықсыз құрылым мүмкін емес болмайды да»- деген, ол адамның әлеуметтік мәртебесіне және жеке санасына ерекше назар аударды, бұл сәйкессіздік бір- біріне еш сай келмейді, мысалы; кедей адам адал болуы мүмкін, ал белгілі, атақты адам айакер, сұрқия – банк директорының консорциумы ( ақша операциясын бірлесіп іске асыру үшін бірнеше банк компаниялары арасындағы  келісім жасаушы).

Адам үшін қоғамдағы ең маңызды нәрселер – азық – түліктер, түрлі заттар т.б. Ерте замандағы адам өмірінің бастамасы былайша пайда болған, ол адамбасқа адамдармен ынтымақтастықта болуы тиіс еді. Бұл процеспен бірге жеке тұлғалар арасында өзара әрекеттесу мен қоғамдық байланыстар қиындап, белгілі бір қоғамның даму сатысында өзара қатынаста, ынтымақтастықта болған, кейін бақталастық, бәсекелестік, психологиялық сиысымсыздық, қызығушылықтардың қарама – қарсылығы және мақсатқа жету әдістері пайда бола бастады. Бұл қайшылықтар күшейіп нәтижесінде белсенді тайталас кикілжің пайда болды. Тұлға аралық кикілжің мыңдаған жылдар бұрын, адам өмір сүргеннен бастап әрекеттің пайда болуын дұрыс деп санады. Ол көрсетіп отырғандай тұлға ішілік кикілжіңнен алдын таралған, себебі жеке адамдардың арасындағы қатынас бұл индивидтің өз- өзімен қарым – қатынас болып табылады, яғни бұл автокоммуникация. Кикілжіңнің пайда болуы өте күрделі келіспеушіліктерден болған және болады. Пайда болған келіспеушіліктен оптимальды шешім табу, субъектілердің өзекті қызығушылықтарындағы ойларының бөлінуі, көзқарасы, бағалары мақсаттары әлеуметтік байланыста әрекеттес болып табылады.

Көп ғасыр алдын құрастырылған  «алтын ережені» өте жоғары бағалауы бекер емес, себебі адам басқа адамдармен қарым –қатынас кезінде сыйластық, шыдамдылық және шынайы  ерік жігер білдіруі керек, адал, адамгершілігі мол сыйлы және үлгілі тағы сол сияқты болуы тиіс және бұл іс- әрекеттерді қарым – қатынаста айналасындағыларға сенімін беріктілігін сөзінде және ісінде көрсетуі керек.

Осылай болуы тиіс, бірақ әрқашанда ақиқат болмайды. Шынында да өмірде кез – келген адам, әр бір қоғам түрлі кедергілермен, қиын мәселелермен кездесіп жатады.

Бұған ауытқуларды, яғни девиантты жүріс- тұрыстар,мысалы; ішкілікке салыну, нашақорлық, заң бұзушылық, экстремизм және тағы басқалар жатады. Бұл адамдардың тек қана жаман, зиянды әрекеттері ғана бар емес, сонымен қатар шектеулі жақсы жүріс- тұрыстары қалыптасқан. Кейде оған тәртіпті әрекеттерде, санамен қатар жаңаша асау талпыныс, әр түрлі жеке ғылымдар; техникалық және көркем шығармашылық түрі қатысты болады.

Айтылғандарды қорытындылай келе, мынандай шешімге келдік, кикілжің – адамдар арасындағы процесспен тәсідердің әрекеттестігі және әлеуметтік өзіндік жүйе, қоғамда жақсы қабылданатын құбылыс болуы тиіс. Қоғам да адам сияқты өзіндік табиғатынан, абсалютті түрде тәуелсіз, асқан тамаша болуы, яғни кикілжіңсіз болуы мүмкін емес. Келіспеушілік, үйлесімсіздік, кикілжіңдер әрқашан қоғам дамуының құрамды бөлігі болып табылады.

Келесі, кикілжің – бұл жете түсінікті ойланылған әрекетті құбылыс. Ол бұрынғы шындықты қатайтып, адам  басқа тірі организімнен негізгі ерекшелігі, оның әрекеттері мен ниеті ырықсыз сезімге бағытталған және өзінің өмірлік іс- әрекетін өңдеп шығарады.

Адамның өзгеше тек қана өзіне тән сапалары; ақыл есі мен шынайыдүниені және тарихи қоғамдық  формада идея мен көзқарастарды,сезімдерді, әрекеттерді және мінездер жиынтығын ұсынады. Ол адамдар жаратқан «Екінші табиғатты», мәдениеттің рухани бар байлығын қамтиды.  Шыныменде табиғат сана мен және санадан тыстіршілік етеді екен. Қоғам саналы адамдардан құралады.

Ақылға ие болу және өзіндік қабілеттері, адам көбінесе  мамандық таңдауда бос болады, мүмкін  өзінің қатынасын реттейді. Қарым – қатынаста мәдениеттілікке жету, әлеуметтік процесін  ұғыну жазылған және жазылмаған жүріс- тұрыс немесе мінез – құлық ережелерін бөліп санау потенциялды түрде ұтымды болған.

Осылайша кикілжіңді – жеке адам санасының деңгейіне қарсы тұру, әуеуметтік топ немесе одан да үлкен қоғамда іс- әрекет және қатынастық процесте бір – біріне қарсы шығу, ерекшеліктеріндегі  қызығушылықтарының  бір – біріне сәйкес келмеуі, бағалы құндылық және мақсаты саналы түрде қарсы тұру болып табылады.

Келесі сыипат; кикілжің – жаппай барлығына да қатысты, кең тараған құбылыс. Кикілжіңдік жағдайлар – эканомика, саясат, мәдениет және идеоогия сияқты қоғамдық өмірдің  барлық сферасында пайда болады. Олар адамның және қоғам дамуын ажырағысыз сияқты шарасыз компанентті. Шыныменде өзіңді жеке тұлға болып қалыптастыру немесе қызметті ұйымдастыруда ішкі шиеленісушіліктер, қайшылықтар, артта қалушылық пен тоқырауды жеңіп шығу, күресулер мен қақтығысуларсыз көрсету мүмкін бе?

Оның себептері бөлек шаруашылық пен айналысу шарты мекемені қалыптастыруға арналған қолайсыз жағдайлардың тоғысуы; еңбекке ақы төлеумен байланысты еңбек мативациясының мәселелері; құрылымдық қиылыспау; коммуникативтік байланыстардың үзілуі; жұмысшыардың әкімшілік шешімдеріне көңілі толмау;  бірлесіп жұмыс істейтін адамдардың темпераменті, мінез – құлқы мен мінез- құлық  мәнеріндегі  олардың жас шамасы мен өмірлік тәжірибесіндегі өнегелі түсініктер, білім деңгейіндегі, квалификация және жалпы мәдениеттегі  айырмашылықтарды тудыратын эмоцияналдық соқтығысулар тағы басқа болуы мүмкін.

Кикілжіңсіз – бұл тым игіліксіз иллюзия және құрғақ қиял. Кикілжіңдер басқа кез – келген әлеуметтік қайшылықтар сияқты шынайы қоғамдық байланыстарформасы, мотивтер мен ролдер олардың қажеттіліктерінің сиысымсыздығы, әлеуметтіктоптар қатынасы мен  қоғамдағы сай келмеушіліктер болуы әбден мүмкін. Олар бұл мәнде тек қана  лазым және мүмкін ғана емес, қоғамдық  белсенді фактор мен өте қажетті дерек болуы мүмкін. Адамдар сөзбен әсер ететін іс- тәжірибеден әрқашанда кикілжің орын алады.

Кикілжің – бұл қақтығысу жеке тұлғалардың қарсыласуы немесе қоғамдық күш, қызығушылықтар, көзқарастар, төмен шамадағы екі жақты ұстанымдар, қарсы келу формасындағы ағылулардың өзара әрекеттесуі.

Қарсы әрекет тұлға аралық және топ аралық кикілжіңде ғана болмайды, сонымен қатар адамның втокаммуникациялық процесінде өзіндік ұйымдастырушылық және өзіндік бағдарламалауында,оның өз - өзімен қарым- қатынасында  болады. Мынадай психологиялық өзін -өзі реттеу ішкі диологпен көріп түсінуді қамсыздандырады, адам ойындағы күйзелістері мен өзін әрекеттер, оның түрлі көзқарастарының салдарынан болады.

Белсенді тайталас пен қарсы тұру кикілжіңде конфликтологияны ( мақсат – мүдделердің  қарама – қайшылығы) басқа формалармен, мысалы, қоғам мен жеке тұлғалар арасындағы қызығушылықтардың қайшы келуі, моралды және заңды ережеер арасындағы қақтығыс, жарысқа қатысушылар бақталастығы немесе қатаң бәсекелестікті салыстырады.

Кикілжіңдік өзара әрекеттесу, егер ол талқандайтын формада емес, жасанды болса, ол өзіне өнімді конструктивті бастама алып келеді. Мұндай кикілжің алға қарай өзгеруге себепші  болады, осы немесе басқа әлеуметтік жүйелердің дамуына динамизм береді, соңғы нәтижесінде парасатты мәмілеге келеді.

Мысал ретінде жай ғанабазарды алып қарайық. Ол бәсекелестік пен келіспеушілік арқасында жүзеге асып отырады. Бірақ та базарда алу мен сату тәртібі жиі бұзылады, себебі базар кикілжіңдер үшін мүмкін болатын әмбебап сахнасы болған және солай болып қала береді.

Келесі бір маңызды бөлігі  кикіжің – болжамдаушы, шалдығуды реттеуші құбылыс. Бұл табиғатта кикілжіңдік жағдайлардың соқтығысуынан пайда болған, екі жақпен өзара әрекеттесуге қатысушылардың  қызығушылықтарының шектелуі мен тайталастың салдарынан түсінікті.

Біріншіден, қызығушылықтардың сәйкессіздігін білдіруші мен оларға бір уақытта қызмет көрсету және байланыстырушы түйін, қарсы тұру, өзара әрекеттесуші кикілжіңнің  айырмашылығы осы.

Белгілі бір әлеуметтік ортада екі жақ бірін – бірімен қақтығысады, объективті шарт пен субъективті мақсатты кикілжің байланыстырады.

Қарапайым дәлелдеме: Жұмысқа алушы мен жұмысшы арасында, жұмыс ақысы жайлы соңғы сөз болады. Екі маңызды жағдай – оның біріншісі, жалпы хал – ахуалдары, жұыс беруші мен жұмысшының арақатынасы, ауызша келісім немесе жазбаша контрактты реттеу; өмір сүру мен ең төменгі еңбек ақы мемлекет әрекетімен белгіленген болу керек. Кикілжіңді реттеу шарттары немесе мүмкіндігінше  белгіленген сәтте ақталуы тиіс.

Екіншіден, кикілжіңге қатысушы кез – келген адам өз пікірін қорғау  немесе қарсы тұру керек, оның талаптарын  іске асыру үшін күшті мобилизациялау немесе дәлелдеме талап етуі тиіс. Сонымен қатар болған ситуацияны талдап, жорамал жасап, салдарын таразылап, жобалап жоспарлау, шешім шығару, оның шығу мәселесін іздеп табу, жүріс – тұрысы мен әрекетіне корректировка жасау тағы басқа сол сияқты, кикілжіңнің шешімін тауып орнығуына көбіне басқарушы арсенал шарттары қызмет көрсетті.

Сонымен кикілжің жайлы бірнеше негізгі бөліктерден алынған ұсыныстар мен бұл құбылысқа нақты анықтама беруге болады.Ғалымдардың пікірлері  кикілжің ситуациясындағы ауытқушылық әрекеттерін түсіндіруде сәикес келеді, сол уақытта « кикілжің» түсінігін ашуда, белгілі айырмашылықтарын демонстрациялаған.

Психология кикілжіңді адамдардың өзара әрекетіндегі табиғи жағдай ретінде қарастырады,оның негізінде қаишылықтар, әлеуметтік байланыстағы мәнді субеъектілерге лайықты эмоцияналды фондық айырмашылықтар және қызығушыықтар арасындағы айырмашылықтар болады. Олар кикілжіңді бір жағдайдағы қарым – қатынастың көрінісі ретінде сана – сезімді, қабілетті, келісімнің жоқтығын, пікірлердің айырмашылығын армандар мен көзқарастардың қарсы келуін, мотивтер мен стильдердің жүріс – тұрысы,  қызығушылықтар мен мұқтаждықтарды бекітті. Басқару мамандары кикілжіңді күрделі жүйелі өзара әраекеттестікті универсалды әдіс ретінде,қайшылықтарды жеңу мен кез – келген сфераны тежеу олардың қоғамдық ортасы және жеке адамдармен контактылардың орындалуы.

Шетел ғалымдарының ішіндегі басқару мамандарының кең тарағаны АҚШ- тан келгендері кикілжіңді позитивті- функционалды мәнді қақтығысу немесе әлеуметтік дәреже, байлық,материалды – рухани құндылықтар үшін күрестер, оған қатысушылар бір – бірін бейтараптандыруға немесе қарсыласын жоюға талпынады деп түсіндірді.

Бұл түсінікпен қоса американдық «Менеджмент негізі» кітабының авторы кикілжіңді екі немесе оданда көп тараптардың біреуі немесе бірнеше нақты топтардың арасындағысоқтығысу; олардың кез – келгені өз пікірін дұрыс деп қабылдау үшін келесі біреуіне қарсы әрекет жасайды. Бұрынғы басылымдарда кикілжіңді көзқарастардың, пікірлердің, қызығушылықтардың, екі немесе бірнеше адамдар мақсаттарының қақтығысып, қарсы тұруына бағытталған сапа деп көрсетті. Мысал ретінде В.Р.Веснина кикілжіңді – адамдар арасындағы қатынастармен олардың формальды және формальды емес бірлестігі, пікірлер мен қызығушылықтар,көзқарастардың шартты айырмашылығының, адам психикасында беталды қарама – қарсы  бағытталған соқтығысу немесе қақтығысу деп түсіндірді.

Кикілжің жайлы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, мына төмендегі анықтама мүмкін жақын, мүмкін қолайлы болады:

Кикілжің – бұл көзқарастардың сәйкессіздігінің соқтығысуларынан өзара әрекеттесу тәсілі, пікірлер және қызығушылықтар, өзара байланысты тайталастың, екі немесе бірнеше жақтардың өз мақсаттарына жету үшін қудалауы, адамдар арасындағы қатынас пен әлеуметтік байланыстардың  қалыпты көрінісі.

Бірақ кез – келген маңызды нұсқада сақтау мен қатар талап ету маңызды, әлеуметтік байланысты  өзара әрекетік субъектті  процесс және кикілжіңнің заңқой мінезі мен қоғамдық табиғатқа  нұсқау, қарсылықтарға назар салып айрықша бекіту, тайталасқа қатыстыру кикілжіңнің  жақтары, кикілжіңдік жүріс – тұрыс  мүмкіндігінше  ерекшелеп бөліп шығару, кикілжіңді реттеу, демек оларды басқару.

Көптеген  ойлардың шығуына сырт көрініс себеп болады, бірмәнді өзіндік салдар адамдардың өзара байланысы мен кикілжіңдер шынайы өмірде ұзақ, үлкен сана – сезімді қабылдап шығады, кез – келген әлеуметтік жүйе әсершіл аспаптармен дамиды.

Мұндай келісті мысал жанында көрсетуге болады, шекарадан рұқсат беріп өткізу мен түрлі формадағы мінездердің арасындағы әлеуметтік байланыс  және жекелеп қарағанда кикілжіңді өмірдегі қайшылытан   айқын  ажыратуға болады – пікірлердің сәйкессіздігі, қарапайым келісімнің болмауы, ұстанымдардың қарама – қарсылығы, немесе басқа да өмірдегі маңызды мәселелер.

 

Конфликтілердің туындауының жеке тұлғалық ерекшеліктері

 

·        Конфликтілердің дамуына ықпал етуші тұлғаның негізгі сипаттамаларын қарастыру;

·        Конфликтіде жеке тұлғаның қатысуының субъективті себептердің туындауын сипаттау;

·        Конфлитілердің себебін түсіндіру үшін әлеуметтік рольдер теориясын қолдану ерекшеліктерін ашу;

·        Бәсекелістікті даулы ситуация ретінде көрсету;

 

 Конфликтілердің туындауына ықпал етуші психологиялық жеке тұлғалық ерекшеліктер

Даулардың туындауы, әдетте, жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктері мен қажеттілігіне байланысты мінез-құлқымен тығыз байланысты.

Конфликтілердің едәуір тобын талдау, кез келген конфликтінің негізінде жеке тұлғалық нақты мүдделік тұтынушылық қажеттіліктердің іске аспауы жатады екен. Әсіресе, егер мұндай тұлға белгілі бір билікке ие болып, шешім қабылдай алатын болса.

Конфликтіде мұндай жекетұлғалардың жеке тұлғалық сипаттамасын анықтайтын мінез-құлық сипаттамаларына тоқталайық:

·        Жеке тұлғаның табиғи қасиеттері, оның жеке-дара психологиялық ерекшеліктері;

·        Қажеттілік, мотив, мүдде жүйелері;

·        Өзі жайлы жандүниелік-ішкі көзқарасы, оның «мен-образы» жатады.

Табиғи қасиеттер-туыла біткен қасиеттер, бұл қасиеттер тұлғаның белсенділігінің және эмоционалдылығының динамикалық айқындылық дәрежесін сипаттайды.

Жеке тұлға-индивидтің белсенділігі әр түрлі әрекеттерге ұмтылуы, өзін байқауға әрекет етуі, іс-қимыл реакциясы мен психикалық процестердің жүру жылдамдығы әрекетін бейнелеп көрсетеді, индивидтің әрекетінің қасиеті ретінде сипатталады. Белсенділіктің маңызды белгісі болып, бір жағынан үлкен қуат пен жедел қозғалуға ұмтылысы, жедел сөйлеу,жедел қимыл етуге бейімділігі, екінші жағынан-баяулық, психикалық іс-әрекеттерде пассивтілік, сөилеуде ымдық қимыл көп жасау білдіреді. Эмоционалдылық индивидтің жүйкелік әсер юерушілігінің әр түрлі дәрежеде көрініс беруімен сипатталады, қаршаған ортаға қатысты эмоция мен сезімді сипаттайтын сезімдер динамикасымен көрініс береді.

ХХғ 20жж Швейцариялық ғалым К. Г. Юнг (1875-1961жж) қоршаған ортаға индивидтің қызығушылығынан туындаған психологиялық ерекшелігін «экстраверсия-интроверсия» деп атауды ұсынды.

Экстроверсия- индивидтің меншікті, кейбір өзінің жеке тұлғалық маңыздылығын төмендету нәтижесінде сыртқы объектілердегі, сыртқы дүниедегі өз қызығушылығын нақты бағыттау кезіндегі психологиялық ерекшеліктерінің сипаттамасы.

Экстроверттерге импульсивті мінез-құлық тән, ымдау белсенділігі жоғары, инициативті әлеуметті бейімді, ішкі дүниесінің ашықтығы байқалады.

Интроверсия- жеке тұлғаның зейінінің өз ішкі дүниесіне, өз қызығушылықтарына тоқталуы.

Интроверттер өз мүдделерін ең маңызды деп санайды, оларға қарым-қатынас жасауды тұиықтық тән,әлеуметтік пассивтілік(бейғамдық), өзін-өзі талқылауға бейім болу, қиын бейімделушілік тән.

Интроверсия мен экстроверсияның үйлесуі жеке тұлғалық темперамент сипаттамаларымен айқындалады

 

Нейторизм

 

   Эмоционалдар тұрақтылық

 

Қақтығыс (дау-жанжал) психологиясы

 

1.Қақтығыстың (дау-жанжалдың) жалпы сипаттамасы

2.     Қақтығыстың (дау-жанжалдың) атқаратын қызметі.

3.     Қақтығыс түрлері

4.     Қақтығыс тұрцатының стратегиялары (басымдықтары)

5.     Практикалық процесстер

6.     Пайдаланылатын эдебиеттер тізімі

 

Біздің әрқайсысымыз қалай да дау-жанжал жағдайлар мен қақтығысамыз. Қақтығыстар адамдардың қарым-қатынасында қызметтің барлық элеуметтік институттарында, топтарында болатын құбылыс. Адамдардың практикасы көрсеткендей, түлға аралық қатынастар көбінесе дау-жанжалжағдайында өтеді, ол адамзат қарым-қарсының ажырамас бөлігі болып табылады да, адам қанша уақыт өмір сүріп тұрса, сонша уақыт ол да бар болып отырады.

Психологияда дау-жанжал (қақтығыс) қарама-қарсы бағытталған, жеке индивид сапасындағы бір-бірімен үйлеспейтін тенденсиялар арқылы индивидтердің немесе топ адамдардың түлғааралық эрекеттері немесе түлғааралық қарым -қатынастарындағы кері эсерлі эмоциялық қобалжулармен байланысты анықталады.

Дау-жанжал (қақтығыс) - қарама-қарсы пікірлер, позициялар, бағалар мен идеялардың қақтығысы, оларды адамдар сендірумен немесе эмоцияның сыртқа шығу фоны әрекетімен шешуге тырысады. Кез келген жанжалдың негізі - жиналып қалған объективті жэне субъективті, шынайы жэне иллюзиялы қарама-қайшылықтар. Дау-жанжалдың өрбуі мынадай схемада жүзеге асады.

Дау-жанжал жағдайы +себеп=қақтығыс (дау-жанжал).

Дау-жанжалға - тэн сипаттар: нәтижесінің анық еместігі, яғни дау-жанжалдың бір мүшесі басқа мүшелерінің қабылдайтын шешімін білмейді;

Әр жақты сэйкес келмейтін мақсаттарының айырмашылықтарын білмейді, бір адамның жан-жақты қызығушылығын да білмейді; әр жақтың, эр қайсысының эрекет ету кейпі.

Дау-жанжалдар әр түрлі, негативті де, позитивті де қызмет етуі мүкін. Оның позитивті қызметіне мыналар жатады:

-жанжалдасушы жақтар арасындағы (кернеу)өршу бэсеңдігі;

-оппоент туралыжаңа ақпарат алу;

-ұйым ішкі түсініспеушілікпен қарсы күресуге ү-йымдастырушы;

-өзгерістер мен дамуға ынталандыру;

-қол астындығылардың иілу синдромын алып тастау;

-оппоненттер мүмкіндіктерін болжау;

Негативті (жағымсыз) қызметтер:

-жанжалға қатысудағы үлкен материалдық жэне эмоционалдық шығындар;

-қызметкерлерді босату, ұжымда тэртіптің төмендеуі, оның элеуметтік психологиялық ролтыныңнашарлау;

-жеңген топтарды жау ретінде көрсету;

-жүмысқа кедергі болатындай дау-жанжал эрекеттерге шектен тыс қызығу (эрекеттермен шектен тыс айналысу)

- дау-жанжал біткеннен кейін-қызметкерлердің бір бөлігімен ынтымақтастық дэрежесінің төмендеуі;

-іскерлік қарым-қатынастарды қалпына келтірудің қиындығы. Жеке тұлғаның ішкі қақтығысы

Жеке ішілік (дау-жанжал) қақтығыс.

Мүнағы қатысушылар адамдар емес, жеке түлғаның көбінесе үйлеспейтін боп көрінетін ішкі дүниесінің психологиялық факторлары: қажеттіліктер, мотивтер, қүндылықтар, сезімдер т.б. Бүл қақтығыс функционалды несесе кереғар функционалды болуы мүмкін де, адам оған қатысты қандай шешім қабылдайды, түбінде оны қабылдай ма екеніне байланысты болады.

Тұлғааралық қақтығыс

Бұл қақтығыстардың ішіндегі ең көп тараған типі, эр түрлі мінезді, темперамент қақтығыстарынан көрінеді. Кейде адамдар бір-бірімен мүлде (араласа) жөнге келе алмайды. Мысалы, өз әрекет-амалдарын күштеп келтіреді.

Жеке түлға мен арасындағы (бейресми) қақтығыс.

Неформал (формальді емес) топтар өздерінің жеке ерекшелікті қарым-қатынас жасау сипатымен бүйыру нормаларын қүрады (белгілейді). Осындай топтың эрбір мүшесі саны үстануы (қадағалауы) керек (қабылданған нормалды шегінуді топ негативі құрылыс деп аталып, жеке түлға мен топ арасында дау-жанжал тұлғасында).

Топ аралық қақтығыс.

Араларында қақтығыс туындауы мүмкін. Көптеген формалды (ресми) жэне формалды (бейресми) емес топтар бар. Мысалы, басшылық пен орындаушылар, оқытушылар мен студенттер, студенттердің екі тобыарасында. Мрщай қақтығыстың себебі психологиялық ерекшеліктерде болуы мүмкін. Әрбір дені дұрыс адамның белгілі бір темпераменті, мінезі, қажеттіліктері, тұғырнамалары, эдеттері т.б. болады. Әрбір адам өзінше ерекше, әрі бірегей.

Дау-жанжалшыл мінез-құлықтың бірнеше басымдылықтары бар. (К. Томас бой.) Соның ішіндегі бес негізгісін бөліп алайық, олар: бақталастық, ынтымақтастық, ымырагершілік, қашқақтау, бейімділік. Басымдылықты таңдау түлғасының және әлеуметтік факторларымен анықталады. Сол не басқа басымдыққа барлау сыртқы қоршаған ортаға артығырақ қатынасынаагрессияшылдық дейгейіне байланысты (тэуелді). Дау-жанжалдағы мінез-құлық стратегиясын тоқтауға адамның жас ерекшелігі, қызметінің типі, нормативі жэне ассоциалды мінез-құлықты бейімделгіштігі (иілгіштігі)эсеретеді.

Практикалық есептер.

Топтағы немесе жұмыстағы әріптесіңмен біргет эңгімелесіп отырған адамның, кез келген бір адамның мінез-құлығын вервалды емес коммуникациялар тұрғысынан қалай тануға болады? 1-кесте.

 

Мінез-құлық	Трактовкасы (айтылуы) (білінуі)
Қолдау кеудеге бұғауланған	Қорғаныстық позиция
Үстелді жайлап тоқылдату	Шыдамдылық
Саусақтары шамалы ғана ашылып, жалбыранып тұрған қалыпта алақандардың жүмдасуы	Артықшылықты сезінуӘңгімелесуші жаң өзін құмын деп ойлайды
Әңгімелесуші (серік) көзін сүртеді	Сенбеушілік
Тырнағын тістемейді (кеміреді)	Сенімсіздік, қорқыныш
Басын жеңіл түрде бір жағынақисайту	Қанағаттану, сабырлылық

 

Қарақас қарым-қатынас жасаудың кэдімгі қүралы болып табылады. Ол көп нәрсе туралы айта алады. Тексеріп көріңіз эңгімелесуші жақтың мінез-қүлықы мен жай-күйін көзінен тануға шамаңыз келе ме?

 

Көзқарас пеноны жалғастырушықозғалыс	Трактовка (білінуі)
Басты көтеріп, жоғары қарау немесе басты бір жерге қадалып тұрып ию	1 менут күте түр, айналып алайын
Баспен қорғалу жэне кіжірейген (оқшиған) қас	Түсінбедім қайталашы
Басты сэл еңкейтіп, жымию	Түсінемін, қосатын еш нэрсе қалған жоқ
Басты ырғақпен изеу (шүлгу)	Түсінікті, түсіндім, саған не керек
Әңгімелесушінің көзіне көз алмайұзақ қарау	Өзіме бағындырғым келеді. .
Жан-жаққа қарау	Елемеу немесе жақтырмау, менсінбеу
Еденге қарау	Қорқынышпен қашып кеткісі келу

 

Адам жүрегі басқаларға деген қарым-қатынастан,  адами қасиеттерден құралады. Сондықтан қарым-қатынас өмір психологиясында қарастырылады.С.Л. Рубинштейн

І. Кикілжің туралы түсінік

Даудамай адамдардың келіспеушілігінен туа береді. Вольтер адамдармен әңгімелескенді ұнатады, бірақ түбінде олардың ойына қарсы шығады. Алайда ол адамның ой пікірін  соңына дейін толық айтқанын қалайды.

Адам белгілі бір даудамайға тап болғанда ол ситуациядан шығу үшін белгілі   бір стиль мен стратегияны ұстануы керек. Сонда ғана ұтып шыға алады.

Психологтар даудамайға тап болған адамдарға өзін ұстаудың 5 түрлі стилін ұсынады.

-  бәсекелестік; (конкуренция)

-  көнгіштік; (уклонение)

-  бірбеткейлік (приспособление)

-  бірлестік; (сотрудничество)

-  компромисс (компромисс)

2.1 Кикілжің кезіндегі адамдарға әсер ететін стильдер

Осы бес стильді толығырақ қарастырсақ.

Бәсекелестік стилі. Алдымен  біз өзіңізді қызықтырып,  қанағаттандыратын жағдайларыңызды  жасап, өзгелерге ыңғайсыздық тудырасыз. Өз мақсаттарыңызды, орындау  үшін бар мүмкіндігіңізді қолданасыз. Егер мүмкіншілігіңіз мықты болса сіз ұтасыз.

Бұл стильдің тиімділігі нақты күшке ие болсаңыз және өз шешіміңізбен танымызңызға сенімді болсаңыз.

Мына жағдайда бәсекелестік стилін пайдалануға болады.

-беделді, адамдар көимегімен

- тез шешім қабылдау қажет, оған сіздің күшіңіз  жете ме ?

- сіздің басқа таңдауыңыз қалмады және сіз  ешнәрсе  жоғалтпайсыз;

Сіз осы жағдайларды қолданғанда үлкен жетістікке жетпесеңізде қарсыластарыңызды  біраз әлсіретесіз.

Көнгіштік стилі. Бұл стилде сіз өз құқығыңызды  көрсетпейсіз, өзгелермен шешім  қабылдау үшін ақылдаспайсыз  тек жанжаол шешімге дейсіз. Бұл стилді   сіз маңызды емес жанжалда  қолдана аласыз.

Стилді қолдану жағдайлары:

-  Маңызды шамалы және күш жұмсамайтын  жанжалда;

-  Сізге күн ауыр тиді және бұл келіспеушілік сізге  тек қосалқы ауыртпашылық дегенде;

-  Уақыт ұту үшін;

-  Келіспеушілікті шешуде мүмкіншілігіңіз аз;

-  Өзгелердің мүмкіншіліктері жоғары деп есептегеніңізде;

Бірбеткейлілік стилі.  Екінші жақпен бірлесе шешімнің маңызы зор, ал сізге  мәні шамалы.

Бұл стильді өзге адамдардың  сіз жасаған жұмыстарды бағалауында қолдануға болмайды.

Стильді қолдану жағдайлары  төмендегідей..

-  Сізді болған жағдай қызықтырғанда;

-  Өзге адамдармен бейбітшілік  пен жақсы қарым-қатынасты сақтау үшін;

-  Өз ісіңіздің рас екеніне сенгеніңізде;

-  Өз мүмкіншілігіңіз аз кезде;

-  Өзге адам осы шешімнен кейін жақсы сабақ алады, егер сіз шегінсеңіз деп танымдайсыз;

Бірлестік стилі. Жақсы, әрі қиын стил түрі. Екі жақ мәселенің туу себебінтолық білсе және оны шешу үшін нақты айғақ затты қолданады.

Бұл стилдің қолданылатын жағдайлары.

-  шешімі екі жақа да мңызды және ешкімде тыс қалғысы келмейд;

-  Екінші жақпен тығыз, ұзақ және жайлы қарым-қатынастасыз;

-  Оқиғаны талқылауға уақытыңыз жеткілікті;

-  Екі жақтың шешім туралы оны  және тілектері белгілі болса;

-  Екі жақтың жағждайы тең,яғни бірдей шешімге ие болса

Екі жаққа шешімқабылдау үшін біраз уақыт керек. Өйткені екі жақта аз тілектері мен талапртарын айтып,  соңында екіжаққа да ыңғайлы болуы үшін.

Компромисс. Өз қызығушылығыңыздан сәл шегінесіз,  алайда жасырын орындала бермек, өзгелер де солай  жасайды. Бір-біріңізбен жоллыққанда өз тілектеріңіз  жайлы толық талқылайсыздар.

Жағдайлары:

-  екі жақта мүмкіншілік тең болса;

-  уақытга келісім сізді қанағаттандырса;

-  өзге келісімдер әсер етпегенде;

-  шешім сізді қанағаттандырмаса, өз мақсатыңызды  өзгерткенде;

-  Копромисс сізге ізгілікті  сақтауға көмектессе, яғни ештеңеден гөрі бір нәрсе;

Қайсы стил тиімдірек. Стилдердің ішіндегібірлестік стилі күрделірек. Егр оны меңгерсеңіз.

Даудамайды өзі бізге стилді сілтейді. Алайда бұл стилдердің әрқайсысы тек белгілі бір жағдайларда ғана тек негізгі рол атқара алады, тек біреуін ғана саралап алуға болмайды. Өз жағдайыңыз бен мінезіңізге  ыңғайлысы жақсы болмақ.

2.2. Кикілжің жағдайындағы әдіс-амалдар

 

Егер мәселе не онымен байланыстылар сізді «жындандырса, ол жағдайға назар аудармауға  тырысыңыз, ал жағдайды бір қалыпты, жайымен қабылдасаңыз ситуацияның шешілуін ғана күтіңіз.  Егер сізді екінші жақтың адамдары  мазаласа, ол сіздің келешегіңіз деп есептеңіз. Өзіңізге тек бір сұрақ қойыңызы «неге мен сол адамды қатал

қабылдаймын» және өзіңізге ұқыптырақ қарйлайсыз. Мүмкін ол адамды дін еркін сезінгені үшін, ал өзіңіз  ынжықтау  болғаныңыз үшін емес пе ? Адам өзін осы сияқты мәселелермен қинап, қарсыласы алдында  әлсіретіп жібереді.

2.3. Кикілжіңді шешу жолдары

Топ ішінде кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттрі екінші біреуледің келеңсіз  ниеттрімен тоғсықан шақтарда қарама-қарсылықты қатынастар бой тіктейді.

Адамдардың бір-біріне деген өшпенділігі болған жерде дау-дамайлы, жанжалды қатынастар өрбиді.

Адамдар арасындағы тіпті кейде бір тұлғаның да көрінетін адамдық қатынастар түрі міне осындай. Бұл қатынастардыі бәрі өмірде адамдардың бір-біріне беретін бағалары мен мінездемлеріне, әр адмның басқаға бағытталған іс-әрекет, қылығында, өзара байланысқан ойы мен сезімінде көрініс береді.

Қарама-қарсылықты  қатыстар  негізінде толық үйлесім болмағанымен оған өқатысқан адамдар бір-бірінің әрекеті  мен ниетін түгелдей шектемейді. Бірде келіссе, бірде қарсы тұрып, алға қойған мақсатқа жетуі жолында қажетті қатынасын үзбейді. Қатынас түгелдей елемеумен даудамайға бармайды,

Кейде екі бір ортада бола тұрып ,бір-біріне деген ыстық та, суық та шырай сезінбейді, яғни өзара қатынас жасауға ешқандай қажеттікті  таппайды, мұндайда олр арасындағы қатынас  бейтараптық сипат алады.

Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түсіп қалған адамдарды бір екншісінен өзін алшақ ұстау қажеттігі де туындап қалады. Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік  танытып, арадағы мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін  таба алмайды да, іздемейді де. Мұның бәрі ортадағы жанжалды қатынастың ушуғуынан.

Кез-келген даудамайды адам, өз мкқсатын нақты қоюы керек, Оны орыдау үшін түрлі амалдар бар.

Дайдамайды біз міндетті түрде сөзді пайдаланамыз. өз ойымызды жтеткізетін бірден  бір құрал осы тіл. Сондай-ақ мимика т.б. қолданылады. Мінез-құлықты да жанжалға  байланысты, бағыттаймыз..

Жақсы сөздермен келісімге келгенімен, соңынана жанжал туу әбден мүмкін. Бұндай кезде тек екі жаққа айырылып кету ғана даудамайды шеше алады.

Жанжалда ауру сияқты, алдын алмаса, жазу қиын. Одан шығу жолы жанжалға,  жанжалға дейінгі және жанжалдан кейінгі жағдайлар көп Солардың кейбіруін қарастырсақ.

Іскерлік қатынаста бағалаумен талқылауды аластату, яғни бәсекелестерге намыс пен арды таптатпау. Бағалай мен талқылау әрбір даудамайда кездесіп отырады. Алайда нақты болжаммен бағалауды атйтар алдында адамға қалай әсер қалдырараын да білу керек, өйткені даудамай одан әрі  өршімесін десеңіз.

Жанжал болдырмаудың тағы бір жолы іскерлік-қарым –қатынаста айтысуға, салғыласуға  жол бермеу. Өйткені айтысып қалған жағдайда адамның ар-намысына тиіп кетуі де әбден мүмкін. Айтысу басталған уақытта біз  не айтып, не қойғанымызды  білмейде қаламыз. Содан бір-бірімізге ауыр сөздермен намысымызға тиетін қылықтар жасаймыз. Кейін өкінгенімен қалыпқа келмейтін жағдайлардав болып қалуыда ғажап, емес. Осы кезде

Д. Корнегидің сөздері еске түседі.

«Он айтысудың тоғызында өзініңі дұрыстығын айтып ақталады. Алайда жанжалда адам өзін  жоғары ұстамауы қажет. Өйткені өзін жоғарылату жанжалдың қорытындысында керісінше болса қарсы , жаққа сіз келемежденіп көрініп оларға мүмкіндік беріп қоясыз. Сондықтан әрбір сөзбен іс-әрекетті ойланып, ой-елегінен өткізіп айтуы қажет»

Даудамайды шешудің және тиімді тәсілі қарсы жақтың ойын, пікірін соңына дейін тыңдап, қорытынды шығару бұл сәтте  екінші жаққа ыңғайлы жағдай мен сенімділікті тудыру үшін толық мүмкіндік болуы керек.

Және де жүрекке жайлы сөз таба алу. Яғни « Кешіріңіз», «Сізге ыңғайсыздық туғызғаныма кешіріңіз» , «Сізге қиын болмаса» және  т.с.с. керекті сөздер болса « Қосарңыз болса» деген сөз тіркесі кейде пайдалы, кейде зиян. Өйткені  сол мезетте тағы да бір даудамай ұшқыны пайда болып кетуі де ғажап емес.

Қорыта айтсақ, қандайда даудамай болмасын одан шығудың түрлі амалдары болады. Адамдар арасында қарама –қайшылықтар болып тұрмасада адам, қоғам дамымай бір қалыппен дамиды. Адл, керісінше жағдай болса түрлі цитуация болып, адам тәжірибе жинақтай бастайды. Әрбір құбылыстар мен процестердің орнымен дамуы, оырндалуы қалыпты жағдай болмақ.

 

Жоғары сынып -оқушыларының арасындағы кикілжіңді теориялық тұрғыда зерттеу

 

Кикілжіңнің  әлеуметтік табиғаты және оның ерекшеліктері.

 

Әрбір қоғамның дамуы, әрбір топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы өзімен күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашан да жұмсақ түрде жүзеге аспайды, кейде қарама - кайшылықтардың туындауынан және шешілуімен байланысты. Әрбір адамның, әрбір үжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры қарама-қайшылықтардан құралған. Мұндай қарама-қарсылықтардың табиғатын әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды алуына, әртүрлі қызығушылығы бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда бір-бірімен екі немесе одан да көп индивидтердің қарама-қарсы қақтығысқа жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бір-бірінің арасында туындаған қақтығыс тек бір ғана адамға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде мемлекетке де қарсы күреске туындауы мүмкін. Олар өзінің қарсыласының мақсатына жетуіне кедіргі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді, қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын, өмірдегі бағалаушылығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және қауіп төңдіру аркылы, физикалык күш пен қару қолдану арқылы жүретін қарама-қайшылықтық қақтығысты кикілжің - деп атайды.

Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы өзара кикілжіңге әкеп соқтыратынын мүлдем білдірмейді. Қарама-қайшылық пен кикілжің - бір нәрсе емес, және қарама-қайшылықтың дамуы әрқашанда кикілжіңге ұласпайды. Кикілжің туындауы үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың  әлеуметтік топтары, біріншіден, өздерінің мақсаттары мен кызығушылықтарының қарама-қарсылығын сезінуі қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер жасауы қажет. Екі немесе оданда көп жеке тұлғалардың топтардың, партиялардың, елдердің, т.с.с.-дың бір-біріне белсенді қарама-қарсылық әрекеттер жасайтын болса, тек сонда ғана қарама-қайшылықтар әлеуметтік кикілжіңдердің негізі болып табылады.

Бұл әлеуметтік құбылыстардың немесе процестердің негізін түсіну үшін сөздің этимологиялық мағынасын анықтаған жөн. Латын тілінде қолданатын «conflictus» сөзін құраған лингвистикалык элементтерінің мағынасын анықтасақ бүл сөздің мәні айқын болады. Бүл сөздің түбірін алдына жалғанған «con» буынынан тұрады, ол біреумен бірге, біреуге қарсы, бір уақытта, бірге деген мағынаны білдіреді және «flictus» («flicо») етістігінен құралған. Бұл етістік үру, итеру, құлату деген мағынаны білдіреді.

Сонымен берілген сөздін элементтері оны қақтығыс, дау, күрес, қарсы тұрушылык деп аударуга мүмкіндік береді.        

Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың топтарының, мемлекеттердің, тағы басқалардың арасындағы қарама-қайшылық болатындығы туралы шешімге алып келді. Қарама-қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары, қызығушылықтары қүрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық қүрылым, қоғамдық қозғалыс, т.б.). ал екіншісі, үкімет құрылымының іс-әрекетінің әртұрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, политикалық қарама-қайшылықтар болып табылады. Қарама-қайшылықтардың бұл екі түрі қоғамда кикілжіңнің объективті-реалдық негізін тудырады.

Қоғамдық өмірдің барлық сфералары - экономикалык, политикалық, әлеуметтік рухани жағы -барлығы өзара көптеген дифференциацияларға, қарама-қайшылықтарға, әртүрлі мақсаттар мен қызығулықтарының қақтығыстарына толы. Сондықтан да қоғамда әртүрлі кикілжіңдерге орын бар. Кикілжіңдік  индивидтер және олардың топтары немесе әлеуметтік топтар, ұлттар, мемлекеттер, кейде мемлекеттердің коалициялары да түсуі мүмкін. Әртүрлі кикілжің түрлерін тудырушы объектілер және оны шешу тәсілдері бар, сонымен қатар кикілжіңді әрекеттерді тудырушы субъекттердің түрлері аз емес олар тек бөлек ерлер немесе әйелдер, балалар немесе жастар, жүмысшылар немесе студенттер оқымыстылар немесе жазушылар типтес ғана емес, сонымен қатар олардың бүкіл топтары - профессионалдық жағынан, партиялық, ұлттық, рухани және тағы басқа жағынан да болуы мүмкін. Сондықтан өзінің объектісі жэне субъектісі бойынша, қарама-кайшылықтарының әрекетінің мінездемесіне қарай, оның түбірлі негізіндегі себебіне, дамуы мен  шешілуіне, терендігі  мен  өту ұзақтығына байланысты  кикілжіңдердің әртүрлі  де әрқилы түрлерін ажыратуға болады. Бірақ кикілжіңдердің  әрекеттершщ интенсивтілігінің функцияларының, қоғамдаы ролінің әртүрлілігіне қарамастан, дұрыс та терең зейін аударсақ, олардың барлығына ортақ ұқсастықтарды сызып көрсетуге болады.

Кикілжіңнің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс немесе процесс, кезкелген зат болып табылады. Мысалы, жер, су ресурстары тарту жекеменшілік, мәдениеттік қүндылықтар немесе авторитет, престиж, бедел, басқару, т.с.с.  Ал кикілжіңнің субъектісі болып әрқашанда адамдар – бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиылысы - жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе үлт жэне тағы басқа болып табылады.

Өмірде болатын әртүрлі қилы ситуациялардың арқасында белгілі бір субъектің (индивидтің немесе топтың) мақсаты мен кызығүшылықтары ьасқа бір субъектінің мақсатына сәйкес келмеуі мүмкін. Яғни, субьектінің мақсаты қарсы келген екінші субъектінің мақсаты мен қызығушылықтарын жүзеге асыруын қиындатады. Мүндай ситуацияның қарапайым мысалы спорттық ойын (айталық, футбол немесе волейбол), мүндағы бір карсыластың жеңісі екіншісінің жеңілісіне экеп соқтырады. Бірақ дау-дамайлы ситуацияға түсетін әртүрлі индивидтердің немесе топтардың қызығушылықтары мен мақсаттары диадикалық бөлінумен шектеліп қана қоймайды, мүнда күрделі матрицалык жүйелі көрініс береді. Мысалы, бір топта оқитын студенттер стипендия алған соң, кейбіреулері алынған ақшаға бар өткізуді үсынса, ал басқалары танымалы эншінің концертіне баруларын өтінеді, ал үшіншілері тіпті ақшаларын жүмсағанды қаламайды. Мүндай жағдайда топта кикілжіңдік ситуация туындаиды. Егер де дау нәтижесінде бүкіл бар өткізу деген ортак шешімге келсе, онда берілген ортада кикілжің жоқ деп есептеледі. Ал егер бір студент болса да бұл вариантқакеліспесе, онда мұндаи ситуация кикілжіңге әкеп    соқтыруы     мүмкін.    Ондай    болса,    әртүрлі қызығушылықтардың қарама-қарсылығы кикілжіңді жагдай тудырады. 

Кикілжіңнің  туындауындагы себептері өте көп, бірақ оларды үш категорияға бөліп көрсетуге болады:

·        Ресурстар. Ресурстар айналасында туындаған кикілжіңдер өте қарапайым болып саналады.Бірақ бұдан өршіген кикілжіңдер өте күрделі болады.

·        Психологиялық қажеттіліктер: Достық, басқару, топтың кұрамына кіру, табыс.

·        Құндылықтар — біздің сенімдеріміздің жүйесінің негізі.

Бүл себептер кейде аралас кейде бір өзі кикілжің туындатады. Сенімдік құндылықтардан туындаган кикілжіңдерді шешу өте қиын болады, бұл құндылык жеке тұлғаны және оның өмір сүру маңыздылығын кұрайды.

Басқа классификациясы

·        Базальді қажеттіліктер (тіршілік үшін қажет);

·        Басқа да құндылықтар (дін);

·        Шектелген ресурстар (ақша);

·        Психологиялық қажеттіліктер (біз өзімізді пайдалы, қажет жэне жақсы сезіну үшін).

Басқаша классификациялау

·        Негізгі (базальді) қажеттіліктер -  тіршілік ету үшін  су, тамақ, ауа жэне т.б.

·        Бөлектендіретін құндылықтар - мысалы, әр түрлі дінге сенетін адамдардың құндылықтары мен қызуғушылықтары сәйкес келмейді.

·        Әр түрлі қабылдау - адамдар болып жатқан ситуацияны әр түрлі қабылдайды. Мысалы, екі адам   досының  көйлегінің түсіне  дауласуы   мүмкін.   Себебі,  әр  адам  бір  түсті   әр түрлі қабылдайды.

·        Әр түрлі қызығушылықтар - мысалы, екі оқушы кешке киноға немесе туған күнге баратыны туралы дауласуы мүмкін.

·        Шектелген ресурстар өмірде әрқашанда  бір нәрсе жётпей тұрады. Мысалы, өмірде барлығы бай емес, себебі ақша шектелген  рссурс.

·        Психологиялық қажеттіліктер - бүл қажеттілік, бізге өзімізде сенімділік болу үшін өзіміздің қажет екендігімізді және маңыздылығымызды түсіну үшін қажет. Мысалы, бізді жақсы көрубізге өте керек.

Кикілжіңнің  дамуын немесе іске асуын формула ретінде көрсетуге болады.

Кикілжіңнің  бірінші формуласы

Кикілжіндік  жағдай + Инцендент = Кикілжің

Кикілжіңдік жағдай - нагыз себебін құрайтын жиылған қарама - қайшылықтар.

Инцидент - кикілжіңдік сылтауы болып табылатын жағдайлар ағыны.

Кикілжің - қызығушылықтары мен  позицияларының қарама - қаишылануына байланысты ашық қарсы тұру.        

Формулаға қарайтын болсақ ондағы кикілжіңдік жағдаймен инцидент бір-біріне тәуелсіз, яғни олар бір-бірінің туындауына себепші емес.

 

кикілжіңнің екінші формуласы

Мұндағы кикілжіңдік жағдайлар бір-біріне тәуелсіз және  бірінен-бірі туындамаған.

Берілген   формула  бірінші   формуланы  толықтырады,  сәйкесінше,   әр   кикілжіңдік жағдай  өзінің өршуімен, баска кикілжіңнің инцидентінің туындауына әсер етеді.

Векторлық түрде кикілжіңнің бірінші және екінші формулаларын келесі түрде көрсетуге болады:

2. Жоғары сынып оқушыларының арасындағы кикілжіңдердің түрлері мен туындау себептерін анықтау.

 

Халықтық білім беру сферасындағы іс-әрекеттің төрт субъектілерін бөліп көрсетеді: оқушы, мұгалім, ата- ана   және  администратор.   Субъекттердің   өзаралық   әртүрлі   қарым-қатынасқа   түсінуі   байланысты кикілжіңдердіңкелесі түрлерш бөліп көрсетуге болады: оқушы - оқушы; оқушы - мұғалім; оқушы - ата-ана; оқушы - администратор; мұғалім - администратор; мүғалім - мұғалім; мүғалім - ата-ана; ата-ана - ата-ана; ата-ана - администратор; администратор - администратор (В.Воронин).

Оқу іс-әрекетінің көп тараған оқушылар арасындағы кикілжіңдерді қарастырайык.

Жасөспірімдік, жеткіншектік ортадағы кикілжің барлық заманға және халыққа тән, ол Р.Киплингтің бейнелеген XIX гасырдағы аристократтық мектебі болсын немесе ағылшын жазушысы У.Голдингтің «Повелитель мух» шығармасындағы ересектердің қарауынсыз, қарт аяғы баспаған аралдар қалып қойған бір топ балалардыц оқиғасы болсын (И.Кон).Мектептегі оқыту барысындағы жетіспеушілікке байланысты туындайтын кикілжіңдерді 1-сызбадакөре аламыз. Жоғары сынып арасындағы болатын кикілжіңдердің бірі лидерлікке ұмтылыс немесе лидерлік кикілжіңі. Мүнда екі-үш лидерлердің жэне олардың топтарының сыныптағы біріншілік беделіне таласуы. Орта сыныптарда қыздардың тобымен ұлдар тобының арасындағы кикілжіңдер жиі болып тұрады. Үш-төрт жасөспірімдердің бүкіл сынып немесе бір оқушының бүкіл сынып оқушыларымен кикілжіңге түсуі мүмкін. Психологтардың бақылауынша (О.Ситковская, О.Михайлова) лидерлікке жол, әсіресе жасөспірімдер ортасында, қатыгездік, мейірімсіздік, өзінің біріншілігін көрсету немесе демонстрациялаумен байланысты. Балалық қатыгездік - барлығына танымды құбылыс. Әлемдік педагогиканың бір парадоксының нәтижесі бойынша бала ересектенде көбірек өзінің қатарластарына қатыгездік көреді.

Оқушылардың агрессивтік қылықтарының генезисі олардың жеке тұлғалық әлеуметтенуінің дефектерімен байланысты. Сонымен қатар, баланың және жеткіншектің жеке тұлғасы өзімен-өзі қалыптаспайды, қоршаған ортада, қоғамда қалыптасады. Әсіресе, маңызды болып кіші топтар жатады. Мұнда жеткіншек басқа адамдар мен әрекеттеседі немесе қарым-қатынасқа түседі. Ең алдымен жанұяға қатысты. Әр түрлі авторлар сәтсіз қалыптасқан жанұяларды әр түрлі бөліп көрсетеді.

Л.С. Алексеева сәтсіз қүрылған жанүялардың келесі түрлерін көрсетеді:

1.     кикілжіңдік;

2.     аморальді;

3.     педогогикалық компетентті емес;

4.     асоциалды;

Г.П. Бочкарёва келесі жанұяларды бөліп көрсетеді:

1.     эмоционалды  атмосферасы  сәтсіз қүрылған жанұялар,  мүнда ата-аналары  өз балаларына мейірімсіз, сонымен қатар дөрекі, құрметтемей қарайды.

2.     мүшелерінің арасында эмоционалды байланыс жоқ, баланың қажеттіліктеріне немқұрайлы қарайды.

3.     балаға саяси жағымсыз қажеттіліктер мен қызушылықтар ілініп, оларды аморальді өмір сүруіне итеру.

Сонымен, мектепке дейінгі балалардың ата-аналарының жазалауының жиілігі мен балалардың агрессивтік әрекеттерінің жиілігінің арасындағы оңды байланысты табылған (Р.Сирс).

Ата-аналары физикалық күш көрсету арқылы тәрбиеленген балалар көбінесе кикілжіңге түскіш болып келеді (А.Бандура). Сондықтан зерттеушілердің көбісі жазалау жеке тұлға қылықтарының кикілжіңділігінің моделі деп санайды (Л.Джавинен, С.Ларсенс).

Әлеуметтенудің алғашқы сатыларында агрессия қасиеті абайсыздан көрінуі мүмкін. Бірақ агрессиялық әрекет арқылы көздеген мақсатына жеткен соң, әртүрлі қиын ситуациялардан шығу үшін мұндай тәсілді қайтадан қолдануға ұмтылуы мүмкін. Ол үшін агрессия - қол жеткізу тәсілі емес, агрессия - өзіндік мақсаты болып саналады. Бұл агрессия қылығының өзіндік мотивіне айналып, өзін-өзі басқаруының төменгі деңгейінде баскаларға деген қарсыластық сезімін тудырады.                                                                  

Бұдан басқа жасөспірімдердің өздерінің сыныптастарымен кикілжіңге түсуі, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Яғни өзімен жастылардың оны моральды этикалық критериймен бағалауы және т.с.с. (В.Лозоцева).

Сынып ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы кикілжіңдер түрлері өте көп.

Оқушылар тобы ішіндегі өзаралық кикілжіңдер топтағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың дисгармонизациялануынан және топтың құрылымының тепе-теңдігінің бұзылуынан (статустық, рольдік, коммуникативтік, басқармалық) көрініс табады.

Топ әртүрлі күрделі де көп деңгейлі және көп функциональды көріністі болғандықтан, онда әр түрлі кикілжіңдердё дамиды.

Сол топ ішіндегі болатын кикілжіңдердің мінездемелеріне тоқтап өтсек:

1. Берілген топтағы микро-топтардың өзара әрекеттесуі барысында кикілжіңдер туындауы мүмкін. Мұндай  топтар әр түрлі кіші әлеуметтік топтарда кездеседі, және оларды саны 6-8 адамнан аспайды, сонымен қатар 3 адамнан тұратын микро-топтар да бар. Көпсанды топтар тұрақсыз болып келеді. Топ мүшелерінің жас деңгейінің өсуіне және олардың әлеуметтік статусына байланысты топтардың саны азаяды. Топтың өмірінде мини-топтар үлкен роль ойнайды. Олардың өзара әрекеттесуі толығымен топтың климатының өзгеруіне, іс-әрекетінің нәтижелігіне әсер етеді. Кіші топтардың ішінде топтық өмірдің ережелері мен нормаларынан озу байқалады, дәлірек айтқанла мини-топ осы ережелердің өзгеруіне инициатор болып табылады. Бірінші  топтағы мини-топты таңдау мәселе алдында тұрады. Ол топ оны өзіне қабылдап, оның мінезін мақұлдайды.

Түзілу деңгейінде және оқушылардың өзара бейімделу деңгейінен өткен мектеп сыныбы, ереже бойынша осындай бірнеше микро-топтардан түруы мүмкін. Олардың бұлай түзілуінің принципі болып, қатысушылардың статусына байланысты: «жұлдызы» бар немесе лидері бар жоғары статустық топтар, орта және төменгі статустық топтар, жиірек топ қабылдамаған жеке тұлғалардың (изгои) өзара қарым-қатынас құрған топтар болып бөлінеді.

  Сыныптағы балалардың жынысы мен жасына байланысты кіші топтарға бөлінуі де әр түрлі өтеді. Бастауыш мектепте мектеп үлгерімі принципына байланысты кіші топтар түзіледі, және бір топтың өзіне сол және басқа жыныс мүшелерінің оқушылары түседі. Ал жеткіншектердегі балалар мен қыздар топтары көбінесе автономды болады. Мұнда балалар саны көп болса, онда топтың құрылымы бұтақталып, бір топқа жиналады. Ал егер қыз саны көп болса, ұлдар көбінесе қыздардың лидерлеріне бағытталып, бағынады.

Бір сыныптағы кіші топтар арасында әр түрлі қарым-қатынастар түзіледі. Ереже бойынша топтар арасында оң байланыс немесе барлық төменгі және орта статустық топтар жоғары статустық топқа бағытталуы мүмкін. Кейде топ ішінде топ аралық кикілжіңдер тудыратын бір адам немесе тұрақты жүк болады, олар басқа кіші топтың лидерімен кикілжің қарым-қатынас құруы мүмкін.

2. Кикілжіңдер жоғары статустық топтардын. сыртқы референтті топтың ортақ мақсатына және кұндылықтарына қарсы тұруына  сәйкес келмеуіне байланысты туындайды.

3. Басқару стилімен келіспеген формальді емес сыртқы топтың басқарушысымен әрекеттесу барысында туындайтын   кикілжіңдік жағдайлар. Мұндағы кикілжің топтық  болып  басталмайды. Бұл  жердегі кикілжіңге қатысушылар  басқарушы және топтың жеке онда тарқаған топтың мүшелеоі өз орнынан басқа қоғам - достықтан  табады .

4.  Лидерлер арасындағы кикілжіңдер. Бір жағдайда кикілжің күштері тең екі микро-топтың  лидерлерінің арасында болса, екінші жағдайда кикілжің тұрақталған лидермен оның қолдаған, күшейіп келе жатқан адамының арасында туындайды. Бұдан басқа сынып үшін әр түрлі бағыттағы лидерлер кикілжіңдері дәстүрлі болып табылады. Мұндай қарсы күрестердің қажеті де жоқ, сонымен қатар үлкендердің дұрыс басқара алмауынан туындайды. Олар оқушыларға сыныпты «әсер ету сфераларына» бөлуге, өзінің лидерлік басшылығы тән спецификалық зоналарын әр лидерлерге табуға көмек бермейді.

5. Сонымен қатар, формальді емес лидермен топтың басқарушысының арасындағы көп таралған кикілжің. Лидермен басқарушысының қызығушылықтары мен мәселелері бағыттас болса да, олар үнемі қақтығысуы мүмкін.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1.     Е.М. Бабосов « Конфликтология» Минск Тетра системс 2000 г

2.     О.Н. Громова « Конфликтология» Москва,2000 г.

3.     Борокин Ф.И., Коряк Н.М. Внимание: Конфликт! – Новосибирск: Наука , 1989г.                     

4.     Арымбаева А. Шиеленістану. –Шымкент, 2007 ж.

5.     И.Е.Ворожейкин, А.Я.Кабанов, О.К.Захаров. Конфликтология.   –Москва, 2000.

6.     Сауранбаев Н.Т 70 000 сөз Орысша – қазақша сөздік  Алматы, Дайк – Пресс 2005.

7.    Анцупов А.Я., А.И. Шипилов. Конфиктология. М.,2001.

8. Уткин Э.А. Конфиктология. М., 2000.

9.     Бороздина Г.В. Психология делового общение. Москва ,1999г.

10.     Лавриненко В.Н. Психология и этика делового общение. -Москва, 2000г.