Тақырыбы. Метрология және электрлік өлшеулер

 

1. Өлшеу әдістері және оның түрлері.

Өлшем дегеніміз -  физикалық шамалардың мәнін, тәжірибелік жолмен, өлшемдік заттарды қолдана отырып табу процесі.

Процестің нәтижесі физикалық шамалардың мәні Q=qU, бұл жердегі q- қабылданған бірлікке сәйкес алынған физикалық шаманың сандық мәні; U- физикалық  шама бірлігі. Өлшеу кезінде табылған физикалық шаманың мәнін Q дұрыс шама деп атайды.

Өлшеу принципі- физикалық құбылыс немесе физикалық құбылыстар жиынтығы, ол өлшеу негізіне жатады. Мысалы, дене массасын ауырлық күшін пайдалана отырып өлшеудің көмегімен шамалау, бұл жерде массаға пропорционал салмақ болады, температураны термоэлектрлік  әсерді пайдалана отырып өлшеу.

Өлшеу әдістері деп- өлшеу амалдарын және принциптерін пайдаланудың жиынтығын айтады.

Өлшеу құралдарына (СИ) жататындар пайдаланылатын техникалық заттар, олардың нормаланған метрологиялық қасиеттері болады.

 Өлшеудің әртүрлі түрлері болады. Өлшеу түрлерін топтастыруды өлшенетін шаманың уақытқа тәуелділік жағдайына, өлшемдік теңдеу түріне жағдайына, өлшеу нәтижелерінің нақтылығын анықтайтын жағдайға және осы нәтижелерді көрсететін тәсілдерге сәйкес жүргізеді.

Өлшенетін шаманың уақытқа тәуелділігіне қарай өлшеуді  статикалық және динамикалық деп екіге бөледі.

 Статикалық дегеніміз- өлшенетін шама уақытқа тұрақты болып қалады. Бұндай  өлшемдерге жататындар, заттың өлшемін өлшеу, тұрақты қысымның, температураның т.б. шамалары.

Динамикалық өлшем дегеніміз- өлшенетін шама уақытқа байланысты өзгеретін процесс, мысалы, қысымды және температураны қозғалтқыш цилиндріндегі газ сығымдалуы кезінде өлшеуді айтады.

 Бұл өлшемдердің нәтижелерін алу тәсілдеріне қарай, өлшемдік теңдеу түрін анықтауға байланысты өлшемдерді тіке (тура), жанама, жинақталған және бірлескен өлшеу түрі деп бөледі.

Тікелей өлшеу дегеніміз- бұл жерде ізделіп отырған физикалық шаманың мәнін тікелей тәжірибе мәліметтерінен табады. Тікелей өлшеуді Q=Х формуласымен көрсетуге болады, бұл жердегі Q өлшенген шаманың ізделіп отырған мәні, ал Х- мәні , оны тікелей тәжірибе мәліметтерінен алған. Бұл секілді өлшемдерге мысал ретінде мыналарды алуға болады: ұзындықты сызғышпен немесе рулеткамен өлшеу, диаметрді штангенциркульмен немесе микрометрмен өлшеу, бұрышты бұрыш өлшегішпен өлшеу, температураны термометрмен өлшеу т.б. жатады.

Жанама өлшемдер дегеніміз- бұл жерде шаманың мәні ізделіп отырған шамамен шамалардың арасындағы белгілі байланыс негізінде анықталады, бұл жерде шаманың мәні тікелей өлшеммен табылады. Сонымен, өлшеніп отырған шаманың мәнін мына формула бойынша есептейміз Q=Ғ (х1,х2,....хN), бұл жердегі Q- өлшеніп отырған шаманың ізделіп отырған мәні; Ғ- белгілі функционалдық тәуелділік, х1, х2,....хN- тікелей өлшеу арқылы алынған шамалардың мәні. Жанама өлшемдердің мысалдары: денені тікелей оның геометриялық өлшемдеріне  қарап көлемін анықтау, өткізгіштің меншікті электрлік кедергісін оның кедергісне қарап анықтау, көлденең қиықтың ұзындығына және көлеміне қарап анықтау, резьбаның  орташа  диаметрін үш сымды алып өлшеу әдісімен анықтау және т.б. Жанама өлшемдер, ізделіп отырған шаманы тікелеі өлшеуге болмайтын жағдайда кеңінен қолданылады. Мынандай   жағдайлар да кездеседі, шаманы тек қана жанама жолмен өлшеуге тура келеді, мысалы, астрономиялық немесе  атомішілік өлшемдерді өлшеу.

Жинақтап бүтіндей өлшеу- бұл өлшемде, өлшенетін шамалардың мәнін бір немесе бірнеше бірдей шамалардың қайтадан өлшенген өлшеу нәтижелеріне қарап анықтайды, бұл жерде әртүрлі шамаларды бірлестіреді. Ізделіп отырған шаманың мәнін бірнеше тікелей өлшемдердің қорытындысын ала отырып теңдеу жүйесімен шешіп анықтайды. Жинақталған өлшемдердің мысалына жекелеген гирлердің жиынтығының массасын анықтау, біреуінің белгілі массасы бойынша колибрлеуді жүргізу және тікелей өлшеудің қорытындысы бойынша әртүрлі үйлесімді гирлердің массасын салыстыру. Енді, бірлескен өлшемдерді қарастырып көрейік, бұл жерде әртүрлі салмақтағы гирлерге калибровка жүргіземіз, олардың массасы 1,2,2; 5,10 және 20 кг (2-ден басқа) гирлер қатары әртүрлі өлшемдегі үлгілік массаны көрсетеді. Жұлдызшамен белгіленген гирлер 2 кг-ның нақты мәнінен ерекше болғандар. Калибровканы массасы белгілі әрбір гирден   бір-біреуден алып жүргізеді, мысалы, массасы 1 кг-дық гирді алады. Гирлердің тәсілдерін ауыстыра отырып өлшеу жүргіземіз. Теңдеу құрастырамыз, бұл жерде жекелеген гирлердің массасын санмен белгілейміз, мысалы, 1- үлгіде 1 кг-дық гирдің массасын белгілейміз, оны: 1=1үлгі+а; 1+1 үлгі=2+b; 2^*=2+c; 1+2+2^*=5+d т.б. Теңдеудің оң бөлігінде көрсетілген гирлердің массасына қосымша салмақ қосу немесе теңестіру үшін алып тастау қажет болғанда оны a,b,c,d деп белгілейміз. Теңдеудің бұл жүйесін шешіп болғаннан соң, әрбір гирдің массалық мәнін анықтауға болады.

Бірге- бірлестіріп өлшеу әдісінде- бір мезгілде екі немесе одан да көп әртүрлі атаудағы шамаларды өлшейді, бұл, олардың арасындағы функционалдық байланыстарды табу үшін жасалады. Бірлескен өлшемнің мысалына желінің ұзындығын оның температурасына қарап анықтау немесе өткізгіштің электрлік кедергісін оның қысымына және температурасына қарап анықтау жатады. Нәтижелердің нақтылығын анықтау жағдайына сәйкес өлшеулерді үш классқа бөлеміз.

1. Нақты өлшемнің жоғарғы мүмкіндігін анықтау, бұл өлшем техника деңгейінде жүргізіледі. Бұл классқа барлық жоғары нақтылықтағы өлшемдер жатады және бірінші кезекте эталондық өлшемдер, бұлар, физикалық шамалардың бекітіліп берілген бірліктеріне нақты түрде жоғарғы өлшеммен жүргізуге байланысты болады. Бұл өлшемдерге жататындар, физикалық констант, атап айтқанда, барлық көп салалы өлшемдер, мысалы, еркін түсудің жылдамдық шамасының абсолюттік мәнін өлшеу.
2. Байқау-сынау өлшеулері , бұл жердегі қателік белгілі бір берілген мәннен асып кетпеуі тиіс. Бұл классқа жататын өлшемдерге, мемлекеттік қадағалау зертханасында орындалатын өлшемдер, олар техникалық регламенттердің талаптарын сақтауды бақылайды және өлшемдік техниканың жағдайын, сонымен қатар зауыттағы өлшемдік зертхананы қадағалап отырады. Бұл өлшемдер белгілі бір жағдайдағы нәтижелердің қателігінің алдын-ала берілген мәнінен асып кетпеуіне кепілдік береді.
3. Техникалық өлшемдер- бұл  жердегі нәтижелердің қателігі өлшеу тәсілінің сипатына қарай анықталады. Техникалық өлшемдердің мысалына, өнеркәсіптік кәсіпорындарындағы өндірістік процестердегі  орындалатын өлшемдер жатады, қызмет көрсету аясындағы өлшемдер т.б.

Өлшеу нәтижелерін көрсету тәсіліне қарай  абсолютік және салыстырмалы  өлшемдер болып екіге бөлінеді.

Абсолюттік өлшем дегеніміз- бір немесе бірнеше шамаларды тікелей өлшеуге немесе оған физикалық констант мәнін пайдалануға негізделген. Абсолюттік өлшеудің мысалына жататындар: ұзындықты метрмен өлшеп анықтау, ампердегі электр тоғының күшін  анықтау, еркін түсудің жылдамдығын квадрат метр-секундпен анықтау жатады.

 Салыстырмалы өлшемге жататындар, бұл жағдайда, ізделіп отырған шаманы сонымен аттас шамамен салыстырады, ол бірліктің рөлін атқарады немесе бастапқы бірлік болып саналады. Мысалы: обечайканың  диаметрін өлшеу ролигінің айналым санына қарап анықтау, ауаның салыстырмалы ылғалдылығын өлшеу, оны 1 куб.м ауадағы су буының мөлшеріне қарап анықтайды, ол 1 куб.м ауаны осы температурада қанықтырады.

 Ізделіп отырған шамалардың мәнін анықтау тәсіліне байланысты, өлшеудің негізгі екі әдісі болады, тікелей бағалау әдісі және  шамалап салыстыру әдісі.

Тікелей бағалау әдісі- бұл өлшеу әдісінде шаманың мәнін тікелей әсер ететін өлшеу құралының есептегіш құрылымы бойынша анықтайды. Бұған мысал ретінде мынаны алуға болады: сызғыштың көмегімен ұзындықты есептеу, бөлшектердің (детальдар) өлшемдерін микрометрмен, бұрыш өлшегішпен, қысымды манометрмен өлшеу т.б.

Шамалап салыстыру әдісі- бұл өлшеу әдісінде , өлшенетін шаманы мөлшерлік көшірменің шамасымен салыстырады. Мысалы, калибрдің диаметрін өлшеу үшін оптиметрді нөлге қойып ұзындық өлшемінің ұшына дейін блокпен апарады, ал өлшемнің нәтижесін нөлден ауытқу жағдайына қарай оптимер тілінің көрсеткішіне қарап алады. Осындай жағдаймен, өлшенетін шама блоктың соңғы өлшемінің өлшемімен теңестіріледі. Салыстыру әдісінің бірнеше түрлері бар:

а) қарама-қарсы қою әдісі, бұл жерде өлшенетін шама және шамамен жасалған мөлшер бір мезгілде салыстыру құралына әсер етеді, бұл жағдай екі шаманың арасындағы  қатынасты жасауға мүмкіндік береді, мысалы, кедергіні  өткелдік сызба бойынша өлшеу, бұл жағдайда  өткен диагоналін көрсететін құралды іске қосамыз;

б) дифференциалдық әдіс, бұл жерде өлшенетін шаманы, өлшеммен жасалған белгілі шамамен салыстырады. Бұл әдіспен, мысалы, тексеріліп отырған бөлшектің диаметрін оптимермен өлшегенде оны блок бойынша нөлге қойып өлшем шамасының ауытқуын анықтайды;

в) нөлдік әдіс- бұл да шаманы салыстыру әдісінің түріне жатады, бұл жерде шаманың әсерлік тиімділігін салыстыру құралында нөлге дейін жеткізеді. Бұл әдіспен өткел сызбасы бойынша электрлік кедергілерді өлшейді, оны толық теңгеріп алады;

г)сәйкестік әдісінде өлшенетін шама мен мөлшерлеп жасалған шаманың арасындағы  айырмашылықты, шкала белгілерінің немесе мерзімдік дабылдардың сәйкес келуін пайдалана отырып анықтайды. Мысалы, штангенциркульмен өлшеген кезде негізгі және синустық шкалалардың белгілерінің сәйкестігін пайдаланады.

Өлшеу ақпараттарын алудың тәсіліне  байланысты, өлшемдерді түйіскен және түйіспеген деп бөледі.

Қолданыладытн өлшемдік заттардың түріне байланысты оларды инструменталдық, эксперттік (сараптық), эвристикалық және органолептикалық өлшем әдістері деп бөледі.

Инструменталдық әдіс арнаулы техникалық заттарды пайдалануға негізделген, атап айтқанда, автоматтандырылған және автоматты.

Эксперттік әдіс мамандар тобы талқылап бағалауына негізделген.

Эвристикалық әдіс ішкі түйсікке негізделген.

Органолептикалық әдістер адамның сезім мүшелерін пайдалануға негізделген. Нысанның жағдайын бағалауды элементтік және кешенді өлшемдермен жүргізеді. Элементтік әдісте, заттың әрбір параметрін жекелеп өлшейді. Мысалы, эксцентриситет, сопақша болуы, цилиндр иінінің қырларын өлшеу. Кешенді әдісте сапалылық көрсеткішті біріктіріп өлшейді, оған оның құрамындағы жекелеген заттардың әсері тиеді. Мысалы, цилиндр бөлшегінің радиалдық соғуын өлшеу, оған эксцентриситет, сопақшалық т.б. әсер етеді. Профильді шектік контурға қойып бақылау.

 

2. Электрлік өлшеу құралдары және өлшеулер әдістері. Өлшеулер әдістері жайлы жаппы мәлімет. Өлшеу құралдарын жіктеу. Өлшеу құралдарын топтарға бөлу.

 

Өлшеу құралдары: техникалық, өлшеуге арналған құрадар (102-ФЗ.26.06,2008ж. анықтамалық бойынша ) . өлшеуге арналған техникалық құралдыр, нормалық метрологиялық сипаттағы, физикалық шаманың бірлігін жасайтын немесе сақтайтын, олардың өлшемдері өзгермейді (белгілі бір қателік шегі болады), белгілі бір уақыт интервалы аралығында жұмыс жасайды. (РМГ 29-90 анықтамалығы бойынша).

Өлшеу құралдарының классификациясы.

Техникалық жағдайына қарай бекітілген:

-физикалық шаманың өлшемі – бұл өлшемдік құрал, физикалық шаманың бір немесе бірнеше берілген өлшемдерін жасап және  сақтауға арналған, олардың мәні белгіленген бірліктермен көрсетілген және қажетті нақтылығы белгілі;

- өлшемдік құрал- өлшеу құралы, белгілі диапазондағы өлшенетін физикалық шаманың мәнін алу үшін қолданылады;

-қайта түрендіретін өлшеу құралы- техникалық құрал, нормативтік метрологиялық сипатта болады, өлшенетін шаманы басқа шамаға түрлендіру үшін немесе өңдеу үшін қолайлы өлшемдік дабыл, сақтауға ыңғайлы, одан соң индикацияға  немесе хабар беруге түрленеді;

-өлшемдік қондырғы (өлшемдік машина)- бұл функционалдық түрде бірлестірілген өлшемдік жиынтық, өлшемдік құралдардың, өлшемдік түрлендіргіштердің және де басқа құрылымдардың жиынтығы, олар бір немесе бірнеше физикалық бір орында орналасқан шмаларды өлшеуге арналған;

- өлшемдік жүйе- функционалдық бірлескен өлшем жиынтығы, бұл өлшемдік құралдардың, өлшемдік түрлендіргіштердің, ЭЕМ және басқа техникалық құралдар, олар бақыланатын нысандардың әртүрлі нүктесіне  орналасқан, олар бір немесе бірнеше физикалық осы нысанға тән шамаларды өлшеу мақсатында алынған, және өлшеу дабылдарын әртүрлі мақсат үшін жасап шығарады.

-өлшемдік- есептеу кешені- өлшеу құралдарының функционалдық бірлескен жиынтығы, ЭЕМ және  қосалық құрылымдар, бұлар өлшемдік жүйенің  құрамында болып, нақты өлшемдік тапсырмаларды орындауға арналған .

Автоматтандыру дәрежесіне қарай:

-автоматталған;

- автоматтық

-қолмен жасайтын;  

Өлшемдік құралдарды стандарттау дәрежесіне  қарай бөлу:

-стандартталған;

-стандартталмаған;

Байқау сызбасының орны бойынша:

-эталондар;

-өлшеудің қолданылатын құралдары;

 

3. Мералар және өлшеу түрлендіргіштері

 

Өлшенетін физикалық шамалардың маңыздылығы бойынша:

-өлшемдік тапсырмаға сәйкес алуға қажетті физикалық  шамаларды өлшейтін негізгі құрал;

-өлшеудің, осы физикалық шаманы өлшеуге арналған қосалқы құралы, бұл жердегі негізгі өлшемді, талап етілген өлшемнің нақтылығын анықтайтын нәтижелерді алу үшін қолданады.

Өлшеу тәсілдері (СИ)- бұл техникалық  тәсіл немесе өлшеуді жүзеге асыратын жабдықтардың жиынтығы және оларда нормаланған метрологиялық ерекшеліктері бар. Өлшеу құралдарының көмегімен физикалық шаманы тауып қана қоймаймыз, сонымен қатар өлшейміз де. Өлшеу тәсілдерін келесі белгілеріне қарай мынандай топтарға бөлеміз:

1) құрылымдық таралу тәсіліне қарай;

2)метрологиялық өлшемдерге  арналған;

Құрылымдық таралау тәсіліне қарай өлшеу құралдары былайша бөлінеді:

1. шамалық  өлшемдер;
2. өлшемдік түрлендіргіштер;
3. өлшеу құралдары;
4. өлшеу қондырғылары;
5. өлшеу жүйелері.

Шаманы өлшеу дегеніміз- белгілеп қойылған нақты өлшемді өлшеуге арналған тәсіл, оны өлшеуге бірнеше рет пайдалануға болады. Оларды мынандай бөліктерге бөледі:

1. бірқатарлы өлшемдер;
2. көпқатарлы өлшемдер;
3. өлшемдердің жиынтығы.

Техникалық біртұтас құрылымға жататын кейбір өлшемдік мөлшерлер болады, олардың көмегімен өлшемдерді әртүрлі етіп жасауға  болады- оларды өлшемдік дүкен деп атайды.

Өлшем нысандары тікелей өлшенетін компораторлармен  салыстырылады (техникалық әдістер). Мысалы, рычагты таразылар компаратор бола алады. Бірқатарлы өлшемдерге стандарттық  үлгілер жатады (СО). Оларды  екі түрге бөледі:

1. құрамның стандарттық үлгісі;
2. стандарттық үлгілердің қасиеттері.

Құрамның немесе материалдың стандарттық үлгісі дегеніміз- белгіленген шамалары бар үлгілер, ол заттағы немесе материалдың құрамындағы заттардың  мөлшерін көрсетеді.

Заттың немесе материалдың қасиетінің стандарттық үлгісі дегеніміз- белгіленген шамалары бар үлгілер, олар заттың немесе материалдың қасиетін көрсетеді (физикалық, биологиялық т.б.). Әрбір  стандарттық үлгі міндетті түрде, метрологиялық қызмет мүшелерінің метрологиялық аттестациядан өтуі тиіс, одан соң барып пайдалануға болады. Стандарттық үлгілер әртүрлі деңгейде және әртүрлі салада қолданыла береді, оларды былайша бөледі:

1)мемлекет аралық СҮ;

2)мемлекеттік-СҮ

3)салалық СҮ;

4)ұйымдардың, кәсіпорындардың СҮ.

Өлшемдік түрлендіргіштер (ӨТ) дегеніміз-өлшенетін шаманы басқа шама арқылы көрсететін немесе оны өлшемдік ақпарат дабылына түрлендіріп жіберетін өлшеу тәсілі, оны одан соң өңдеуге және сақтауға болады. Өлшемдік түрлендіргіштер өлшенетін шаманы әртүрлі етіп түрлендіру алады. Оларды мынандай түрлерге бөледі:

1. ұқсас түрлендіргіштер (АП);
2. сандары ұқсас түрлендіргіштер (ЦАП);
3. сандық-ұқсас түрлендіргіштер (АЦП).

 Өлшемдік түрлендіргіштер өлшеу тізбегінде әртүрлі позицияда болуы мүмкін. Оларды  былайша бөледі:

1. өлшеу нысанымен тікелей байланысатын бастапқы  өлшемдік түрлендіргіштер;
2. аралық өлшемдік түрендіргіштер, олар бастапқы түрлендіргіштерден соң орналасады.

Бастапқы өлшеу түрлендіргіштері техникалық жекелеген, одан өлшемдік тізбекке, өлшемдік ақпараттары бар дабылдар түседі. Бастапқы өлшегіш түрлендіргіш датчик болып  саналады. Құрылымы жөнінен датчик дабыл қабылдайтын аралық өлшеу құралына ұқсамайды. Өлшемдік түрлендіргіштің негізгі қасиетіне нормаланған метрологиялық қасиеті және өлшеу тізбегіне енуі жатады.

 Өлшеу құралы- бұл өлшеу тәсілінде, белгіленген диапазонда жататын физикалық шаманың мәнін тікелей алуға болады. Құралдың  құрылымына әдетте, өлшенетін шаманы оның индикациясымен бірге түрлендіріп түсінікті формаға келтіретін құрылым жатады. Өлшемдік ақпаратты шығаруға арналған құрал құрылымында тілі бар шкала немесе санды көрсететін шкала болады, осылар арқылы өлшенетін шаманың мәнін тіркеу жүзеге асырылады. Кейбір жағдайларда өлшемдік құралды компьютерге қосады және сол кезде өлшеу ақпараттары дисплейге өткізіледі. Өлшенетін шамалардың мәнін анықтау әдісіне байланысы былайша бөлінеді:

1. тікелей әсер ететін өлшемдік құралдар;
2. салыстырмалы өлшемдік құралдар.

Тікелей әсер ететін өлшеу құралдары дегеніміз- бұл құралдар арқылы өлшенетін шаманың мәнін есептегіш құрылымнан тікелей алуға болады.

Салыстырмалы өлшегіш құрал дегеніміз- бұл жерде өлшенетін шаманың мәнін, белгілі бір шамамен салыстыру көмегімен оның өлшеміне сәйкес етіп алады. Өлшемдік құралдыр өлшенетін шаманың индикациясы әртүрлі етіп жүзеге асырады. Оларды былайша бөледі:

1. көрсететін өлшемдік құралдар;
2. тіркеп отыратын өлшемдік құралдар.

Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы, көрсетіп тұратын өлшеу құралдарының көмегімен өлшенетін шаманың мәнін ғана есептей алады, ал тіркеп отыратын өлшемдік құралдың құрылымы өлшеу нәтижелерін белгілеп те отырады. Мысалы, диаграмма арқылы немесе қандай-да бір ақпарат таратушы арқылы.

Есептегіш құрылым- өлшемдік құралдардың оқшауланған құрылымдық бөлігі, ол көрсеткіштерді өлшеуге арналған. Есептеу құрылымы шкаламен, көрсеткішпен, дисплеймен көрсетіледі. Есептегіш құрылымдар мынандай бөліктерге бөлінеді:

1) шкалалы есептегіш құрылым;

2) сандық есептегіш құрылым;

3) тіркеп отыратын есептегіш құрылым.

Шкалалық есептеу құрылымында шкала және көрсеткіш болады.

Шкала дегеніміз- өлшенетін шаманың мәнін өздеріне сәйкес сандық көрсеткіштермен көрсететін белгілеу жүйесі. Шкаланың негізгі сипаты:

1. шкаладағы бөліктер мөлшері ;
2. бөліну ұзындығы;
3. Бөліктің бағасы;
4. Көрсеткіш диапазоны ;
5. өлшеу диапазоны;
6. өлшеу шектері.

 

4. Электрмен өлшеу тәсілдері және  өлшеу әдістері.

 

1. Өлшеу тәсілдері жөніндегі жалпы мәліметтер.

  

Физикада құбылысты, дененің қасиеттерін және процестерді сипаттау үшін сандық жағдайлар пайдаланылады, оларды физикалық шамалар деп атайды. Физикалық шамалардың мәнін оларды өлшеу арқылы алады, ол жерде  арнаулы техникалық құралдар көмектеседі. Физикалық шаманы өлшеу дегеніміз- демек, оны басқа шамамен, бірлікке қабылданған шамамен салыстыру деген сөз. Осының нәтижесінде бірлікпен қабылданған физикалық шаманың сандық мәні алынады.

 Өлшеу бірліктері табиғи нысандарға жатпайды, ол тек оны зерттеуде қолданылатын қосалқы аппарат болып табылады. Сондықтан, өлшем бірліктерінің көптеген түрлерін жасауға болады.

СССР-де 1963 жылы Халықаралық бірліктер жүйесі ендірілді (СИ). Бұл жүйенің негізінде үш бірлік пайдаланылады, сол арқылы, аталған туындылардың қалған бірліктері көрсетіледі. СИ жүйесі негізгі өлшем физикалық шамалардың келесі бірліктерімен алынған: массалар- килограмм (кг); ұзындық- метр (м); уақыт- секунд (с); ток күші- ампер (А); термодинамикалық температура- кельвин (К); жарық күші- кандель (Кд); заттың мөлшері- моль (моль);

Өлшемді жүргізу үшін арнаулы техникалық құралдар пайдаланылады, олар өздерінің атқаратын міндеттеріне қарай өлшемдерге бөлінеді, өлшемдік құралдар, өлшемдік түрлендіргіштер және қосалқы құралдар. Өлшемдік құралдардың әртүрлі түрлерінің жиынтығы өлшеу қондырғыларын және жүйелерді түзуі мүмкін.

Мөлшер деп- өлшеу тәсілінің берілген өлшемдегі физикалық шамасын жасауға арналған тәсілді айтады: бұл, зат түрінде дайындалған өлшем бірлігі. Бір сандық, көп сандық мөлшерлер және олардың жиынтығы болады. Бір сандық өлшемде физикалық шаманың бір өлшемдік түрі алынады (мысалы, тұрақты сиымдылықтағы конденсатор , таразы тастары). Көп сандық өлшемде өлшемдері әртүрлі  біраттас физикалық шамалардың мәнін анықтаймыз (ауыспалы сиымдылықтағы конденсатор, индукцияны бақылайтын вариометр, миллиметрлік бөліктері бар сызғыш т.б.). Өлшем жиынтығы дегеніміз- біраттас, өлшемдері әртүрлі шамаларды жасайтын арнаулы таңдап алынған өлшемдік жиынтық, олар жекелеп те немесе әртүрлі үйлесімділік жағдайында да қолданыла да береді (кедергілер дүкені, сиымдылық, таразы тастарының жиынтығы). Өлшеу дүкені- құрылымы жөнінен біртұтас етіп біріктірілген өлшемдер жиынтығы.

Өлшемдік құралдар өлшенген шамалардың мәні жөніндегі ақпараттың формасын алуға мүмкіндік береді, бұл бақылаушыға тікелей түсінік береді. Оларды әртүрлі ерекшеліктеріне қарай топтастыруға болады. Атап айтқанда , өлшегіш құралдар аналогтық болады, бұл жерде, көрсеткіш өлшенген шаманың үздіксіз функциясы болып табылады, және сандық болып бөлінеді, бұл жерде, өлшемдік ақпараттың дискреттік дабылы автоматты түрде беріледі және көрсеткішті сандық формада береді.

Көптеген өлшемдік құралдардың және  қондырғылардың құрамына өлшемдік түрлендіргіштер кіреді, олар өлшемдік ақпараттардың дабылын формаға келтіреді, оларды жіберуге қолайлы етеді, түрлендіреді, өңдейді (немесе) сақтайды, бірақ, бақылаушыға тікелей бермейді.  Оған жататындар, терморезисторлар, кернеу бөлгіштер, электромеханикалық құралдардың өлшегіш механизмдері т.б.

Өлшемдік қондырғы , өлшеу адамдарының функционалыдқ бірлескен жиынтығы (шама, өлшемдік құралдар, өлшемдік түрендіргіштер) және  қосалқы қондырғылар да енеді. Бұл өлшемдік ақпараттардың дабылын жасайды, оны тікелей қабылдауға ыңғайлы формаға келтіреді, және бір орында тұруын қамтамасыз  етеді. Өлшеу құралдарының жиынтығы және  қосалқы құрылымдар бір-бірімен байланыса отырып байланыс каналдарын түзеді, оларды өлшеу жүйесі деп атайды.

Физикалық шамалардың барлық өлшемдерін тура жанама, біріккен және бірлескен деп бөледі.

Тікелей өлшем дегеніміз- бұл өлшенетін шаманы тікелей өлшеу құралдарымен өлшеп мәнін анықтауды айтады. Дененің массасын таразымен, токты ампермен т.б.

Жанама өлшемдерде физикалық шаманың мәнін формула бойынша анықтайды, бұл оны басқа шамалармен байланыстырады оны тікелей өлшем кезінде алады. Мысалы, дененің тығыздығын масса бойынша және көлеміне қарап анықтайды, ток күшінің кедергісін және кернеуді т.б.

Жинақталған өлшемдік тәсілдерде бір мезгілде бірнеше біртектес шамаларды өлшейді, ал ізделіп отырған мәнді теңдеу жүйесі арқылы шешеміз, оны осы шамалардың әртүрлі жағдайындағы тікелей өлшеуден аламыз.

Бірлестіріп өлшеу- бір мезгілде екі немесе  бірнеше аттас шамаларды өлшеп, олардың  бір-біріне тәуелділігін анықтады. Өлшеуді  тікелей бағалау немесе өлшеммен салыстыру әдісі бойынша жүргізе беруге болады.