Тақырып. ҰҢҒЫМАЛАРДЫ ҚИСАЙТУ ЖӘНЕ БАҒЫТТАП БҰРҒЫЛАУ

 

Мазмұны

 

1. Бағыттап бұрғылаудың пайда болу себептері. Ұңғымаларды қисайту туралы түсінік
2. Ұңғымаларды бағыттап бұрғылаудың мақсаты мен міндеттері
3. Бағытталған ұңғымалардың профильдерді таңдау
4. Профильдің геометриясын есептеу үшін қиғаш бұрғылау параметрлерінің кешені
5. Бағытталған үңғымаларды  жобалау
6. Тангенсиалды профильді бағытталған ұңғыманы жобалау
7. S-тәрізді профильді бағытталған ұңғыманы жобалау, есептің негізгі формулалары
8. J-тәрізді профильді бағытталған ұңғыманы жобалау, есептің негізгі формулалары
9. Бағытталған ұңғымаларды бұрғылауда қолданылатын техникалық құралдар
10. Ауытқыштарды есептеу және таңдау әдістемесі
11. Қисайтып бағытталған ұңғымаларды бұрғылауға арналған түптік қозғалтқыштар мен аспаптар
12. Бағытталған ұңғыманың траекториясын бақылау құрылғысы және әдістері
13. Ауытқытушы жинақтар үшін телеметриялық жүйелер
14. Шегендеу құбырлардың технологиялық жасақтардың элементтері
15. Бағыттап бұрғылаудың экономикалық және экологиялық аспектілері
Әдебиеттер

 

1. Бағыттап бұрғылаудың пайда болу себептері. Ұңғымаларды қисайту туралы түсінік.

 

Мұнай кен орындарын игеру және пайдалану кезінде көлденең ұңғымаларды бұрғылау төмендегідей кеселі мәселелерге алып келеді: өнімді қабаттардың коллекторлық қасиеті төмен және мұнай тұтқырлығы жоғары, пайдалану кезінде коллекторлық қасиеттерінің төмендеп кетуінен мұнай бергіштік көлемінің азаюы және т.б.

Тәжірибе бойынша мұнайгаз кен орындарын пайдалану кезінде тік ұңғымаларды ашу кезінде мұнайды алу деңгейі ондағы мұнай көлемінен 30-40% аспайды, 60-70% мұнай қабатта алынбай қалып кетеді.

Жоғарыда аталған келелі мәселелерді шешу үшін тиімді бағыттың бірі қиғаш-бағытталған және көлденең ұңғымаларды қолдану болып табылады. Бұл жағдайда кен орыннан мұнай алу деңгейі 60-80 % -ға жоспарланады.

Тік ұңғымалардан бұл ұңғымалардың айырмашылығы тік және көлбеу жазықтықтарға қисаяды.

Өнімді қабаттарда көлденең ұңғымаларды бұрғылағанда қабаттың сүзгілеу қабілетін жоғарлату есебінен ұңғының дебиті 2-12 есе көп болады. Тәжірибеде қисайтып – бағытталған ұңғыма көптүпті бұрғылау деп аталады, ал қиғаш-бағытталған ұңғыма бұтақты бұрғылау деп аталады.

Қиғаш-бағытталған және көлденең бұрғылауды қолданудың басты кемшілігі- жоғары құндылығы.

Бағытталған ұңғыма деп - жобаланған кеңістіктегі трасса бойымен бұрғыланған және белгілі мақсатқа жеткен, ал оның түбімен сүзгілеу аймағы тау жынысының берілген аймағында орналасып қана қоймай жобаға сәйкес қабатқа қатысты бағытталған.

Бағытталған ұңғыма тік және көлденең болады.

Көлденең ұңғыма дегеніміз- ұзындығы бойынша оқпанның тік бөлігімен өлшенетін ұзаққа созылған сүзгілеу аймағынан тұратын белгілі бір азимутты бағытты мұнай мен газ кеніші қабатымен  бұрғыланады. Көлденең ұңғыманың тік ұңғымадан ерекшелігі сүзгілеу аймағына арттыру есебінен шығымды 2-10 есе ұлғайту болып табылады. Мұнай газ кен орнын игерудің технологияларын жетілдіру мен қатар бағытталған ұңғымалар келесі жағдайларда тиімді:1) тау жыныстарының қиындатылған аймақтарын айналып өтуде; 2) жер бетінің қол жеткізілмейтін немесе әртүрлі объектілерімен жасақталған учаскілерін бұрғылауда; 3) ашық фонтанды сөндіруді; 4) қатты опырылатын қабаттарды ашқан кезде.

Бағытталған ұңғыманың басты кемшілігі олардың жоғары құндылығы.

Бағыттап бұрғылаудың түрлері.

Бұтақтап бұрғылау. Бұтақтап бұрғылау дегеніміз-ұңғыма сағаларын бір алаңға топтастыру, ал соңғы түптер  кен орынның жеке орналасқан кеніштеріне сәйкес келетін нүктелерге таралады.

Ұңғыманы бұтақтап бұрғылау кезінде бұрғылаудағы құрылыс-монтаждау жұмыстары барынша қысқартылады, жолдарды құру жұмыстары, суөткізгіштер мен электроберіліс желілер  көлемі азаяды.

Бұтақтап бұрғылаудың ең үлкен тиімділігі теңіздік,батпақ жерлерде артады. Бұтақта 16-дан 30 ұңғымаға дейін болады. Бұрғы шоғырларының аймағында жалпы шаруашылық бөлімдері бар: қолайлы жатақхана, механикалық шеберханалар, қоймалар, жылуэлектрорталықтары,санитарлы және күнделікті қызметтер.

Бұтақтап бұрғылау шетел тәжірибесінде және ТМД елдерінде кеңінен қолданылады.

Бұтақтап бұрғылаудың кемшілігі төмендегідей: өртке қарсы қауіпсіздікдіктен осы бұтақтаудағы барлық ұңғыманы өндірмес аяқталмас бұрын бұрғыланған ұңғыманы мәжбүрлік консервациялау, ұңғыманы жерасты және күрделі жөндеудегі қиындықтар.

Көптүпті бұрғылау. Бұрғылаудың көптүпті тәсілінің маңызы кейбір тереңдіктегі ұңғыманың негізгі оқпанынан бір немесе бірнеше оқпан жүргізеді, яғни негізгі оқпан көпретті қолданылады. Өнімді қабаттардағы ұңғыманың пайдалы ұзақтығы яғни, дренаждау аймағы өседі.

Көптүпті бұрғылау бір-бірінен бірнеше бөлінген шөгінділерден тұрады және егер қабаттың коллекторлық мүмкіндіктерін жоғарлату жолымен қабаттың мұнайбергіштігін жоғарлату үшін оларды біріктіру керек.

Қосымша оқпандар көлденеңге өтуі мүмкін. Бүйір оқпандар саны 10 жетуі мүмкін, ал ұзындығы 400м немесе одан да көп.

Көп түпті бұрғылау тәсілінің артықшылығы: жоғары дебитті ұңғыманы алады, кен орынның жалпы мұнайбергіштігін жоғарлатады, ұңғымалар санын қысқартады, жыныстың төменгі өткізгіштігімен кен орынның өндірістің дайындамасына енгізу,айдау ұңғымасының сіңіру қабілеттілігін жоғарлату.

Көлденең бұрғылау. Көптүпті бұрғылауда және өнімді қабатты ашуда қолданылады. Көлденең бұрғылаудың арқасында келесі тиімділіктерге  қол жеткізіледі: қабаттың мұнай бергіштігін жоғарлату және мұнайды өндіруді тездету; ұңғыманың тиімді пайдалану мерзімін жоғарлату; кен орынды  игеру және игеруге дейінгі ұңғмалар санын азайту; қоршаған ортаның  ластануын азайту. алдын өндірістік рентабельді болған кен орынның пайдалануға шақыру.

Қазіргі кезде көлденең бұрғылау көлемі бұрғылаудың жалпы көлемінен 1-1,5% аспайды. Көлденең ұңғымаларды бұрғылаудың кең қолданысы ұңғымалардың бұрғылау техникасы мен технологиясының қазіргі жағдайымен шектеледі, сонымен қаржыландыру сұрағының шешілмегені, еңбекті ұйымдастыру мен стимулирленуі.

Қазіргі кезде бұрғылаудың ҒЗИ дайындамасының негізгі бағыты есептемелі тракториядан минималды ауытқитын көлденең ұңғымалардың оқпандарының бұрғылау технологиясын қайта өңдеу және техникалық құралдарды құру болып табылады. Көлденең бұрғылаудың техника мен технологиясын жақсарту үшін қисайтудың үлкен емес радиусын қамтамасыз ететін әмбебап ауытқыштарды дайындайды.

Теңізде бұрғылау (акваторияда бұрғылау). Қиғаш бұрғылау теңіздік бұрғылауларда кеңінен қолданылады. Теңіз кен орындарын бұрғылау кезінде бір орыннан бұрғылайды және бір-бірінен бірнеше бөлінген шөгінділерден теңіз түбіне көптүпті немесе бұтақтап  бұрғылау қолданылады. Теңіздегі бұрғылауға арналған орыны жасанды жолмен, эстакадаларды құрумен, якорлы құрылғысы бар арнаулы судаларды қолданатын жартылай жүктелген және жүктелген платформаларды құру болып табылады.

 

2. Ұңғымаларды бағыттап бұрғылаудың мақсаты мен міндеттері.

 

Бағыттап бұрғылау қиғаш-бағытталған және көлбеу ұңғымаларды алу үшін қолданылады. Қиғаш-бағытталған ұңғымаларды роторлы тәсілмен бұрғылау үшін түптік қозғалтқыштар қолданылады (турбобұрғы, электробұрғы, бұрандалы бұрғы).

Бағытталған бұрғылау еңкіш және горизонталь бағытталған бұрғылауды алу мақсатында қолданылады. Еңкіш және горизонталь бағытталған бұрғылауды роторлық тәсілмен және забойлық қозғалтқыштармен (турбобурлар, электр бурлары, винт тәріздес бурлар) іске асруға болады. Бұрғылау мақсатында забойлық қозғалтқыштар кең қолданыла бастады.

Еңкіш және горизонталь бағытталған ұңғыма тау жыныстарын күрделі бұрғылау болып табылады. Осындай бұрғылау жер қойнауына бағытталған тік және еңкіш бағыттардан (кез-келген бағытта) тұрады.

Еңкіш бағытталған ұңғыманың түріне, мәселен, горизонталь бұрғылау жатады.

Горизонталь ұңғыма  бағытталған бұрғылаудың бөлігі болып табылады (тік участоктан кейінгі және қисайған бөліктен кейін). Осы бөлік мұнай немесе газ қабатының беті мен табанының арасында белгілі бір азимуттық бағытта бұрғыланған участоктан тұрады. Горизоталь бағыттың ұзындығы тік бағыттың ұзындығына тең болуы мұмкін.

Бағытталған бұрғылауды пайдалану бірнеше технологиялық мақсаттарға жеткізеді: сүзу ауданының (площадь филтрации) өсуіне байланысты ұңғыманың өнімділігі артады; көмірсутектерді өндіру дәрежесін артады; коллекторлық қасиеті төмен және тұтқырлығы жоғары мұнай қабатында жұмыс істей алады; теңізде орналасқан  күрделі мұнйгаз кешендерін игеруге мүмкіндік береді; жер астында орналасқан газ сақтау қоймасы технологиясын жетілдіру.

Бағытталған бұрғылау технологиялық эффектттен басқа әлеуметтік және техникалық мақсаттарды шешеді; тау жыныстарының күрделі аймақтарын айналып кетіп, бұрғылайды; зауыт немесе фабрика орналасқан жер учаскелерінің астындағы аймақта  бұрғылайды; ашық фонтандарды сөндіреді (жабады).

Бағытталған бұрғылаудың негізгі кемшілігі: ұңғыманы жасауға  жұмсалатын қаржы өте жоғары. Тік үңғымамен салыстырғанда қазір еңкіш және горизонталь бағытталған ұңғыманы жасауға 2-3 есе артық қаржы жұмсалады. Бірақ, тәжірибе жинақтаудың нәтижесінде, жұмсалатын қаржының көлемі кеми түсуде.

 

3. Бағытталған ұңғымалардың профильдерді таңдау

 

Бағытталған ұңғыма профильдері әдетте үш негізгі түрге бөлінеді:

1 тип. Тангенциал ұңғымалар.

2 тип. S-тәрізді ұңғымалар.

3 тип. J-тәрізді ұңғымалар.

1-ші типті ұңғымаларды жер бетіне жақын маңда техникалық шарттарға сәйкес келетін бұрыш шамасына дейін ауытқытады. Содан соң көлбеулік бұрышын өзгертпей сақтай отырып, жобалық тереңдікке дейін өтуді жалғастырады. Мұндай бағыттау түрін аралық тізбек қолданылмайтын кезде қарапайым геологиялық жағдайларда терең емес ұңғымаларда қолданылады. Терең ұңғымаларда үлкен ығысу қажет болғанда аралық шегендеу тізбегі қисаю аралығының ішінде немесе содан кейін орнатылады Ал шегенделмеген оқпанды өзгермейтін көлбеулік бұрышымен жобаланатын тереңдікке дейін бұрғылайды. Тангенциал профил минимал зениттік бұрышта ұңғыма оқпанының тік жазықтықтан максимал ауытқуын қамтамасыз етеді. Сондықтан оны бұтақтап бұрғылауда кеңінен қолданылады.

2-ші типті ұңғыма оқпанның тік бөлігін бұрғылаудан соң түп белгілі бір зениттік бұрышқа ауытқиды. Сол бұрышқа жеткен соң ұңғыманы тұрақты көлбеулік бұрышымен бұрғылайды. Содан соң ауытқуды ұңғыма оқпаны тік күйге жеткенше төмендетеді. Аралық тізбек екінші ауытқу аралығында болады. Содан соң ұңғыманы тік оқпанмен бұрғылайды. S-тәрізді профильді газ аймақтары тұщы су және басқа да геологиялық факторлар аралық шегендеу тізбегін қажет еткен жағдайда қолданылады.

3-ші типті  ұңғыманы түптің тік жазықтықтан елеулі үлкен тереңдікте ауытқуын қарастырады. Оқпанның көлбеулік бұрышы жобалық тереңдік немесе өнімдік  қабатқа жеткеншке үнемі өсіп отырады. Ұңғыма профилінің бұл түрін әдетте тұзды күмбез астында орналасқан қабаттарды бұрғылау үшін бұтақталған  бұрғылауда және тереңдегі объектілерді ашу үшін қолданылады.

Cурет 3 - Бағытталған ұңғыма профильдері

Теңіз платформалары өте қымбат.

Теңіздің түбінде орналасқан шоғырлардан мұнайды теңіз жағалауынан бұрғылауға және атқылап жатқан фонтандауды сөндіруге бағыттап бұрғылауды қолдануға болады.

Егер кен орынның үстінде үлкен құрылыстар орналасқан болса (зауыт, қала, көл), ол жерге көлденең бұрғылауды қолдану мүмкін емес немесе құндылығы жоғары болған жағдайда бағыттап бұрғылаудың 1-ші және 2-ші типін қолданады.

Бағыттап бұрғылау әртүрлі геологиялық кедергілерде, мысалы, тұз күмбездерінде де қолданылады. Тұз күмбезінде бұрғылау әртүрлі  қиындықтарға әкеп соғады, бұрғылау сұйығының қасиеттерін төмендетеді циркуляцияны жоғалтады, ұңғыманың қабырғаларын жууға тура келеді.Осы қиындықтарды болдырмас үшін тиімді тәсіл - тип 3.

Cурет 4 - Қиғаш ұңғыманы қолданудың мысалы

Cурет 5- Қиғаш ұңғыманы қолданудың мысалы

 

4. Профильдің геометриясын есептеу үшін қиғаш бұрғылау параметрлерінің кешені.

 

Қиғаш ұңғыманы жобалау үшін төмендегідей параметрлерді қолданамыз: зенитті бұрыш, азимутты бұрыш, қисықтықты алу жылдамдығы, қисаю радиусы, ұңғыманың тік  тереңдігі (TVD), өлшенген ұңғыманың тереңдігі (МД), түптің ауытқуы.

Ұңғыманың қисаюының барлық параметрлерін тік және көлденең проекцияларында көрсетуге болады. 

Сурет 6- Бір типті ұңғыма оқпанының жоспары

 

Суретте бір типті ұңғыма оқпанының жоспары келтірілген. Жоспарда оқпанның екі проекциясы тік және көлденең проекциясы келтірілген. Тік проекцияға және тереңдіктегі мақсатты көрсететін нүкте арқылы өткен жазықтықта салынады. Түптің ауытқуы бұл ротордан тереңдегі мақсатқа дейінгі көлденең қашықтық. Ол тереңдік масштабында салынады.

Зениттік бұрыш ұңғыманы тік өстен (бағыттан) ауытқуын сипаттайды.

Азимуттық бұрыш  мынаны көрсетеді: ұңғыма сағасын забоймен қосатын сызық («солтүстік-оңтүстік» өсінен сағат тілі бойынша горизонталь жазықтықта) қандай бұрышқа ауытқиды.

Ұңғыма сағасынан забойға дейінгі арақашықтықтың горизонталь проекциясы забойдың ауытқуы (А) деп аталады.

Қисаю радиусы (R) мынаны көрсетеді: қисаю қандай доғамен іске асады.

Қисаю учаскесін шеңбер доғасы түрінде алады. Осындай түр учаскеде құбырлардың қозғалуына көрсететін кедергіні азайтады.

Ауытқудың басталу нүктесі  аббревиатурамен КОР (Kickoff point) белгіленеді.

Қисаюдың өсу жылдамдығы мынаны білдіреді: ұңғыма  әрбір 10 метрге тереңдеген сайын зениттік бұрыш қаншалықты тез өзгереді.

TVD – көлбеу ұңғыманың тік бағыт бойынша тереңдігі; MD – ұңғыма өқпанының өлшенген тереңдігі. MD мағыналары әрқашан TVD мағыналарынан артық.

Қисаюдың өсу жылдамдығын формуламен анықтауға болады:

10 (соңғы бұрыш – бастапқы бұрыш)/(соңғы MD – бастапқы MD).

Суретте көрсетілген мысал үшін қисаюдың өсу жылдамдығын мынадай болады:

10(22,5 - 0)/(900 - 600) = 0,8⁰/10 м.

Өндірісте кездесетін жағдайлар үшін қисаю қарқыны 1,5⁰/10 м аспауы керек. Суретте ауытқу 900м құрайды, ал іс жүзіндегі тік тереңдік (TVD)-300м, өлшенген тереңдік (МД)-ұңғыма оқпанының ұзындығы 3100м. МД- мәні барлық уақытта мәні үлкен болады. Олардың арасындағы айырмашылық көлбеулік бұрышына қисаюды алу жылдамдығына және жоспарсыз ауытқуды түзетуге тәуелді. Жоспардағы түрі ұңғыма проекциясының көлденең жазықтықта солтүстіктен ауытқу бағытын көрсетеді.

Ұңғыма оқпанын сонымен қатар азимутпен белгілейді. Солтүстік -0⁰, оңт.-180⁰, шығыс -90⁰, батыс -270⁰. Ұңғыманың азимуты 159⁰15^/

Ұңғымаға 600м тік бұрғыланады. Содан соң оның  түбін соңғы ауытқу бұрышына дейін 20⁰45^/ оңт.шығысқа ауытқытады. Бұл ауытқу бұрышын 600-900 м аралығында 300 м аралықта алады. 900 м тереңдікте 22⁰30^/соңғы шамасына дейін жетеді.  

Зенитті бұрыш деп -α тік остен ұңғыманың ауытқуын айтамыз.

Азимутты бұрыш деп-β –көлденең жазықтықта сағаттың тілі бойынша солтүстіктен-оңтүстік осінің ұңғыма сағасын түппен байланыстыратын сызығының қандай бұрышпен ауытқуын көрсетеді.

Көлденең проекцияда ұңғыма сағасынан түпке дейінгі арақашықтықты түптің ауытқуы  деп атайды- А. түптің тік жазықтықтан ауытқу шамасы-А

Қисаю радиусы деп R-қандай доғамен қисайту болатынын көрсетеді. Қисайту учаскесін шеңбер доғасы түбінде болады, яғни мұндай пішін осындай учаскесінде құбырлар қозғалысының минималды кедергісіне қол жеткізеді.

Қисықтықтың алу жылдамдығы  ұңғыма тереңдігінде әрбір 10м сайын зенитті бұрыштың тез өзгеруін сипаттайды.

Қисықтықты алудың орташа жылдамдығы келесі формуламен анықталады:

10=(соңғы бұрыш-бастапқы бұрыш)/(соңғы МД-баст.МД)

Мысалдағы ұңғыма үшін қисықтықтың алу жылдамдығы:

10=10(22,5-0)/(900-600) =0,8⁰/10м

Қисаюдың қарқындылығы 1,5⁰/10м аспау керек.

 

5. Бағытталған үңғымаларды  жобалау

 

Бағыттап бұрғылауды жобалау негізі келесідей болады: трасса конфигурациясын таңдау, сүзгілеу және ұңғыма конструкциясы, бұрғылау құралдар мен жабдықтардың сенімділігі, бұрғылау интервалының режимі, ашылған өнімді қабаттың технологиясы.

Қиғаш ұңғыманың конфигурациясы көптеген себептерге байланысты болады. Негізгі себептері төмендегідей:

1- Бір ұңғыма немесе бірнеше ұңғымалар шоғыры берілген жерде салынады

2- Ұңғыма сағасын түп үстіне орнатуға кедергінің болуы

3- Сүзгінің орналасуы (тік, қиғаш немесе көлденең)

Ұңғыма оқпанының конфигурациясы келесі талаптарды қамтамасыз ету керек.

1. Пайдалану объектісі ретінде ұңғыманың жоғары сапасы.

2. Көтеріп-түсіру операциясы кезінде бұрғылау жабдығына минимал жүктемелер.

3. Ұңғыма оқпаны бойынша құралдар мен құрылғының еркін өтуі.

4. Ұңғыма ішіндегі жабдықтардың сенімді жұмысы.

5. Көп қабатты кеніштерде бірнеше қабатты бір мезгілде пайдалану тәсілін қолдану мүмкіндігі.

6. Ұңғыманы салуға минимал шығындар.

Бағытталған конфигурациясын жобалау профильдің типі мен түрін таңдаудан және қажетті параметрлерді анықтаудан тұрады. Ол параметрлерге ұңғыма оқпанының тік жазықтықтан ауытқуы және тереңдігі тік бөлік ұзындығы ұңғыма ішіндегі жабдықты орнату және жұмыс аралығында қисаюдың шектік радиусының мәні және ұңғыма оқпанының зениттік бұрыштары кіреді. Бағытталған ұңғыма конфигурациясы келесі жағдайларды ескере отырып таңдалады:

1. Ұңғыманың тағайындалуы.

2. Оқпанды салудың геологиялық және технологиялық ерекшеліктері.

3. Ұңғыма ішіндегі жабдықтарды орнату және жұмыс аймағында оның конструктивтік ерекшеліктермен жұмыс шартымен байланысты. Ұңғыма оқпанының зениттік бұрышына орнатылған шектеулер.

4. Жобаланатын тереңдікте ұңғыма оқпанының көлбеулік бұрышына орнатылған шектеулер.

Бағытталған ұңғыма профилі қойылған мақсатқа міндетті түрде жете отырып сапалы және жылдам ұңғыма құрылысын қамтамасыз етуі керек.

Бұл кезде ұңғының үш негізгі профилі қолданылады:

1) Тангенциал профиль үш бөліктен тұрады: тік, зениттік бұрышты алу, көлбеу тік сызықты

2) S-тәрізді бес бөліктен тұрады: тік, зениттік бұрышты алу, көлбеу тік сызықты, зениттік бұрышты төмендету, тік бөлік.

3) J-тәрізді екі бөліктен тұрады: тік және зениттік бұрышты алу.

 

6. Тангенсиалды профильді бағытталған ұңғыманы жобалау.

 

Қисайтылған ұңғыманың тангенциал профильі 3 конструктивті бөліктен тұрады. l₁ -тік бөлік, l₂-ауытқудың зенитті бұрышын алу бөлігінен, l₃-тіксызықты қиғаш бөлігі. (7-сурет). Түптен ауытқу шамасы үлкен болғанда, бір қабатты кенорындарында, терең емес ұңғымаларды бұрғылауда қолданылады. Бұл профиль ауытқышпен жұмыс уақытын барынша азайтуға, оқпанның аз көлбеулік бұрышында тік бағыттан ең үлкен ауытқуға қол жеткізуге, ұңғыманы қиындықсыз пайдалануға мүмкіндік береді.

R-қисаю радиусы, А- түптің тік жазықтықтан ауытқу шамасы.

Көбінесе R-мен А-ның мәні бұрғылау шартарының талаптарына сәйкес алынады. R-мен А-ның зенитті бұрышының максималды шамасы α-төмендегі өрнек бойынша анықталады.

 (1)

Ұңғыманың тік және көлденең проекцияларын төмендегі 1кестеде келтірілген өрнек бойынша анықтаймыз.

1 кесте

 

Бөліктер (суретті қара)	Ұзындығы, м	Проекция, м
		көлденең	тік
Тік бөлік	l1=Hв	-	Нв
Зенитті бұрышты алу жылдамдығы	l2=0,0174Rּа	а =R(1-cosα)	h =R ּsinα
Тік сызықты қиғаш бөлігі	l3=Н//соsα	А/ =Н/ּtgα	Н/  =Н 0-(Нв+h)
Инструмент бойынша оқпан ұзындығы (МД)	L = l1 + l2+ l3	А = а+А/	Н0  =Н в+ h +Н/

 

Мысалы. Көлдің астында мұнай шоғырлары жатыр. Ұңғыны бұрғылау мүмкіндігі тек қана жағалаудан жүргізіледі. Бұл жағдайда бағыттап бұрғылаудың тангенциаль профилін пайдалану тиімді. Жоспар бойынша А- түптің тік жазықтықтан ауытқу шамасы А=1000м. Шоғырдың орналасу тереңдігі Н₀=3000м, ұңғыманы бұрғылаудың радиусының қисаюы R=250÷350м. R=300м. Ұңғыманың тік бөлігінің ұзындығы Н_т =500м.

Сонда Н = Н₀- Н_т==3000-500 ==2500м.

Зенитті бұрыштың – α максималды шамасын табамыз. Қисықтықты алу жылдамдығы 1,95⁰/10м.

Сурет 7- Бағыттап бұрғылаудың тангенциаль профилін жобалау

 

7. S-тәрізді профильді бағытталған ұңғыманы жобалау, есептің негізгі формулалары.

 

S –тәрізді профиль 5 бөліктен тұрады: тік 1, оқпанның зениттік бұрышын алу бөлігінен 2, тік сызықты көлбеу бөліктен 3, зениттік бұрышын төмендету бөлігінен 4 және төменгі тік бөліктен 5 тұрады. (4.3.1 –сурет). Терең ұңғымаларды бұрғылауда, оқпан бірнеше өнімдік қабаттармен қиылысқан кезде қолданылады.  Бұл анағұрлым күрделі профиль болып табылады.

Жобалауда алдымен Н₃-бесінші тік бөліктіктің ұзындығын қарастырамыз.

Үшінші  бөліктің зенитті бұрышын анықтаймыз.

  (2)

мұндағы:

R₀=R₁+R₂, м   (3)

Н=Н₀-Н_тік-Н₃, м (4)

Қисаю радиусын 2 кестеден таңдап аламыз.

Ұңғыманың тік және көлденең проекцияларын төмендегі 2-кестеде келтірілген өрнек бойынша анықтаймыз.

2 кесте

 

Бөліктер (суретті қара)	Ұзындығы, м	Проекция, м
		көлденең	тік
Тік бөлік	l1=Нв	-	Нв
Зенитті бұрышты алу жылдамдығы	l2=0,0174Rּа	а1 =R(1-cosα)	h =R ּsinα
Тік сызықты қиғаш бөлігі	l3=Н//соsα	а2 =Нּtgα	Н1=Н0-Нт-Н3-R0sinα
зениттік бұрышын төмендету бөлігінен	l4=0,0174Rּа	а3 =R2(1-cosα)	Н2  = R2ּ sinα
төменгі тік бөліктен	l5=Н3	-	Н3
Инструмент бойынша оқпан ұзындығы (МД)	L = l1 + l2+ l3+ l4+ l5	А = а1+ а2+ а3	Н0= Нт+ h+ Н1+ Н2+ Н3

 

S-тәрізді ұңғымада бұрғылау құбыры тізбегін көтеру кезіндегі жүктеме тангенциалды ұңғымаға қарағанда 20 пайызға жоғары.

Мысал: Теңізде бұрғылау. Мұнай шоғыры теңіз түбінде орналасқан. Бұрғылау бір орыннан –теңіз платформасымен жүргізіледі. Бұл жағдайда барлық шоғырларды бұрғылау үшін - S-тәрізді ұңғыма тиімді болып табылады. Шоғырдың тереңдігі Н₀=3500м. Мұнай қабатының қалыңдығы Н₃=200м. Түптің тік жазықтықтан ауытқу шамасы А=1000м. R₁= R₂=350м. Тік бөлік Н_т=650м. Зенитті бұрышты жоғарыдағы өрнек бойынша табамыз, зенитті бұрышымыз а=21,7⁰. Ары қарай қисаюдың жылдамдығын табамыз, ол 1,67⁰/10м.

Қисықтық жылдамдығы тангенциалды ұңғымадан аз болды. Қисаю радиусы жоғарылады. Яғни, өз мақсатымызға қол жеткіздік.

Сурет 8 - Бағыттап бұрғылаудың S –тәрізді профилі

 

8. J-тәрізді профильді бағытталған ұңғыманы жобалау, есептің негізгі формулалары.

 

Бағыттап бұрғылаудың бұл типі көбінесе көлденең ұңғымаларда қолданылады. (4.4.1-сурет)

J тәрізді ұңғымалар қисайған ұңғымалардың басқа түрлерімен салыстырғанда бұрғылау құбырларының тізбегін көтеру кезіндегі жүктеме аз болады. Мысалы,  S –тәрізді ұңғымадан 35% аз, тангенциалды ұңғымадан 15% аз.

J- тәрізді ұңғыма профилі 2 бөліктен тұрады. l₁ -тік бөлік тен және l₂-қисаю бөлігінен.

J- тәрізді профильді көлденең ұңғымада өнімді қабаттың қалыңдықтарына байланысты  бұрғылау кезінде үшінші көлденең бөлік қосылады.

Н_в-тік бөлік ұзындығы. Егер қабат көлденең болса, онде қабаттың құлау бұрышы –β беріледі. Ұңғыманың қабаттпен түйісу бұрышын-γ жобалаушылар береді.

Ұңғыманың тік және көлденең проекциясы төмендегі 3 кестеде келтірілген өрнек бойынша анықтаймыз.

Мысалы: Мұнай шоғыры Н₀=2800 м тереңдікте жатыр. Мұнай тұтқырлығы жоғары. Мұндай шоғырлардың мұнай бергіштігін көтеру үшін көлденең ұңғыманы жүргіземіз. l_к =500м. Бұл бөлікте саңылаулар орнатылған және құрғату каналдарының ролін атқарады. Ол қабаттың өткізгіштігінің жоғарылауынан мұнайбергіштік қасиеті көтеріледі. Көлденең бөлік

l_к-қабаттың ортасымен өтеді. Қабаттың қалыңдығы-100м. Қабат көлденең, яғни β=0. Зенитті бұрышымыз 90⁰.

Сурет 9- Бағыттап бұрғылаудың  – J тәрізді профилі

 

3 кесте - Ұңғыманың тік және көлденең проекциясы

 

Бөліктер (суретті қара)	Ұзындығы, м	Проекция, м
		көлденең	тік
Тік бөлік	l1=Нв	-	Нв
Зенитті бұрышты алу жылдамдығы	l2=0,0174Rּа	А =R(1-cosα)	h =R ּsinα
Оқпан ұзындығы	L = l1 + l2	А	Н0-Нт +h

 

9. Бағытталған ұңғымаларды бұрғылауда қолданылатын техникалық құралдар.

 

Қисайтылған ұңғымаларды бұрғылау үшін бұрғышылар арнайы ауытқытушы құрал қолданады. Бұл құралдар түптік жинақтардағы бұрғылау бағанының төменгі бөлігінде орнатылады. Түптік қозғалтқыштың  құрылымын өзгерте отырып, бұрғышы бұрғылау кезінде ұңғыманың қисаюының зенитті бұрышын кішірейтіп немесе арттырып отырады.

Бағыттап бұрғылауды ауытқытуға арналған құрылғы

Бұрғылауда ауытқытушы құрылғылардың көптеген типтері қолданылады. Бұрғылау колоннасының төменгі бөлігінде орналасқан ауытқытушы құрылғылар қашауды керекті бағыттқа қарай ауытқытады. Ұңғыманы тік жазықтықтан ауытқыту үшін ауытқыштар деп аталатын арнайы ауытқыту құралдары қолданылады. ауытқыштардардың келесідей түрлері болады:

а) Уипсток. Бұл ең алғашқы ауытқытушы құралдардың бірі болып табылады. Бұл құрылғы болаттан, ағаштан дайындалады. Ол айналатын қашауды ауытқыту үшін бұрғылау тізбегіне қарама-қарсы орналасқан сына тәрізді беттен тұрады. 

Сурет 10 - Уипсток

Ол оқпанды 1,5-3,5м ұзындықта 3⁰-қа қисайтады. Уипсток кемшіліктері: диаметрі кіші ұңғымаларды бұрғылауға арналған; уипсток оқпанды айналып кетуі мүмкін, сондықтан ол дұрыс орнатылғанша бағдарлау бойынша іс-әрекеттер қажет болады; түсіргенде 5-7 м өтуге болады. Сондықтан бұл қондырғы қиын бағыттаушы қондырғы болып табылады, тек қана  қажетті жағдайларда ғана  қолданылады.

б) Ауытқытатын саптамасы бар қашау. Егер тау жыныстары жұмсақ болатын болса, онда ұңғыма оқпанын ауытқыту үшін ауытқытатын саптамасы бар қашаулар қолданылады. Қашаудың стандарт шарошкасы диаметрі үлкен саптамасы бар құрылғымен алмастырылады. Қашау бетімен қажет бағытқа бағдар жасап сорапты іске қосып, бұрғылау тізбегін айналдырмай түптен 3 м қашықтықта баяу көтеріп-түсіреді. Бұл әрекеттер жыныстың біржақты шайылуына алып келеді. Айналдырып өстік жүктеме түсірген кезде қашау кедергісі аз бағытқа қарай, яғни шайылған ауданға алып келеді. Үлкен жүктеме түсірген кезде бұрғылау құралы иіліп, оқпанды қисайтудың қажетті бұрышына қол жеткізгенше процесс жүргізіле береді.

в) Қисық өткізгіш, ауырлатылған бұрғылау құбырларымен (АБҚ) бірге қолданылады. Ұзындығы 0,3-0,8 м, иілу бұрышы 0,5º - 3º. АБҚ-ның өткізгішпен бірге ұзындығы 40-50 м кем болмайды. Өткізгіш турбобұрғыға тікелей жалғанады, тасымалдануы жеңіл және пайдалануда  қолайлы. Көлбеулік бұрышы 40º - 45º болатын қарапайым турбобұрғымен бірге, ұңғыманың тік ұзындығы үлкен болса және көлбеулік бұрышын алу екпінінің есептелген мәнге қарсы төмендеуі жобалық ауытқыту нәтижесіне кері әсерін тигізбеген жағдайда қолданылуға ұсынылады.

Қисық өткізгіш қысқа турбобұрғымен бірге көлбеулік бұрышын 90º және одан да жоғары алуда қолданыла алады. Қисық өткізгіш кемшіліктері: көлбеулік бұрышын алу екпіні бұрғылау құбырларының қатаңдығына және салмағына, бұрғылау режиміне және ұңғыма оқпанының нақты диаметріне тәуелді.

Сурет 11 – Қисық өткізгіш

 

г) Р-1 ауытқышы– ұзындығы 5-8 м болатын АБҚ-ның кесіндісі болып табылады, құбырлардың жалғастырғыш бұрандаларының осьтері құбыр осіне қатысты бір жазықтықта қисайтылған. Қисайтулар бір жаққа қарай бағытталған. Төменгі бұранда бұрыштары 1,5-2º, жоғарғы бұранда 2-2,5º. Турбобұрғы үстіне орнатылады. Көлбеулік бұрышын 90º дейін және одан да жоғары алу үшін және оқпанды қисайту азимутын өзгерту үшін қолданылады. Қисықтықты алу екпіні бұрғылау режиміне тәуелсіз

д) Эксцентрлі ниппель Эксцентрлі ниппель – турбобұрғы ниппеліне пісірілген жапсырма түрінде болады. Бұрғылау құбырларының мүмкін қысылу аймақтарында қолданылу ұсынылмайды. Қисайту бұрышын 45º дейін және одан да жоғары алу үшін және оқпанның үлкен дәлдікпен қисайтылуы қажет болғанда қолданылады.

Ұңғыма оқпанының қисайтылу қарқынын 10 м өтуге 1º-2º жеткізу қажет болғанда диаметрі кіші қашауларды қолданады, кейіннен оқпанды қажет диаметрге дейін кеңейтеді. Эксцентрлік ниппельді қолданған кезде турбобұрғы білігіне ұзындығы 30 см артық өткізгіштерді қолдануға болмайды.

Сурет 12 – Эксцентрлі нипель

 

10. Ауытқыштарды есептеу және таңдау әдістемесі

 

Ауытқыштарды есептеудің негізгі мақсаты – есептелген ұңғыма профилдері үшін ауытқыштардың майысу бұрышы мен өлшемдерін анықтау. Қисаю радиусы белгілі. Деформациясыз қашаумен турбобұрғы. Оқпанның қисықтық радиусын тексереміз:

мұндағы, l_t=l_турб - қашаумен турбобұрғы ұзындығы, м

Д_қаш – қашау диаметрі, м ;d_т – турбобұрғы диаметрі, м; к- турбобұрғы корпусы мен ұңғыма қабырғасы арасындағы минимал саңылау, м ( к = 0,005-0,008 мм); f- турбобұрғының иілу шамасы, м:

мұндағы, q_т – 1м турбобұрғы салмағы, кг (қосымшадағы 1 кестедегі турбобұрғының жалпы салмағын оның жалпы ұзындығына бөлу арқылы анықталады);

         Е – Юнг модулі, МПа (Е = 2∙10⁵ МПа);

         I_т- турбобұрғының көлденең қимасының инерция моменті, м⁴.

 

 

l_t=0,049×d⁴_t     (7)

Ауырлатылған құбыр қимасының инерция моменті, м⁴;

     l_АБК=0,049×d_АБК     

Есептеулер біткеннен кейін келесі шарт орындалуы қажет:

R_min≤ R

яғни, R_min мәні қисаю радиусынан кіші болу керек.

Қиғаш ұңғыманың қисаю бұрышының қарқындылығын алу келесі формула бойынша анықталады:

(8)

Қисаю бұрышының қарқындылығын анықтаған соң қисық өткізгіштің иілу бұрышы келесі формуламен анықталады:

 (9)

∆а₁₀, γ_ию-мәндері анықталған соң, қашау диаметрі мен АБҚ өлшемдері, қисық аударма өлшемдері анықтамалар бойынша таңдалады.

Мысалы: Жобаланған ұңғыманың қисаю радиусы R=573 м. Қисаюдың зенитті бұрышы α=20⁰. Ұңғыма Д_қаш. =295 мм қашаумен бұрғыланады.

Турбобур маркасы Т12 МЗ-10.(турбобурдың қашаумен біргек салмағы Q=2530 кг, d_т=250мм,  l_т=9,6 м,  q_т=2,66 кг). АБҚ диаметрі d_абқ=168 мм( 1м АБҚ салмағы q_абқ=156кг, d_н=168мм, d_в=90мм).

l_t=0,049ּ(0,250)⁴=0,0001915м⁴

f = 0.127ּ10^-2ּ2.66 (9,6²/2,06ּ10⁵) 0,0001915=0,0078мּ

шарт орындалды.

Турбобұрғымен қашаудың деформациялары болмайды.

 

11. Қисайтып бағытталған ұңғымаларды бұрғылауға арналған түптік қозғалтқыштар мен аспаптар.

 

А) Роторлы бұрғылауға арналған түптік жиынтықтар

Роторлы бұрғылауға арналған түптік қозғалтқыштардың  бірнеше түрлері бар: олар тіректік, маятникті, аралас (комбинированный)  түптік жинақтар.

Тіректік түптік жинақтар. (зенитті бұрышты үлкейтуге арналған).

Қашаудың үстіне тікелей орнатылған стабилизатор бүйір тірек ретінде әсер етеді. Зениттік бұрышы 3⁰ және одан да жоғары болатын ұңғымаларда жүктелген бөліктен жоғары ауырлатылған бұрғылау құбырлары ұңғыма қабырғасының төменгі бөлігіне тіреледі.Бұл қашауды жоғары тірекке тіреліп тұруға мәжбүрлейді. Бұл кезде оқпан тереңдеген сайын оның көлбеулік бұрышы да артады. Мұндай тәсіл тіректік әсер деп аталады. (опорный эффект).

Маятникті жинақ. (зенитті бұрышты үлкейтуге арналған). Стабилизатормен ұсталынып тұратын иілгіш жинақтарда қашау үстіндегі стабилизатор орнына бір немесе екі ауырлатылған құбырларды орнату стабилизатор астындағы ауырлатылған құбырды тік қалыпқа келтіруге тырысады. Келтірілген ұңғымада қашаудағы гравитациялық күштер оқпанның төменгі қабырғасы бағытында әсер етеді. Бұл бұрғылау кезінде ұңғыма оқпанының көлбеулік бұрышын азайтуға жағдай жасайды. Бұл принцип маятникті әсер деп аталады.

Аралас жинақ (тіксызықты бұрғылауға арналған). Ұңғыма оқпанының қиғаш бұрышын сақтау үшін бұрғылаушы қисықтықты шектеумен минимизациялау үшін стабилизатормен қалың қабырғалы АБҚ жиынтығын (комбинациясын) қолдану мүмкін. Яғни, тіректік әсер мен  маятник әсерін  шектеуші жинақ.  Мысалы, АБҚ қабырғасының қалыңдығы жоғарлаған сайын оның қатаңдығы 8 есе өседі. Бұрғылауға арналған  АБҚ диаметрі жоғарлаған сайын  оның қатаңдығы да жоғарлайды. Бұл жиынтық тік сызықты учаскелер үшін қолданылады, яғни, қисық сызықсыз тік ұңғымаларда. Түзу сызықты учаскелер тік және қиғаш болуы мүмкін.

Бағыттап бұрғылауға арналған түптік жинақтарының жіктелу сұлбасы төмендегідей:

Сурет 13

 

б) түптік қозғалтқыштармен бұрғылауға арналған түптік жинақтар

Ұңғыма оқпанының қисықтығын алу аралықтарында қысқартылған түптік қозғалтқыштар алынады. Түптік қозғалтқыштармен бұрғылағанда зениттік бұрышты арттыру мақсатында бұрғылаудың геологиялық техникалық шарттарына сәйкес бұрғылау тізбегінің әртүрлі төменгі жинақтарын қолданамыз:

1 Тип. Жинақ құрылымы: қашау; түптік қозғалтқыш; жалғастырушы бұрандаларының осьтері айқасқан  өткізгіштер және АБҚ. Бұранда осьтерінің айқасу бұрышы әдетте 1,5÷3. АБҚ ( қысқа турбобұрғылау кезіндегі) ұзындығы 12-25м аралығында (суреттегі а).

2 Тип. Қашау; секциялық турбобұрғы, турбобұрғының секциясы 0,5÷1,5⁰ бұрышпен қиылысқан (суреттегі б).

3 Тип. Қашау; қашау үстіндегі ккалибратор; турбиналық ауытқыш; АБҚ. Ауытқыштың айқасу бұрышы 1-2⁰. (суреттегі в).

4 Тип. Қашау, турбиналы ауытқыш; жалғастыру бұрандаларының осьтері қиылысқан өткізгіш, АБҚ. (суреттегі г).

5 Тип. Қашау, турбобұрғы; Р-1 ауытқыш; бұрғылау құбырлары. Ауытқышпен турбобұрғыны жалғастырушы ауытқыш бұрандарының остерінің айқасу бұрышы 1,5-3⁰. (суреттегі д).

6 Тип. Қашау; қашау корпусында металл саптамасы бар турбобұрғы; АБҚ немесе бұрғылау құбыры.

7 Тип. Қашау; қашау ниппельде орнатылған металл және резиналы эксцентрлік жабсырмасы бар турбобұрғы және АБҚ.

Ұңғымалардың оқпанының әртүрлі қисаю қарқындылығына өткізгіштің жалғастыру бұрандаларыны остерінің айқасу бұрышын өзгерту есебінен қол жеткізуге болады. Түптік жинақты геологиялық қимаға ұңғыма оқпанының күтілетін жағдайына және қисаю дәлдігінің талаптарына тәуелді таңдайды. 1,2 және 3 жинақтарды геологиялық қимасы тұрақты ұңғымаларды бұрғылауда қолданылады, яғни, оқпан диаметрінің үлкен шамаға үлкейтілуі күтілмеген жағдайда қолданылады. 3 жинақ көп қолданылады, себебі, ол қисайтудың біркелкі қарқындылығында бұрғылаудың жоғарғы көрсеткішіне механикалық жылдамдық пен қашаудың өтіміне  қол жеткізуге мүмкіндік береді. 4 және 5 жинақтар ұңғыманың оқпаны елеулі шамаға кеңейтілетін уақытта қолданылады. Егер қисайтудың шамалы қарқындылығы қажет болса, онда 6және 7 жинақтар  қолданылады. (қисықтықты алу жылдамдығы 1⁰/10м).

 

12. Бағытталған ұңғыманың траекториясын бақылау құрылғысы және әдістері

 

Тік ұңғымаларда берілген аралықта ұсталып тұратын тұрақты көлбеулік бұрышымен бұрғыланады, ал бағытталған ұңғыма оқпан траекториясының бұрышы және азимуты белгілі болуы керек. Оқпан конфигурациясының өзгеруін көрсету үшін кез-келген жерінен өлшеулер жүреді. Біздің елімізде ұңғыма оқпанының конфигурациясын анықтау үшін қышқылды және инклинометрлі құралдар қолданылады. Қышқылды құрал тек зениттік бұрышын өлшеуге мүмкіндік береді, ал инклинометрлі құрал зениттік бұрыш бағытының азимутын өлшеуге мүмкіндік береді..

Қышқылдың құралдарының ішінде ең көп тарағаны бұрғылау ішіне тасталатын Петросян аппараты. Оның жұмыс істеу принципі фторсутекті қышқылдың ауамен жанасу жерінде шыныға  әсер ету негізделген.

Петросян аппараты болат корпусқа ұщы өткір өске орнатылған жартылай целиндрден тұрады. Аппараттың ауырлық центрі корпус өсіне қатысты ығыстырылған, осының нәтижесінде құрал қисайтылған уақытта жартылай цилиндр өсте оның ауырлық центрі төменгі күйіне жеткенше айналады. Жартылай цилиндрде резиналы тығынды тік бұрышты пенал орналастырылады. Пеналдың ойықтарына шыны пластина қойылады. Пеналды ұңғымаға түсірер алдында 20% қышқыл концентрациясымен толтырып, жартылай цилиндрге орнатады. Толтырылған прибор екі серіппенің 6 ортасында (пружина) 5 корпус ішіне орналастырылады. Қисайтылған ұңғымада жартылай цилиндар шыны пластинаның жазықтығы ұңғыма қисықтық жазықтығына орналасытандай етіп бұрылады, ал аспап пеналы ұңғыма оқпанының өсінің қиғаштығын қайталайды. Өлшеу тереңдігіндегі аспапты 10-15 минутқа тыныш күйге қалдырады Шыны пластинаға қышқыл із қалдырады, сол қисықтықтың зенитті бұрышын білдіреді. Бұрғылау тізбектерінде құрал резиналы сақиналармен центрленеді.

Автономдық түптік инклинометр. Зениитік және азимуттық бұрышты бір мезгілде өлшеу үшін автономдық түптік қозғалтқыш ЗИ қолданады. ЗИ құралы корпуста орнатылған өлшеу жүйесінен тұрады. ЗИ ұңғыма оқпанының азимутын өлшеуге арналған магниттік стрелкадан және   зениттік бұрышты өлшеуге арналған  саңылаудан  тұрады. Магнитті стрелка айналмалы рамаға 10 орнатылған. Зенитті бұрышты өлшеу үшін 8 саңлау(отвес) қарастырылған..

Суретке түсіруші құрылғыда бақылаушы құралдар ұңғыма түбінде ақпаратты жазып, кейіннен оны жер бетіне көтерген соң мәліметті талдайды. Суретке түсіру құрылғысын ұңғымаға (салу үшін) салып, ақпаратты жинап болған соң жер бетіне үш тәсілдің бірімен шығарылады.

1) Ол бұрғылау тізбегінен кіші диаметрлі кабель немесе арқан көмегімен шығару

2) Бұрғылау тізбегіне еркін түсіріліп соңынан бұрғылау тізбегіне иілгіш арқанмен түсірілген овершон көмегімен  алынады.

3) Бұрғылау тізбегіне еркін түсіріліп, қажет болған жағдайда ұңғымадан бұрғылау тізбегімен бірге шығарылады.

Гироскопты көп ретті құрал. Ұңғымадағы шегендеу тізбектеріндегі қарапайым бұрғылау құралдары сияқты магниттеліп компасты істен шығарады. Гироскоп бір ось айналасында жылдам айнала алатындай, бірақ бір немесе өзара перпендикуляр өстер арасында күйін еркін ауыстыра алу керек. Айналатын диск инерциясы басқа өстің қалай айналуына қарамастан өз осін орнатылған бағытта ұстай алады. Гироскоп дегеніміз-бұл 40мың айн/мин жиілікпен айналатын электрлік мотордың үлкен ауқымды роторы. Магниттік компаспен салыстырғанда гирокомпас жердің магниттік өрісінің ықпалына ұшырайды. Алайда, гироскопияға діріл және жеңіл соққылар әсер ететін болғандықтан оларды бұрғылау тізбегіне көтеріп-түсіруде арқан қолданылады.

 

13. Ауытқытушы жинақтар үшін телеметриялық жүйелер

 

Жоғарыда көрсетілген бұрғылау бағытын бақылауға арналған әдістердің кемшілігі, әрбір өлшеу кезінде құралдарды көтеріп және түсіріп тұру керектігінде.

Телеметрикалық жүйелер бұрғылау бағытын көтеру-түсіру операцияларынсыз,бақылауға және корректорлауға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта телеметрикалық жүйелер тек ғана бұрғылау бағытын бақылап, ауысқыштың жағдайын бақылап қоймайды, жане де бұрғылау режимінің параметірлерін өлшкйді (айналу қанықтылығы, айналу кезі, қабаттық қысым, қашаудың өсьтік қысымы және т.б ).

Телеметрикалық жүйелер келесі негізгі бөліктерден құралған;түптік блок,жер үсті блок,байланыс арнасы.

Түптік блок. Біріншілік түрлендіргіштерден тұрады (БТ). Олар бұрғылау бағытының,бұрғылау режимінің параметірлерін анықтайды. БТ-дан дабыл аналогтысанды түрлегдіргішке түседі (АСТ). Келесіде бұл дабылдар кодталып күштенеді жане байланыс арнасы түседі.

Байланыс арнасы. Казіргі уақытта ұңғыма түйініндегі дабылдарды жерүсті блокқа жіберу үшін,байланыс арнасының үш түрін пайдаланады; 1-электроөткізгішті(ЭБА); 2-гидравликалық(ГБА); 3-электроиагнитті (ЭМБА).

Электроөткізгішті байланыс арнасы негізінен электробұрғылау жүйелерінде қолданылады,мұнда түпті жерүсті аппаратурасымен қосатын электірлі кабель бар. Бірақ, мұндай байланыс арнасын турбобұрғылаулармен жане винтабұрғылаулармен қолданады.

Гидравликалық байланыс арналарында жоғарыға мәліметтер, цикуляциялайтын ерітіндіде қозатын қысым пульсациясымен жіберіледі.

Электромагнитті байланыс арналарында, ақпараттар электромагнитті толқын түрінде, түптен жоғарыға топырақ арқылы жеткізіледі.

Жерүсті блок. Қабылдағыш аппаратура мен монитордан тұрады. Байланыс арнасына түскен дабылдар қабылдағыш аппаратурада фильтірленеді (кедергілерден тазалатады) кодсызданады, оқылатын формаға түрленіп монитор экранына шығарылады.

Бірреттік өлшеулерге арналған телеметрикалық жүйелер. Бірреттік өлшеуге арналған телеметрикалық жүйелерлерді гироскопиялық телеметрикалық жүйелер(ГТЖ) мысал бола алады. Оны бұрғылау тоқтатылған кезде бірреттік өлшеулерге қолданады. Бұрғылаудың тоқтауы,гидроскопияның діріл мен соққыға сезімталдығына негізделген.

ГТЖ-да гираскопты өлшеу нәтижелерінде олар түрленеді.Кодталады жане байлаыс арнасы арқылы (ЭБА,ГБА,ЭМБА)жерүсті блокқа беріледі.Олар ол жақта кедергілерден тазаланады, кодсыздандырылады, оқылатын формаға түрленіп монитор экранына шығарылады.

Қарапайым гидроскопиялық телеметрикалық қондырғы өзіне бірреттік гироскоп пен акселерометрді қосады (қозғалыс бағытын өлшеуді анықтайтын құрылғы). Бұл жүйелер шыңдалады.

Бұрғылау процесіндегі үздіксіз өлшеулерге арналған телеметриялық жүйелер. Мұндай жүйелер ағылшын транскрипциясында мынадай болады.MWD (Measurement while drilling)

Бұларда гироскоптарды қолданбайды. Оларда бұрғылау процесінде азимутты,зенитті бұрышты (ауысқыш), ауысқыш қондырғысының бұрышын жане т.б. көп ретті өлшеуге арналған,магнетометрлер (магниті бағыттағыш принципін қолданады), отвестер,акселераметрлер қолданылады.MWD телеметрикалық жүйелерде өлшеуіш құралдардағы ақпараттар жерүсті блокқа,кабель немесе бұрғылаудағы жуу ерітіндісімен жіберіледі.

А) Кабельді телеметрикалық жүйелер.

Мұндай жүйелерге ''СТ'', ''СТЭ'' телеметрикалық жүйелер мысал бола алады. Бұл жүйелерде түптік блоктағы дабыл жерүсті блокқа кабель арқылы өтеді. Мұндай жүйелерді тек түптік қозғалтқыштары барларға қолданады (бұрғылау бағанасы айналмаған кезде). Роторлы бұрғылауда бұл жүйелер қолданылмайды. Бұл жүйелер электробұрғылаушылар бұрғылауда қолданылады. Электробұрғылармен бұрғылау кезінде электр кабель бұрғылау құбырларының ішіне орналасып қойған жане сол арқылы түптік блоктан дабылдар жерүсті блокқа түседі.

Қисайтып бағытталған ұңғымаларды бекіту. Бүйір оқпанды кесу технологиясы. Бүйір оқпанды кесу және бұрғылау - бұл белгілі тәсілдермен техникалық жөндеу мүмкін емес және мақсатсыз болып табылатын ұңғыманы қалпына келтіру тәсілі. Бұл тәсіл жаңа ұңғыманы бұрғылау кезіндегі қабатты өңдеу қиын және пайдасыз болатын учаскелерді қайта қалпына келтіру мүмкіндігін береді.

Бүйір оқпанды кесу технологиясына төмендегідей операциялар жатады.

1. Шаблондалған- бұл тізбекте интервалдарды таңдай отырып, муфта

локаторы көмегімен немесе гидравликалық кеңейткіштер көмегімен шегендеу тізбегінің екі немесе үш муфтасының орналасуын анықтаймыз, олардың арасында терезе ашылу керек.

2. Цементтік көпір орнату (тірек)- Цементтік көпірді пайдалану

бағанасында терезені кесу орнынан 3-5 м төмен орнатады. Бұл цементтік көпір ауытқыш сынасын (клин) қондыру үшін тірек қызметін атқарады. Цементтік көпірдің екі әдісі қарастырылған. 1-ші әдіс- жобалаңған терезе кесу орнынан 3-5м төмен жерден пайдалану шегендеу құбырының ішкі жазықтығына цементтік ерітіндіні құю жолымен жасалады. 2-ші әдіс-уақытты қысқарту мақсатында цементтік көпірдің орнына көпірлі тығынды қондырады. Көпірлі тығын жартылай цилиндрлі арнайы заттармен толтырылған алюминилі  ыдыс болып табылады.

1) Шегендеу бағанасында(тізбекте) ауытқыш сынасын бекіту және

түсіру

2) Шегендеу бағанасында фрезер-райбермен терезе кесу

3) Белгілі тереңдікке дейін бүйір  оқпанды бұрғылау

4) Бүйір шегенде құбырын түсіру, цементтеу, тығындау(опресовка

5) Өнімді қабатты перфорациялау және мұнай ағысын шақыру

6) Өнімді қабатты ашу және меңгеру

Шегендеу бағанасына ауытқыш сынасын түсіру және бекіту. Ауытқыштар-терезе ашу үшін райберлердің қажетті ауытқуын қамтамасыз етуге арналған және бүйір  оқпанды бұрғылау кезінде бағыттаушы құрал болып табылады. Ол өз кезегінде бұрғылау құбырларына түсірілетін жазық және науа тәрізді сынадан тұрады. Ауытқыштың типін бағана диаметиріне байланысты таңдайды.

Ауытқыштың иілу бұрышы φ=2,5⁰ құрайды.

Ауытқыштардың конструкциясы бойынша бірнеше түрлері болады. Ауытқыштар плашкалардың көмегімен цементтелу жолымен шегендеу тізбегінің қабырғаларына бекітіледі және  бүйір оқпанды және терезені кесу  кезінде бұрылу мүмкіндігін тудырады.

Қисайтылған ұңғыма гидравликасы. Бағытталған бұрғылау өтудің жоғарғы жылдамдығы анағұрлым тиімді. Бұл кезде ұңғыманы шайындыдан тазалау үшін циркуляцияның жоғарғы қысымы талап етіледі. Өту жылдамдығы қисықтықты алатын кезде шектеледі. Себебі, қашауға түсіретін жүктеме циркуляция қысымымен бірге оқпанның ауытқу қарқындылығын бақылау үшін шектеулі болуы керек. Қисайтылған аралықтарда, әсіресе көлбеулік бұрышы үлкен оқпандарда шайындылар оқпанның төменгі қабырғасына тұнып қалады. Стабилизаторлар ұңғыма оқпанының қабырғасынан біршама қашықтықта бұрғылау тізбегін ұстай отырып, мәселені шешуге көмектеседі. Циркуляция жылдамдығының артуы жинақтың тез ауытқып қарқынды жүргізуіне алып келеді.

Қисайтылған ұңғымалардағы үйкеліс. Қатты қисайтылған ұңғымада бұрғылау тізбегінің салмағының басым бөлігі оқпанның төменгі қабырғасына түседі. Осының нәтижесінде пайда болатын үйкеліс бұрғылау тізбегін айналдыруға үлкен қуатты талап етеді және бұрғылау құлпының жонылуына, құбырдың тозуы мен сынуына алып келеді. Жұмсақ жыныстарда оқпанның төменгі қабырғасында науаның пайда болуына алып келеді. Үйкеліс бағытталған ұңғымаларда шегендеу тізбегін түсіруді қиындатады. Тізбек оқпанының төменгі қабырғасына жатып, нәтижесінде цемент тізбекті сыртындағы кеңістікке нашар толтырылады. Муфтасыз шегендеу тізбегінен центраторларды қолдана отырып ұңғымадағы үйкелісті азайтуға болады. Центраторлар тізбекті ұңғыма оқпанын ажырата отырып цементтің таралуын жақсартады.

 

14. Шегендеу құбырлардың технологиялық жасақтардың элементтері

 

Шегендеу бағанасында терезе кесу және фрезер-райберді түсіру. Тізбекте терезе ашу орнын таңдау үшін келесі факторларды ескереміз: ұңғыма конструкциясын, ұңғыманың қисаю бұрышын және оқпанын, шөгу жыныстарының сипаттамасын, тізбектің техникалық жағдайын.

Тізбекте терезе ашу және  бүйір оқпанды бұрғылау үшін үш фрезерлі райбер комплексі қолданылады. Райберлер ұзына бойы тісті,  қысқа конусты және қатты құймалардан жасалған күшейтілген пластиналардан және пісірілген стержендері бар шойыннан дайындалады. Терезенің өлшемі бүйір оқпанды бұрғылау кезінде қашаудың өтуін қамтамасыз ету керек.

 

Шегендеу бағанасының диаметрі                           140   146    168

Терезенің ені немесе фрезер-райбер диаметрі      100   121    143

Бүйір оқпанды бұрғылау үшін терезе енінен Д_{р ,} қашау диаметрі –Д₀, 2÷3 мм кіші болады. Бұл қашаудың терезеден еркін өтуіне мүмкіндік береді.  

Терезе енімен Д_р,-қашау диаметрі  Д_0- мәндері төмендегідей:

Д_р, мм 100    121   143

Д_0, мм          97     118    141

Терезе ұзындығы ауытқыш-сына ұзындығымен төмендегі өрнек бойынша анықталады.

Терезе ашу процесін жылдамдату мақсатында -үш фрезер-райберлі ФРС типті аралас (комбинированный) райбер, РПМ типті райбер-фрезер, РУ типті әмбебап (универсальный)  райбер қолданылады.

Фрезер- райбер- бір-біріне  қосылған үш секциядан тұрады. Секциялар әр түрлі диаметрлі (Д₁,  Д ₂  ,Д₃) және ұзындығы әр түрлі (l₁,l₂, l₃) болып келеді. Бірінші төменгі секция ұзындығы l₁-негізгі (жұмысшы) райбер өсіне  8⁰ бұрышпен иілген. Ол колонкалы ауытқыштың жоғарғы шегімен жанасу моментінен бастап үйкей бастайды. Екінші секция ұзындығы l₂-иілу бұрышы 1⁰ терезені кеңейтеді. Үшінші секция цилиндрлі пішінді болады және терезе қабырғаларын өңдейді.

Райбер секциясының беттік аудандары қатты құймалардан жасалған пластинкалармен құрастырылған. Кесу моменті барысында тістің тізбек кесу бұрышы 10⁰  -ты құрайды. Тізбек райбер тісінің барлық ауданымен бір уақытта үйкелмейді, оның тереңдеген шамасына қарай  үйкеледі. Бұл райбер мен бұрғылау тізбегінің жұмыс істеу шартын жеңілдетеді.Райбердің төменгі бөлігі беріктігі жоғары қатты құймалардан жасалған пластинкалардан тұрады. Терезені ашу процесінде жуу сұйықтығы жақсы айналу үшін шахматты ретпен орналасқан жақтаулық саңылаулары болады. Райбердің конструкциясы-бөлшектерден тұрады.

Әмбебап райбер РУ- бір жүрісті диаметрі 168 мм пайдалану тізбегінде терезе ашу үшін тағайындалған.

Ауытқышты түсіруге ұңғыманы дайындау. Тізбекке ауытқышты түсірер алдында мөрмен тексереді (тізбектің сыртқы диаметрі ішкі диаметрінен 10-12 мм аз болады) содан соң бағыттауышпен ауытқыштың түсіру мүмкіндігін тексереміз. Ауытқышты  ұңғымаға түсіру  диаметрі мен ұзындығын төмендегі өрнек бойынша анықтайды.

D_H= D₀+3÷4мм,

L_H  =L₀+2÷3м,

Мұнда D₀-ауытқыштың ең үлкен диаметрі, мм

   L_H - түсірілетін ауытқыш ұзындығы, м

Ауытқыштың диаметрі мен ұзындығын анықтаған соң, муфтаның локаторы көмегімен немесе гидравликалық кеңейткіштер көмегімен шегендеу тізбегінің екі немесе үш муфтасының орналасуын анықтаймыз, олардың арасында терезе ашылу керек.

Муфта локаторына  әсер ету үшін құбыр денесінің магнитті қасиеттері муфта учаскесіндегі магниттің қасиетінің айырмашылығы бірден білінеді. Сондықтан аспаптың муфталық байланыс ішінде өту кезінде үнемі магниттің өрісі қайта бөлінеді, оның нәтижесінде магнитті зона шығысында импульс пайда болады.

Гидрокеңейткішпен муфтаның орналасуы келесідей анықталады: бұрғылау құбырынан гидрокеңейткішті ұңғымаға түсіреді және терезе ашу жерінен 20-30 м жоғары орнатады. Бұрғылау құбырлар тізбегінен сұйықтықты айдайды, қысым астындағы кескіштер, кеңейткіштердің қаңқасынан шығады да шегендеу тізбегінің ішкі бетіне тіреледі. Сұйықты айдауды тоқтатпай, гидрокеңейткішті жайлап төменге түсіреді. Гидрокеңейткіштің төменге қарай жылжуынан сұйықтықты айдауды тоқтатады, нәтижесінде сұйықтықты айдайды да жаңа кескіштердің жылжуына қысымды тудырады. Келесі муфталардың орналасуы сол кезекпен жүргізіледі. Муфтаның орналасқан жерінде гидрокеңейткіш кескіштері шегендеу құбырларына ұшпа-ұш тіреледі, ол массаның гидравликалық индикаторларында белгіленеді.

Егер ауытқыштың орны дұрыс таңдалмаса, онда терезе ашу процесінде райбер муфталық қосылысқа түсуі мүмкін, кесуге кеткен уақыт ұзарады, тізбектің бұзылуына және т.б. қиындықтарға алып келеді.

Пайдалану тізбегінің бір немес бірнеше муфталық қосындысының орналасуын анықтау жұмысын үйлестіру және ауытқыш астында цементті стаканды құру үшін тереңдікті механикалық фиксатор 1ФГМ-168 қолданылады. Ол қаңқадан, фиксация түйінінен, орталықтандыру түйінінен және құбырдан тұрады.

Қаңқасы 1 қабырға мен ұштары пісірілген цилиндрлі формалы.Қаңқаның жоғарғы жағындағы бұранда құю құбырларына тізбекті қосу үшін арналған. Орталықтандыру түйіні қаңқаға бекітілген үш орталықтану серіппесінен 9 тұрады. Фиксация түйіні үш бекіткіштен 3, серіппеден 2 және саусақшадан 4 және штифтен 5, сонымен қатар поршеннен 6 тұрады. Муфта мен қақпан 7 құбырша бұранда көмегімен қаңқаның төменгі ұшына қосылады және цементті стаканды құруға және поршенді қоршауға арналған.

Тізбектегі ауытқышты түсіру және бекіту. Ауытқыштар-терезе ашу үшін райберлердің қажетті ауытқуын қамтамасыз етуге арналған және екінші оқпанды бұрғылау кезінде бағыттаушы құрал болып табылады. арналған аспап. Ол өз кезегінде бұрғылау құбырларына түсірілетін жазық және науа тәрізді клиннен тұрады. Ауытқыштың типін бағана диаметиріне байланысты таңдайды. ОЗС типті ауытқыштар кеңінен таралған. Олар үш негізгі түйіннен тұрады. Тірек түйіннен және бекіткіштен 4, ауытқыш клинінен 3 және түсіру клинінен 2 тұрады. Ауытқыш үш плашкалы жүйенің көмегімен пайдалану тізбегінің түбіне бекітеді, ол екінші оқпанды және терезені ашу кезінде бұрылу мүмкіндігін тудырады. Науа клинді ауытқыш түріндегі қиғаш беті райбердің бағытын қамтамасыз етеді және кесу аспабы мен клин арасындағы тіректің ауданын жоғарлатады. Түсіру клинінауытқыш клині мен екі болт 5 қосылады және ұңғымаға ауытқышты түсіруге арналған. Түсіру клиннің жоғарғы бөлігінде бұрандаға бұрғылау құбырымен қосу үшін ауыстырғын 1 бекітіледі. Плашкалы фиксациялау үшін батырылған күйде плашка ұстағышпен қамтамасыз етіледі ол қаңқаға екі арнаулы 7 қосылған. Тіректер түйіні және клин-ауытқыш пен бекіту тіректің беттерімен байланысқан.

Ауытқышты ұңғымаға түсірер алдында оның барлық өлшемдері мен негізгі тұйіндерін тексеру  қажет. Содан соң болттармен бағыттауыш клинмен түсіру клинін қосады. Жинақталған ауытқышты бұрғылау құбырында үлкен емес жылдамдықпен ұңғымаға түсіреді де, масса индикаторымен көрсеткішті бағыттайды. Ауытқышпен ұңғыма түбіне жеткенде телескопиялық құрылғы жұмыс істейді, шпилькалар кесіледі, ал ауытқыш төмен қарай  жылжып отырып  тізбекке плашкамен бекітіледі. Содан соң кескіш аспаппен (8-10 тс) болтты кеседі, ол ауытқышты түсіру клинімен байланыстырады да клинді бетке шығарады.

 

15. Бағыттап бұрғылаудың экономикалық және экологиялық аспектілері.

 

Иілген ұңғымаларды бұрғылау, бұрғылау процесін қиындататын обьективті факторлармен қатар жүреді. Бұл қашаудың өзіндік адасуы,қармаулар, айналу қуаттылығын ұлғайту және т.б.

Олардың ішіндегі негізгісін жане олармен күресу жолдарын қарастырамыз.

а) Геологиялық факторлар. Кейде геологиялық құрылымды ашу кезінде қашаудың өзіндік ақауларын тудырады. Бұл бағытталған бұрғылау процессін қиындата түседі. Мұндай факторларға ,көлденең жатпайды,бірақ,45 градус бұрыштан төмен немесе жоғары жататын қабатты жыныстар қатысты.

Егер бұрыш 45 градустан кіші болса, онда қашау иілген қабатқа перпендикулярлы бағытты тенденцияны қабылдайды. Егер бұрыш 45 градустан үлкен болса,онда қашау иілген қабатқа параллель жағдайын қабылдайды.

Өзіндік ақаудың корректірленуінің бағыты қатты түптік кампоновкаларды қолдану болып табылады.

Егер қатты түптік компановка көмектеспесе онда акуыстырғыш құралды қолданады.

б) Науа пайда болу. Ұңғыманың қатты қиғаштану болатын бөліктерінде аздаған диаметірлі,құлыпты ұңғыма түріндегі науа пайда болады. Құал наусына жане УБТ-ға түсу қармауға әкеп соқтыруы мүмкін. Науа пайда болуды болдырмас үшін қисықтық жинақ жылдамдығы ақырын төмендетілуі немесе ұлғайтылуы керек. Яғни,қисықтық жинақ жылдамдығы жоғары болмауы керек. Қауіпсіз болып 6-15 градус 100метрге жылдамдықтағы қисықтық жинақ табылады.

в) Циркуляцияның интенсивтілігі циркуляцияның жоғарғы жылдамдығы бағыттағыш бұрғылауда өтпелерді ұлғайтады, бірақ, тез ақаулануды және қашаудың адасуын болдырады. Мұндай кері әсерлі жағдайларды болдымас үшін циркуляцияның интенсивтілігін қалыптау керек. Мысалы, қисықтық жинақ бөліктерінде жылдамдық жоғарылауы керек, бірақ, қашауға қысым және өтпе жылдамдығы шектелуі керек. Соған қоса қиғаш бөліктердегі бұрғылау құбырлары,бұрғылау ерітіндісінің ағынымен келетіндерді тазалауды нашарлатып ұңғыма қабырғасының төменгі бөлігіне ілініп тұрады.Бұл жағдайда мәселені шншуге стаимизаторлар көмектеседі. Олар ұңғыма ернеуінің қабырғасынанжоюда,бұрғылау бағандарын ұстап қалады.

г) Үйкелу. Қиғаш ұңғымаларда СПО-ны жүргізген кезде бұрғылау бағанасы ұңғыма қабырғасына үйкеледі. Нәтижесінде айналуға үлкен қуаттылық қажет болады,құлыптардың сүртілу қауіпі артады бұрғылау құбырларының сынуы жане ескіруі болады.

Үйкелу толығымен алынып тасталынбайды,бірақ азайтылуы мүмкін.Бұл үшін мұнай эмульсиялы бұрғылау ерітінділері жане бұрғылау құбырларындағы орталықтандырғыштар қолданылады.

Қоршаған орта (атмосфера, артезиандық және пайдалы сулар) фонтандау кезінде ұңғымадан лақтырылғанда немесе оқшауланбаған тізбексыртындағы кеңістігі арқылы күкіртсутегі, көмірсутегі, кальций, натрий тұздары және басқа элементтері бар қабат флюидтердің ағысы шыққанда ластану мүмкін. Сонымен қатар бұрғылау аяқталғаннан кейін қалдық шаю сұйығының лақтырылғанда немесе өткізгіш қабаттарды айыру сапасын бақылау үшін қолданылатын радиобелсенді изотоптармен дұрыс қолданбаған жағдайда жан жақты ластану мүмкін.

Қоршаған ортаны ластанудан қорғау үшін іс-шаралардың бірі ұңғымалардан 100-200м қашықтықта арнайы құрылымды құру керек. Құрылым игеру, сынау кезінде ұңғымадан шығатын және игеруге болатындай фонтандау кезінде қабат сұйықтарды жинау үшін қажет.

Егер фонтандауды игеруге келмейтін жағдайда (лақтыруға қарсы жабдық болмаған жағдайда), онда тезарада қабат сұйықтардың ағысын шектеу үшін жергілікті білікті құру қажет.

Қабат флюидтардан және шаю сұйықтардан бөленген газдарды алауда жандыру керек немесе кәсіптік газжинау жүйесінде пайдаға асыру керек.

Егер су қабатында күкіртсутегі болса, онда мұндай қабатты оқшаулау және Н₂S (күкіртсутегін) бейтараптау керек.

Егер күкіртсутегі іліспе немесе табиғи газда болса, онда алауда жандыру кезінде жан жақты уландыратын күкіртті және күкірт газдар пайда болады. Сондықтан газды алауда жандырар алдында оны бейтараптау қажет.

Жұмыс аяқталғаннан кейін ұңғыма айналасындағы барлық көмірсутектерді жинап және пайдаға асыру немесе жандыру керек. Қалған жуу сұйығын келесі бұрғылауға қолдану үшін тасымалдау керек немесе алдын-ала зиянды химиялық реагенттерді бейтараптандырып арнайы орындарға көму қажет. Аяқталған ұңғымалар айналасындағы алаңның үлкен бөлігі ауыл шаруашылығы үшін қолдануға қайтарылуы тиіс. Пайдалану ұңғыма айналасындағы үлкенемес бөлігі топырақ білікпен қоршалу тиіс.

 

Әдебиеттер

 

1 Бурение наклонных и горизонтальных скважин: Справочник / Под редакцией А.Г.Калинина.-М.: Недра, 1997. - 648 с.

2 Басарыгин Ю.М., Булатов А.И., Проселков Ю.М. Технология бурения нефтяных и газовых скважин: Учебник для вузов. – ООО «Недра-Бизнесцентр», 2001. - 679 с.

3 Булатов А.И., Проселков Е.Ю., Проселков Ю.М. Бурение горизонтальных скважин. – Краснодар. Совет. Кубань, 2008. - 424 с.

4 С.С. Сулакшин. Направленное бурение. – М.: Недра, 1987. – 273 с.

5 Н.А. Григорян. Бурение наклонных скважин уменьшенного и малого диаметров. – М.: Недра, 1974. – 417 с.

6 Е.Л. Лиманов, И.Н. Стабыкин, М.И. Елизаров. Наклонное бурение разведочных скважин. – М.: Недра, 1978. – 328 с.

7 И.П. Мельничук. Бурение направленных и многоствольных скважин.- М.: Недра, 1991. – 203 с.

8 Инструкция по бурению наклонно-направленных скважин. РД-39-2-810-83 ВНИИБТ, 1983.

9 Ганджумян Р.А., Калинин А.Г. Никитин Б.А. Инженерные расчеты при бурении глубоких скважин. – М.: Недра, 2000. – 437 с.

10 Иогансен К.Б. Спутник буровика: Справочник.- М.: Недра, 1990. – 384 с.