ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Жоғары сатыдағы өсімдіктер төменгі сатыдағы өсімдіктерден пайда болған. Олар төменгі сатыдағы өсімдіктерден құрылысының бірқатар белгілерінің күрделі болып келуімен ажыратылады. Бұлар алғашқы сулы ортамен тікелей байланысын үзген, жер бетінде ауасы бар ортаны мекендейтін өсімдіктер.
Құрлыққа шыққан соң өсімдіктер мүлдем басқа, жаңа жағдайға тап келген. Сөйтіп олар ылғалдылығы тұрақты емес, оқтын-оқтын ауысып келіп отыратын, кейбір тіптен ұзақ уақыттар бойы құрғақшылық болып тұратын аймақтарда өседі.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің денесі сабақтарға және жапырақтарға бөлінеді. Соған байланысты оларды жапырақты сабақты өсімдіктер деп атайды (Cormophyta). Жоғары сатыдағы өсімдіктердің басым көпшілігінің тамыры болады. Мұндай күрделі бөліну төменгі сатыдағы есімдіктерде болмайды. Олардың денесі сабаққа жөне жапыраққа бөлінбеген. Тек таллом немесе слоевище түрінде болады.
Қазіргі кезде кездесетін жоғары сатыдағы өсімдіктерді қарастыра отырып, олардың ішінен құрлықта өмір сүруге жақсы бейімделген, жоғары деңгейде жетілген формалармен бірге, құрылысы қарапайым болып келетін өсімдіктердің тұтастай қатарын кездестіруге болады. Соңғыларының денесі жапыраққа және сабакқа бөлінбеген, тамырлары жоқ. Өткізгіш системалары болмайды.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің жыныс органдары: аталығы- антеридий және аналығы - архегоний барлық уақытта көп клеткалы. Осы жағынан олар төменгі сатыдағы өсімдіктердің көпшілігінің бір клеткалы жыныс органдарынан айқын айырмашылығы болады.
Антеридий - онша үлкен болмайтын сопақтау немесе шар тәрізді денешік. Оның сыртын бір немесе бірнеше қатар жыныссыз клеткалар қаптап жауып тұрады (антеридийдің қабықшасы).
Антеридийде сперма түзетін клеткалар жетіледі, олардан келешекте аталық гаметалар - талшықтары бар қозғалғыш сперматозоидтар пайда болады. Антеридийлер пісіп жетілген кезде олардың қабырғалары жарылып ашылады да, ішіндегі сперматозоидтары сыртқа босап шығады. Олар судың тамшысында белсенді түрде қозғала отырып, архегонийге жүзіп келеді.
Архегоний - үлкен болмайтын бутылка немесе колба тәрізді денешік. Архегоний төменгі, кеңейген бөліктен - құрсақтан және жоғарғы, жіңішке -мойыннан тұрады.
Жоғарғы сатыдағы өсімдіктерге тән нәрсе, олардың даму циклінде дұрыс ұрпақ алмасудың болуы. Өсімдік бұл жерде бірін-бірі заңды түрде алмастырып отыратын дамудың екі фазасы гаметофит пен спорофит түрінде берілген.
Гаметофит - жыныстық ұрпақ, онда жыныс органдары - антеридийлер мен архегонийлер жетіледі (плаун тәрізділер мен қырықбуын төрізділерде аталық және аналық гаметофиттер дербес өсімдіктер болып табылады). Гаметофит әдетте жыныссыз ұрпақ - спорофитпен заңды түрде алмасады, онда жыныссыз көбею органдары - спорангийлер жетіледі.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығында редукциялық бөлініс спорангийдің ішінде спора түзілер кезде жүреді. Спора гаплоидты, одан келешегінде гаметофит жетіледі.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер балдырлардан пайда болған. Бұлар өсімдіктердің кейін пайда болған (жас) тобы. Өсімдіктердің құрлыққа ауысуы балдырлардың құрылысы алғашқы сулы ортада біршама күрделенгеннен кейін барып жүзеге асқан. Бұлар теңіз балдырлары болған.
Қазіргі кезде 300000-нан астам түрлері бар жоғары сатыдағы өсімдіктердің жер бетінде басымдығы айқын. Олар арктикалық облыстардан бастап экваторға дейін, ылғалды тропикалық ормандардан сусыз құрғақ шөлдерге дейінгі аралықты мекендейді. Олар ормандарды, шалғындарды, батпақтарды түзеді, өзендер мен көлдерде өседі. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің көпшілігі аса үлкен мөлшерге дейін өседі, гүлді өсімдіктердері.
БАКТЕРИЯЛАР
Бактериялар құрылысы өте қарапайым болып келетін бірклеткалы организмдер. Барлық прокариоттар секілді, олардыңда ядросы болмайды.
Бактериялардың көпшілігі қозғалуға қабілетсіз болады, аздаған түрлерінің ғана талшықтары болады (1 ден 50-ге дейін) және қозғала алады. Талшықтары бар бактериялар өте жылдам қозғалады: бір секундта клетка өзінің ұзындығынан 50 есе артық жерге жылжи алады. Бактериялардың клеткалары қалың қабықшамен қапталған болады, сондықтан олар өзінің тұрақты формасын сақтайды. Клетка қабықшасына мықтылық беретін негізгі тірек, ол ерекше полимер-гликопситид муреин. Муреин клетканың сыртын бір немесе бірнеше қабат түзіп жауып тұрады.
Бактериялардың клеткаларының көпшілігінің сыртын кілегейлі сауыт қаптап тұрады. Мұндай сауыттың болуы бактерияның фагацитозға берілмеуін қамтамасыз етеді және олардың ауыру таратқыштық (жұқтырғыштық) қабілетін күшейте түседі. Қысқасы сауыт бактерияны сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтап тұратын жабын, сонымен бірге ол клетканы кеуіп қалудан сақтайды. Сауыт пен клетка қабықшасының астында цитоплазмалык мембрана орналасады. Ол цитоплазманың ортасына қарай өтіп митохондридың, эндоплазматикалық тордың, гольджи аппаратының қызметтеріне (функцияларына) ұқсас қызмет атқаратын мембраналықкомплекс түзеді.
Бактериялардың клеткаларының цитоплазмасында қосалқы заттар болады, олардың құрамында мынадай артық қор заттары жиналады: крахмал, гликоген, майлар. Сонымен бірге көптеген бактериялар фосфорды. жартылай фосфаттардың түйіршігі түрінде және қарапайым күкіртті бойына жинақтауға қабілетті болып келеді.
Бактериялардың қоректенуі. Бактерияларды қоректену түрлеріне қарай автотрафты және гетеротрофты деп негізгі екі топқа бөлуге болады.
1. Автотрофты қоректенетін бактериялар көп болмайды, олар органикалық емес заттарды синтездеуіне қарай фототрофты және хемотрофты болып бөлінеді. Фототрофты - бактерияның ішіндегі ең мадыздысы пурпурбактериясы. Мұндай бактериялар жасыл өсімдіктер сиякты тіршілігіне жарықтың энергиясын пайдаланып, ауадағы көмірқышқыл газын өзіне сіңіреді де, ауаға бос оттегін бөліп шығарады. Сөйтіп өзіне керекті көміртегін ауаның құрамындағы көмір қышқыл газынан алады.
Хемоттрофты бактерияларға лептотрикс (темір бактериясы), беггиотоа (күкірт бактериясы) жатады. Олар ауадағы көмір қышқыл газынан көміртегін сіңіру үшін күрделі органикалық заттардың ыдырауының нәтижесінде және органикалық емес заттарды тотықтырғанда босайтын химиялық энергияны пайдаланады.
2. Гетеротрофты қоректенетін бактериялар өте көп. Олар паразиттік не сапрофиттік тіршілік етеді. Жалпы бактерияларда паразитизм өте кең таралған. Тіптен бактериялардың басқа түрлерінде паразит ретінде өмір сүретіндері де кездеседі. Адамға жұқпалы аурулар тарататын бактерияларға обаны (чуманы), туберкулезді, холераны, дизентерияны, дифтерияны, менингитті және басқаларды қоздыратын бактериялар жатады. Ұсақ бірклеткалы организмдерді ұстап алатын жыртқыш бактерияларда болады. Ал сапрофиттері өлі органикалық заттардың қалдықтарында мекендеп, олармен қоректенеді (жануарлардың өлекселерінде, өсімдіктердің қалдықтарында).
Жалпы бактериялар қанша майда болғанымен өте обыр организмдер. Бактериялар, кейбір деректер бойынша тәулігіне өз салмағынан 20-30 есе артық азық қортады.
Бактериялардың тыныс алуы. Тыныс алу ерекшеліктеріне қарай бактерияларды аэробты және анаэробты деп бөледі. Көпшілік бактериялар аэробты организмдер, олар оттегі бар жерде өсіп жетіледі. Анаэробты бактериялароттегі жоқ ортада өмір сүреді және олардың көпшілігі паразиттік тіршілік етеді.
Бактерияның көбеюі. Бактериялар үш түрлі жолмен көбейеді: вегетативтік, жыныссыз және жынысты. Вегетативтік көбею бактерияларда клетканың жай екіге бөлінуі арқылы әрбір 20-30 минут сайын қайталап жүріп отырады.Бұл процесс әдетте бактерияның хромосомы (ДНК-ның сақина тәрізді молекуласы) екі есе артқан жағдайда жүреді. Бактериялардың аздаған түрлері бүршіктену арқылы да көбейеді.
Жыныссыз көбеюі спора түзу арқылы жүзеге асады. Көптеген бактериялар қолайсыз жағдайда ДНК-ның молекуласының айналасында цитоплазманың тығыздалуының нәтижесінде қалың қабықпен қапталған эндогендік споратүзеді. Бактерияның споралары өте төзімді келеді және ұзақ уақыттар бойы тіршілігін жоғалтпайды (20-30 жыл бойы, кейде одан да көп жыл). Бактерияларда жақын уақыттарға дейін жыныстык көбею белгісіз болып келді. Тек соңғы кездері жүргізілген зерттеулердің, әсіресе генетикалық талдаудың (анализдің) негізінде бактерияларда жыныстық процесстің болатындығы анықталды. Ол екі клетканың бір-бірімен тікелей түйісуінің нәтижесінде жүреді. Мұндай клеткалардың бірінен (аталықтың қызметін аткаратын, донар клеткасынан) арнайы өсінді (көпірше) пайда болады, ол арқылы аталық клетканың материалы (ДНК), реципиент-клеткасына (аталықтың қызметін атқаратын клеткаға) өтіп құйылады. Мұны капуляциялық процесс деп атайды.
Вирустар.
Вирустар бөлімі тірі организімдердің ең қарапайым өкілі болып табылады. Латын тілінен аударғанда «у» деген мағына береді. Клетка құрылысы қалыптаспаған. Алғаш рет вирустарды орыс ғылымы Ивановский 1892ж темекі жапырағының ауруын зерттеу барысында ашқан. Ол бұл ауру қоздырғыш вирустарды «темекі мозайкасы» деп атау береді.
1956ж. Американ ғалымы Стенли вирустардың негізінен 2 заттан тұратынын анықтаған. Белоктар және нуклеин қышқылы ДНК, РНҚ
Вирустардың табиғаты нуклеин қышқылдарының қышқылымен анықтауға болады. Вирустардың ерекшелігі олар жасанды ортада көбейе алмайды. Олар тек белгілі бір тіршілік ортада иесімен бірге тіршілік етеді. Олар иесінің ферменттік аппараттарын қолдана отырып өздеріне қажетті заттарды синтездейді. Олар иесінің клеткасында гендердің құрамында өзінің генін қосу арқылы қажетті ортаны туғыза алады.
САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР БӨЛІМІ-MYCOPHYTA
Саңырауқұлақтардың 100000-дай түрі белгілі.Бірқатар белгілері бойынша саңырауқұлақтар балдырларға ұқсас, бірақ олардың клеткаларында хлорафилл болмайды. Саңырауқұлақтардың кейбіреулері бірклеткалы, алайда олардың көпшілігі көпклеткалы организмдер болып келеді.Қоректену ерекшеліктеріне қарай саңырауқұлақтарды не спорафиттерге, не паразиттерге жатқызады. Спорафитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен қоректенеді, ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмдердің денесінде өмір сүреді және солардың клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді.
Құрылысы. Саңырауқұлақтардың талломасы мицелий, немесе грабница деп аталынады.
Мицелий гйфа деп аталынатын жіңішке тарамдалған жіпшелерден тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың гифаларында көлденең перделер болмайды, сондықтанда олар тарамдалған үлкен бір клетка түрінде болады. Ал жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың гифаларыы көлденең перделері арқылы клеткаларға бөлінген болады. Тек аздаған төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың клетка қабықшасы целлюозадан тұрады. Саңырауқұлақтардың көпшілігінің гифасының қабықшасының құрамы біршама күрделі баоады: төменгі сатыдағыларының қабықшасы пектинді заттардан, ал жоғарғы сатыдағыларының- целлюлозаға жақын углеводтардан, және насекомдардың хитиніне ұқсас азоттық заттардан тұрады. Клетка қабықшасының астында протопласт жатады. Ядросы өте ұсақ және клеткада 1-2 немесе көптен болады. Қор заты ретінде гликоген немесе май тымшылары жиналады, крахмал ешуақытта түзілмейді.
Гифалары жоғарғы ұшы арқылы өседі.
Қоректенуі. Саңырауқұлақтар гетеретрофты организімдер. Олардың көпшілігі өліп қураған өсімдіктердің қалдықтарымен қоектенетін сапрофиттер. Сапрофитті саңырауқұлақтар клетканың целюлозды қабықшасын және лигинді бұзатын ферменттер түзеді. Сапрофиттердің аздаған түрлері ғана жануарлардың қалдықтарымен қоректенеді.
Паразиттері өзіне қажетті қоректік заттарды тірі организімдердің клеткаларынан сорып қабылдайды.
Саңырауқұлақтардың 10 мыңнан астамы өсімдіктерде паразит ретінде кездеседі, ал бір мыңнан аздауы жануарлармен адамдардың паразиттері. Саңырауқұлақтардың балдырлармен, кейде тіптен жоғарғы сатыдағы өсімдіктерменде селбесіп өмір сүруі жиі баиқалады. Оны симбиоз деп атайды. Сембиозға мына жағдай мысал бола алады. Ақ саңырауқұлақтардың қайыңның, қарағайдың, шыршаның және шыршалы ормандарда, подосиновниктердің көк теректің түбінде өсетіндігі бегілі.Бұл жағдайда ағаштардың тамырларымен саңырауқұлақтардың мицелийлерінің арасындатығыс байланыс қалыптасады, яғни симбиоз түзіледі.
Симбиоз түзілуден немесе селбесіп өмір сүруден өсімдіктердің екеуінеде пайдалы жағдай қалыптасады. Мицелидің жіпшелері тамырды тығыз орап, кейде тіптен оның ішіне өтеді. Мицелийлер топырақтан суды және онда еріген минералды заттарды сорып алады да, оларды ағаштардың тамырларына хеткізеді. Сонымен мицелий ағаштардың тамыр түктерін алмастырады. Ал ағаштардың тамырларынан мицелий өзінің қорегіне және жемісті дене түзуге қажетті органикалық заттардыалады.
Қалпақты саңырауқұлақтар жасыл түсті гүлді өсімдіктермен балдырларға қарағанда басқаша қоректенеді.Саңырауқұлақтардың клеткаларында хлорафилл болмайды және органикалық емес заттардан органикалық заттар түзілмейді. Саңырауқұлақтар дайын органикалық заттармен қоректенеді. Бұл жағдайда саңырауқұлақтардың мицелийлері органикалық заттардың бір бөлігін сумен бірге және ылғалды қарашірінділерге бай орманды жерлердің топырағынан минералды заттармен бірге сорып қабылдайды, ал екінші бөлігін өздері өсіп тұрған жердегі ағаштардың тамырларынан алады. Симбиоз процесінің нәтижесінде жаңа организмдер пайда болады. Мысалы, қыналар, микориза.
Көбеюі.Саңырауқұлақтарда жыныс процесі редукцияға ұшыраған, соған байланысты оларда вегетативті және жыныссыз көбеюдің түрлері ерекше көп.
Вегетативті көбеюі мицелийдің жекелеген бөліктері арқылы; артраспоралары ( оидийлері ) арқылы –клетка қабықшалары жұқа болып келетін гифаның оқшауланған бөлігі; хламидос –поралары арқылы – қабықшалары қалың болып келетін клеткаларға ыдырайтын гифалар; бүршіктенуі арқылы- гифаларырда келешегінде бөлініп түсетін домалақ өскіндердің пайда болуы арқылы көбеюі.
Жыныссыз көбеюі әртүрлі споралардың көмегімен жүзеге асады: зооспорангияның ішінде дамитын зооспоралары, спорангияның ішінде жетілетін спорангиоспоралары; ерекше гифалардың бүршіктенуінің нәтижесінде екзогенді жолмен пайда болтын конидийлері арқылы.
Кейбір саңырауқұлақтардың өмірдік циклында жыныссыз споралардың түзілуінің бірнеше формалары кездеседі.
Жыныстық көбеюі.Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың жыныстық көбеюдің бірнеше формалары болады:изогамия, гетерогамия, оогамия, зигогамия. Зигота барлық жағдайда біраз уақыт тыныштық кезеңін басынан өткізеді, содан соң өсіп зооспоралар немесе зооспорангиясы бар, немесе спорангиоспорасы бар қысқаша гифа береді. Өсер алдында зигота мейоз жолымен бөлінеді. Көптеген төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың өмірі гаплоидты фазада өтеді, тек зигота ғана диплоидты болады.
Жоғарғы дәрежелі саңырауқұлақтардың жыныстық процесінің формасы ерекше болып келеді: гаметангиогамия-сырт құрылыстары әртүрлі болып келетін жыныс органдарының ішіндегі гаметаларға бөлінбеген заттардың қосылуы; самотогамия – вегетативті гифаның екі клеткасының қосылуы; сперматизация- аналық жыныс органының қозғалмайтын клеткаларымен ұрықтануы.
Ядролар әдетте бірден қосылмайды. Қарама-қарсы жыныстық белгілері бар ядролары алдымен қосарланып жақындасып дикариондар түзіледі. Дикариондардың саны оларды түзетін ядролардың синхронды бөлінуінің нәтижесінде көбейе түседі. Біраз уақыттар өткеннен соң дикарионды ядролары қосылады да диплоидты ядро түзіледі.Енді диплоидты ядро мейоз жолымен бөлінеді де, гаплоидты ядролар береді. Олардың әрқайсысы жыныстық көбею спораларының ядросына айналады. Сонымен жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың өмірлік циклында үш түрлі ядролық фаза алмасып келіп отырады:гаплоидты,және дикариодты және диплоидты. Оның ішінде диплоидты фаза өте қысқа болады,ал өмірлік циклдың негізгі бөлігі гаплоидты және дикарионды және фазаларда өтеді. Жыныстық көбеюі спораларының екі типі бар: 1)аскаспоралар, эндогендік жолмен ерекше клеткаларда –қалталардың ішінде пайда болады. Бұл әдетте дикарионның ядролары қосылғаннан кейін жүретін мейоз және митоз процестері арқылы іске асады. Жыныстық көбею спорасының екіншісі-базидиоспоралар,олар экзогендік жолмен, көп жағдайда төртеуден ерекше клеткалардың ұшында пайда болады. Бұл да дикарионның ядролары қосылғаннан кейін жүретін мейоз процесі арқылы іске асады. Саңырауқұлақтарда жыныстық споралардың түзілуі әдетте олардың өмірлік циклынің аяқталуын көрсетеді. Сонымен, қоректкну ерекшелігіне байланысты пластидтерінің болмауы, гифаларының қабықшаларында хитинің болуы, артық қор заттары ретінде гликогеннің жиналуы саңырауқұлақтарды жануарларға жақындастырады. Ал шексіз өсуі,қоректік заттарды сору арқылы қабылдауы оларды өсімдіктерге жақындастырады. Өсімдіктер мен жануарлардан саңырауқұлақтар гифалардан тұратын гаплоидты және юиплоидты ядролық фазаларынан басқа үшінші- дикарионды фазасыныңболуымен айқын ажыратылады.
Классификациясы.Саңырауқұлақтар бөлімі жеті класқа бөлінеді: хитридиомицеттер класы (Chytridiomycetes), гифохитромицеттер класы (Hyphochytriomycetes), оомицеттер класы (Oomycetes), зигомицеттер класы (Zygomycetes), аскомицеттер класы (Ascomycetes), базидиомицеттер класы (Basidiomycetes), жетілмеген саңырауқұлақтар класы (Deuteromycetes). Алғашқы төрт кластың өкілдері төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың мицелийлері көлденең перделері арқылы жекелеген бөліктерге бөлінбеген, немесе мицелийлері мүлдем болмайды. Қалған кластардың өкілдері жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың гифалары көлденең перделері арқылы бірнеше бөліктерге бөлінген (көп клеткалы) болып келеді.
ҚЫНАЛАР (Lichenes) ТИПІ
Қыналар – төменгi сатыдағы өсiмдiктердiң iшiндегi ең көп тараған, күй талғамайтын, ерекше құрылысты организмдер тобы. Бұлар – балдырлар мен саңырауқұлақтардың селбесiп тiршiлiк етуiнiң нәтижесiнде құралған морфологиялық, физиологиялық және экологиялық өз алдына жеке қасиеттерi бар өсiмдiк. Кейде бұлардың кейбiр сыртқы құрылысына қарай мүктермен шатастырып, оларды «бұғы мүгi» және «Исландия мүктерi» деп атайды. Қыналардың түсi сұр, сұр жасылдау, қоңыр, сары, сарғыш кейде қара болып келедi.
Қыналардың морфологиялық құрылысы. Қыналардың сыртқы пiшiнi мен көлемi – алуан түрлi. Оларды сыртқы пiшiнiне қарай 3 топқа бөледi.
1. Қабықты (қаспақты) қынаның құрылысы, басқаларына қарағанда, қарапайым келедi. Бұлардың талломы субстратқа тығыз жабысып өседi де, оны алғанда бұзылады және көпшiлiк уақытта ұнтақ, дән, кедiр-бұдырлы немесе тегiс қаспақ сияқтанып келедi. Барлық қыналардың 80 проценттейi қаспақты қынаға жатады.
2. Жапырақты қыналардың құрылысы күрделiрек келедi, субстратқа жайылып жататын пластинка пiшiндi, төменгi жағында ризина деп аталатын гифаларының ұштары арқылы бекiнедi. Субстраттан оңай алынады және дорзовентральды құрылысты келедi.
3. Бұталы қына күрделi құрылысты болып, субстраттан сабақ тәрiздi шығып көтерiлiп тұрады да, одан жан-жаққа тармақталған бұтақшалар кетедi. Бұлар тiк өседi немесе орманды жерлерде ағаштың қабығында төмен қарай салбырап тұрады. Жапырақты қыналармен салыстырғанда, бұл керiсiнше радиальды құрылысты келедi.
Жапырақты және нағыз бұталы қыналардың арасын бiр-бiрiмен байланыстырушы буын болып, талломы лента тәрiздi, дорзовентральды құрылысы бар Evernia prunastri не Anaptychia ciliaris сияқты субстратқа төменгi жағымен бекiнетiн қына есептеледi. Бұл үш морфологиялық типтердiң систематикалық жағынан алғанда аса күрделi маңызы болмайды. Кейде бiр туысқа жататын түрлердiң iшiнде жапырақты және бұталы қыналар кездеседi.
Қыналардың анатомиялық құрылысы. Бұларды талломдарының анатомиясына қарай гомеомерлi және гетеромерлi деп екiге бөледi. Гомеомерлi құрылысты талломы бар қыналар қарапайым келедi, оларда саңырауқұлақ жiпшелерi мен балдыр клеткалары бiркелкi таралған. Бұлар көбiнесе балдырлар бөлiп шығаратын кiлегейдiң iшiнде жатады. Кепкен уақытта тез сынғыш, қабыршақ, жапырақ немесе белгiлi бiр пiшiнi жоқ жастықша тәрiздi келедi. Егерсуға салса тез iсiнiп кiлегейленудiң нәтижесiнде көлемi ұлғаяды.
Қыналардың көбеюi. Бұлар әр түрлi жолмен көбейедi. Олардағы балдыр клеткалары жай екiге бөлiнуi немесе қозғалмайтын автоспоралар түзу арқылы көбейедi.
Бiраз қыналарда қалталы спора түзушi орган пайда болудан бұрын жыныс процесi байқалады. Ол уақытта аскоген қынадан аздап шығып тұрған трихогин арқылы спермациямен ұрықтанады. Спермация – бiр клеткалы спора, кейде оны пикноспора деп те атайды. Олар ерекше спорангиялардың немесе пикнидалардың iшiнде жетiледi. Қыналардың көбiнде нағыз жыныс процесi редукцияланған, яғни қысқарған, бiрақ дикарион ядролары және олардың қосылу процесi әр уақытта орын алады.
Қыналар қабаттардың үзiлiп түсуi, сонымен қатар соредий және изидий деп аталатын ерекше органы арқылы вегетативтiк жолмен көбейедi. Барлық қоректiк затты қыналар ауадан, ондағы ылғал мен шаң-тозаңнан алады.
Қыналар – күй талғамайтын өсiмдiк, ол өте баяу өседi, көпшiлiк жағдайларда олардың мөлшерi бiрнеше сантиметрден артпайды, тек йебiр түрлерiнiң ғана ұзындығы жарты метрге жетедi. Тiршiлiк ету ұзақтығы бiрнеше ондағанжылдарға созылады. Олар жақсы өскен жылы 1-35 миллиметрге өседi. Олай болса бұғылар жайлап кеткен жайылымдар 10-20 жыл дегенде барып қалпына келедi.
Қыналардың басты ерекшелiгi – басқа ешбiр жерде кездеспейтiн қына қышқылын түзуiнде.
Қыналардың систематикасы. Қыналарға 20 000-дай түр жатады. Бұлардың классификациясының негiзiне саңырауқұлақтың жемiстi денесi алынады. Сонымен қатар кiшi топтарға бөлгенде балдырлар талломының пiшiнiне, сондай-ақ саңырауқұлақ спораларының ерекшелiктерiне негiзделе отырып жiктеледi.
Құрамындағы саңырауқұлақтарға қарай қыналарды қалталы (Ascolichenes) және базидиальды (Basidiolichenes) деп екi класқа бөледi. Бiрiншiсiне – қыналардың көпшiлiгi, екiншiсiне – тропиктiк жақтардағы 10-15 шақты ғана түрлер жатады. Қалталы қыналар екi класс тармағына бөлiнедi: 1) дискомицеттi (Discolichenes) қыналар, ол 42 тұқымдастан тұрады; 2) пиреномицеттi (Pyrenolichenes) қыналар, бұларға көпшiлiк қабықты (қаспақты), аздаған жапырақты және бұталы қыналар жатады. Бұл класс тармағына 16 тұқымдас кiредi.
ДАМУ ЦИКЛІНДЕ СПОРОФИТІ БАСЫМ БОЛЫП КЕЛЕТІН ЖОҒАРЫ САТЫДАҒЫ ӨСІМДІКТЕР
РИНИОФИТТЕР БӨЛІМІ (РИНИОФИТЫ) - RHTNIOPHYTA
Бұл бөлімге тек қазба түрінде кездесетін өсімдіктер жатады. Бұлар жер бетінде кездесетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің алғашқылары болып есептелінеді. Ең алғашқы риниофиттерді 1859 жылы Канаданың геологы Джеймс Досон Канаданың Гаспе деген түбегінің девон қабаттарынан тапқан (Psilophyton туысы). Бұл жаңалыққа көп уақыттар бойы ешкім көңіл бөле қоймады, тіптен ол туралы ұмытылыпта кетті. Тек 50 жылдан аса уақыт өткен соң (1917 ж) бұл өсімдіктерді Шотландияның төменгі және ортаңғы девон қабаттарының тас көмір кендерінен ағылшын палеоботаниктері Р. Кидсон (1852-1924), У.Ланг қайта ашты.
Олардың 20-дан астам туысы және көптеген түрлері белгілі. Олардың тек спорофиттері ғана табылды, ал гаметофиттері қазіргі кезге дейін белгісіз болып отыр. Олардың көпшілігінің вегетативтік денесі сабаққа, жапыраққа бөлінбеген, тамырлары мүлдем жақ. Риниофиттердің вегетативтік денесі қарапайым құрылысты дихотомиялық бұтақтанған бірнеше биліктік (осевых) бөліктерден тұрады. Вгетативтік дененің бұл бөліктері телом деп аталынады. Теломның жоғарғы бұтақтарында спорантийлері дамиды. Теломдарды байланыстырып (жалғастырып) тұратын бөлікті (учаскені) месомдар деп атайды. Өсімдіктің төменгі жағында, оларды жерге бекітіп тұратын, төменгі теломдар жетіледі. Олардан көптеген ризоидтар кетеді. Риниофиттердің бұл төменгі жер асты бөліктерін ризомоидтар деп атайды.
Риниофиттер суда да және құрлықта да кездесе беретін өсімдіктер болған. Олардың төменгі бөлігі судың астында немесе батпақта дамиды. Ал үстіңгі (жоғары) бөлігі ауа кеңістігінде жетіледі және олардың даму барысында құрылысы жағынан құрғақта өсетін өсімдіктердің барлық белгілері болған.
Риниофиттердің систематикасы әзірге аяғына дейін жеткізілмеген. Бұл бөлімге систематиктердің басым көпшілігі бір ғана риниопсидтер (Rhyniopsida) класын жатқызады.
РИНИОПСИДТЕР КЛАСЫ (РИНИОПСИДЫ) – RHYNIOPSIDA
Риниофиттер бөлімінің ішінде риниопсидтер (Rhyniopsida) класы өкілдерінің жоғары сатыдағы өсімдіктердің эволюциялық дамуындағы негізгі бағыттарды дұрыс түсінуде алатын орны ерекше. Сондықтан біз бұл класқа толығырақ тоқталамыз.
Риниопсидтер класы риниялар (Rhyniales) және псилофиттер (Rsilophytales) деп аталатын екі қатардан тұрады.
Риниялар қатары (риниевые) – Rhyniales
Бұл қатарға негізінен дихотомиялық түрде бұтақтанған өсімдіктер жатады. Олардың сабақтары барлық уақытта жалаңаш, ал біліктері (діңдері) жұқа және нашар жетілген болып келеді. Сабақтың көлденең кесіндісінен оның протоксилемасы ксилеманың ортасында орналасқандығын байқаймыз. Ол дегеніміз ксилеманаң ортадан шетке қарай дамитындығын көрсетеді.
Ондай ксилема әдетте ең қарапайым ксилема болып есептелінеді. Риниялардың спорангийлері сопақша немесе шар тәрізді болып келеді де, тікесінен жарылады. Бұл қатарға бір ғана риниялар (Rhyniaceae) тұқымдасы жатады.
Риниялар қатарының да, риниофиттер бөлімінің де, ең алғашқы өкіліне силур дәуірінің соңғы кездеріне және девон дәуірінің бастапқы кезінде өмір сүрген куксония (Сооksonia) деген өсімдік жатады. Куксония жоғары сатыдағы өсімдіктердің қазба түрінде табылғандарының ішіндегі ең ерте пайда болғаны болып табылады. Бұл өсімдік осыдан 4,5 млн. жылдан аса уақыт бұрын пайда болған. Куксонияның спорангийлері ұсақ, қабырғалары қалың, шамамен шар тәрізді немесе біршама ұзынша болып созылған, трахеидтері сақина тәрізді жуандаған.
Риния қатарының толығынан және егжей-тегжейлі зерттелгендеріне риния (Rhinia) және кейбір хорнеофитон (Horneophyton) туысының өкілдері жатады.
Риния туысы (Rhinia). Ринияның үш түрінің ішіндегі ең жақсы зерттелгендері болып: биіктігі 50 см және диаметрі 5-6 мм дейін жетеін үлкен риния (Rhinia major) мен биіктігі 20см, диаметрі 2-3 мм болатын Гвин-Воона риниясы (Rh. Gvynne-vaughanni) есептеледі. Бұл екі түрде Шотландияда девон дәуірінің ортаңғы кезіндегі қабаттардан табылған. Топырақта олардың тамырсабақтары (ризомоид) жатады, одан төмен қарай шоқтанып ризоидтары, ол жоғары қарай жер беті сабағы кетеді. Бұлардың тамырлары болмайды. Жер бетіндегі сабақтары дихотомиялы бұтақтанған, вегетативтік денесінің жоғарғы бөлігі спорангийлерімен аяқталған болып келеді.
Хлорнеофитон (Horneophyton) туысына бір ғана H.ligneiri деген девон дәуірінің ортасынан белгілі түр жатады. Хлорнефитонның теломы дихотомиялы бұтақтанған болып келеді. Тамырсабағы түйнек тәрізді жуандаған, олардың ұлпаларына саңырауқұлақтың жіпшелері (гифы) болған. Сонымен қарапайым микориза байқалады. Анатомиялық құрылысы ринияға ұқсас, бірақ сабақтарының эпидермисінде устьицесі болмаған.
Псилофиттер қатары (псилофитовые) – Psilophytales
Псилофиттер қатары жекелеген кітаптарда тримерофиттер (онрыуити) деген атпен белгілі, бірақ бұлардың риниофиттерге белгілі бір жақындығы бар. Алайда риниофиттерден псилофиттердің өкіолдері айқын көрінетін, тік өсетін негізгі діңі арқылы ажыратылады. Кейбір палеоботаниктер бұл қатарды жеке класқа бөледі, бірақ оған жеткілікті дәлел жоқ. Псилофиттердің арғы, тегі риния типтес өсімдіктер болса керек, бірақ олар эволюциялық дамудың барысында белгілі бір бағытта ғана жетілген (специализация) бұл қатарға бір ғана псилофиттер (Psilophytaceae немесе Trimerophytaceae)тұқымдасы жатады. Негізгі туыстарының бірі псилофит (Psilophyton), онда 20-дай түр бар. Олар девон дәірінің алғашқы кезеңінің соңғы қабаттарынан Батыс европада, Оралда, Батыс Сібірде, Шығыс Қазақстанда, Қытай және Солтүстік америкада белгілі болып отыр.
Псилофит шамасы батпақты жерлерде, көлемі үлкен алқапты қамтып қопа түзген. Ол риниядан бірнеше есе биік болған. Тік өскен псевдомоноподиалды сабағының жуындығы 5-мм-дей болған (кейде 9-мм-ге жеткен). Олардың тең немесе тең емсе дихотомиялы бұтақтанған бүйірлік бұтақтары болған.
Сабағының срты жалаңаш (мысалы, Psilophyton dawsoni) немесе ұзындығы 2-2,5мм-дей болатын көптеген тікенектермен жабылған. Осы тікенектердің ұштары диск тәріздес кеңейген болып келеді, шамасы бұл олардың секреторлық қызмет атқаратындығы көрсетеді. Егерде бұлар нағыз бездер болса, онда олар өсімдіктің бойында жиналған артық тұздарды сыртқа шығарып отыру қызметін атқаратын болса керек.
МҮК ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛГМІ (МОХОВИДНЫЕ) – ВКҮОРНҮТА
Бұл бөлімге өмір сүруі ылғалы жеткілікті, көп жағдайда тіпті аса ылғалды ортамен байланысты болып келетін жоғары сатыдағы өсімдіктер жатады. Аздаған мүк тәрізділер ылғалы жеткіліксіз облыстарда өмір сүреді. Мысал ретінде оған жасыл мүк туысының Tortula desertorum және басқада түрлерін, Riccia-ның көптеген түрлерін алуға болады. Бұл мүктер жылдың құрғақ мезгілінде тыныштық күйде болады да, ылғал түсісімен өсуін жалғастырады.
Мүк тәрізділердің карапайым түрлері сабаққа және жапыраққа бөлінбейді, олардың вегетативтік денесі талломнан немесе слоевищеден тұрады. Жақсы жетілген мүк тәрізділер нағыз жапырақты сабақты өсімдіктер болып келеді. Барлық мүк тәрізділердің тамырлары болмайды.
Өсімдіктің субстратқа бекінуін және топырақтан ылғалды кабыддау қызметін ризоидтары атқарады. Ризоид дегеніміз сыртқы клеткаларда болатын өсінділер.
Өткізгіш системасы шоқ түрінде болмайды, тек кейбір өкілдерінде (жапырақты сабакты мүктердің ішінде Роlуtrісһасеaе тұқымдасында) трахеидтер мен сүзгілі түтіктерге ұқсас өткізгіш элементтері пайда болады. Олар басқа жоғары сатыдағы өсімдіктердің орталық цилиндрінің құрылысына ұқсас жобада пайда болады.
Мүк тәрізділерді басқа жоғары сатыдағы өсімдіктерден ерекше бөліп тұратын негізгі бір белгі, ол бұлардың даму циклінде гаметофитінің (жыныстық ұрпақтың) басым болуы және спорофитінің (жыныссыз ұрпақтың) біршама нашар жетілуі. Сонымен бірге спорофитінің тіршілігі барлық уақытта гаметофитпен байланысты.
Спорофит мүк тәрізділерде спорогон деп аталады. Ол ішінде спорасы, төменгі жағында сағағы (тірсегі) бар қорапшадан тұрады. Сағақтың (тірсектің) төменгі жағы емшек тәрізді жуандап келген, оны гаусторий деп атайды.
Осы гаусторий арқылы спорогон гаметофиттің денесіне еніп, одан өзіне қажетті қоректік заттарды алады.
Мүк тәрізділердің спораларынан протонема (алғашқы жіпше, өскінше) дамиды. Ол балдырға ұқсас жіп немесе табақша (пластинка) пішінді денешік. Протонеманың сырт карағанда толық жетіліп қалыптасқан өсімдіктен айқын айырмасы болады. Кейде ол аса үлкен болып жетіледі. Протонема тікелей мүк өсімдігіне айналады, не болмаса бүршіктер тұзеді. Осы бүршіктерден келешегінде нағыз мүк өсімдігі пайда болады.
Толық жетілген өсімдікте антеридийлері мен архегонийлері пайда болады (көп жағдайда әртүрлі особьтарда).
Антеридийлерде екі талшығы бар сперматозоидтар жетіледі. Ұрықтанғаннан кейін зиготадан спорогон жетіледі,
Вrуорһуtа өте ертеде пайда болған өсімдіктердің тобы. Мүк тәрізділердің казба түріндегі қалдықтары таскөмір дәуірінен белгілі. Алайда олар күмәнсіз ұзақ эволюциялық жолдан өткен, толық қалыптасқан есімдіктер. Соңдықтан мүк терізділердің пайда болған уақытын әлде қайда кейінге - девон немесе силури дәуірлеріне шегерген жөн.
Кейбір риниофиттердің (Нorneophyton - ның) мүк тәрізділерге ұқсас белгілерінің бар екендігі белгілі (спорангийлері сфангумның қорапшасының құрылысына ұқсас). Бұл дегеніміз мүк тәрізділер мен бізге белгілі риниофиттердің ертеректе туыстық жақындықтарының болғандығын және олардың арғы тегінің бір екендігін көрсетеді. Ал риниофиттердің қалған жоғары сатыдағы өсімдіктердің алғашқы бастамасы болып келетіндігі белгілі. Мүк тәрізділер мен риниофиттер жер бетіндегі өсімдіктердің ең қарапайым түрлерінен пайда болған. Шамасы ол өсімдіктердің гаметофиттері мен спорофиттері бірдей дамыған болса керек. Одан әрі дамудың барысында Вrуорһуtа - ның гаметофиті негізінен жақсы жетіліп, ал калған жоғары сатыдағы өсімдіктерде керісінше спорофиті прогрессивтік бағытта дамып, гаметофиттері редукцияға ұшыраған. Сонымен Вrуорһуtа эволюцияның дараланған жеке бір бұтағы болып есептелінеді.
Классификациясы. Вrуорһуtа бөлімі 3 класқа бөлінеді: бауыр мүктері класы (Нepaticopsida), антоцероттар класы (Аnthocerotopsida) және жапырақты сабақты мүктер класы (Bryopsida). Айта кеткен жөн бірқатар бриологтар антоцероттарды бауыр мүктеріне жатқызып, оларды осы кластың бір тармағы немесе қатары ретінде қарастырады.
Мүк тәрізділерді инвентаризациялау әлі күнге дейін аяқталмаған, әсіресе бриологтар тропикалық және оңтүстік жарты шар аймақтарын нашар зерттеген. Дүние жүзі бойынша шамамен 22000-нан 27000-ға дейін мүк тәрізділердің түрлері кездеседі. Олардың 8500 дейін бауыр мүктері (280 туыс), 14500-ге дейін {кейбір авторлардың мәліметтері бойынша 18000-дейін) жапырақты-сабақты мүктер (700-ден аса туыс) және 300-дей түрін (3 немесе 6 туыс) антоцероттар түзеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде түрлерінің саны жағынан мүк тәрізділер гүлді өсімдіктерден кейінгі екінші орынды алады.
БАУЫР МҮКТЕРІ КЛАСЫ
Бұл кластың өкілдері вегетативтік денесінің дорзовен-тральды болып келуімен ерекшеленеді. Бұларға талломды формаларымен қатар жапырақты сабақты өсімдіктерде жатады. Алайда соңғыларының вегетативтік денесі жапыраққа және сабаққа бөлінгенімен дорзовентральды қалпын сақтайды. Бауыр мүктерінің кейбір клеткаларында (талломды және жапыракты сабақты өкілдерінде) бір, екі немесе бірнеше майлы денешіктер болады. Олар әзірге сферокарпуста және антоцероттарда белгісіз. Майлы денешіктер клеткалардың ішінен шығатын артық заттар (секреты). Химиялық кұрамы жағынан, олар эфир майларының қоспасы, шамасы өсімдіктерді малдың жеп қоюынан қорғайтын болса керек.
Бауыр мүктерінің аздаған бір тобының жапырақтары мен сабақтары болады. Олардың вегетативтік денесінің құрылысы радиальды болып келеді (Нарlоmіtrіаsеs).
Спорофиттің қорапшасында спорадан баска элатералар болады, олар споралардың шашылуына үлкен әсерін тигізеді.
Бауыр мүктерінің протонемасы нашар жетілген және көп жағдайда ол қысқа жіпше немесе пластинка түрінде болады.
Бауыр мүктері класы мынадай екі класс тармағынан тұрады: Marschantiidae жөне Jungermannidae
Маршанциялар класс тармағы (маршанциевые) - Marschantiidae
Бұл класс тармағына үш қатар жатады: Marschantiidae, Sphaerocarpales және Monocleales. Осы үш қатардың алғашқы екеуінің өкілдері табиғатта кең таралған.
АНТОЦЕРОТТАР КЛАСЫ (АНТОЦЕРОТОВЫЕ) - ANTHOCEROTOPSIDA
Антоцероттар класы өз атын гректің anthos -гүл және keros- мүйіз деген сөздерінен алған. Бұлардың жертаған (розетка) түзетін қара-көк түсті, табақша (пластинка) пішінді, жерге жабысып өсетін талломында, ұзынша және аздап қисықтау болып келген мүйіз формалы спорогондары дамиды.
Бұл кластың өкілдері баска мүк тәрізділерден гаметофитінің қарапайымдылығымен және спорофитінің кұрылысының өте күрделі болып келуімен ерекшеленеді. Бұлардың спорофиттері ерекше меристемалық клеткалардың көмегімен ұзақ уақыттар бойы өсуге бейімделген.
Гаметофитінің құрылысының көптеген белгілері антоцероттарды балдырлармен жақындастырады, ал спорогонының кұрылысында керісінше жапырақты сабақты мүктерге тән белгілер бар.
Антодероттар класына жер шарының негізінен тропикалық және қоңыржай климатты облыстарында кеңінен таралған 300-дей түр жатады.
Бұл класс антоцероттар (Anthocerotales) деп аталатын бір ғана қатардан тұрады. Антоцероттар қатары 2 тұкымдастан: Anthocerotaceae және Notothylaceae. Anthocerotaceae; тұқымдасына 3 туыс жатады.
Бұлар батпақты жерлерде, егістіктерде және ылғалы мол жыралардың бойында өседі. Антоцеростың талломдары жертаған тәрізді, көлемі 0,5-3 см-ден аспайтын, шет жағы тілімделген қоңыр-жасыл түсті болып келеді. Олар өзінің ортаңғы бөлімі аркылы жерге жабысып бекінетін 6-10 қабат клеткалардан тұрады. Талломдарының шеті бір қабат клеткалардан тұрады және көп жағдайда олар жоғары карап қайырылған болып келеді (А.punctatus), Жерге талломдар қарапайым ризоидтары арқылы бекініп тұрады. Талломдар өз телімдерінің (лопасть) арасында орналасқан төбе клеткалары арқылы өсіп отырады.
Талломның анатомиялық құрылысы өте карапайым болып келеді. Ол біртектес паренхималық клеткалардан тұрады. Эпидермисі нашар жетілген. Талломның клеткаларында балдырлардағыдай ішінде пиреноиды бар пластинка тәрізді хромотофорлары (әр клеткада бір-бірден) болады.
Талломның сыртқа карай ашылып тұратын шырышты қуыстары болады. Осы қуыстарда носток (Nostoc) деп аталынатын көк-жасыл балдырдың жіпшелері өседі.
Антоцеростың вегетативтік жолмен көбеюін қамтамасыз ететін өнім бүршіктер (выводковые почки) болады. Олар балдырлардың апланоспоралары секілді талломның клеткаларының ішінде пайда болады. Бұл жағдайда кейбір клеткалардың ішіндегі заттары клетканың қабырғаларынан біртіндеп қашып бөлініп шығады да, қабықшамен қапталады. Осыңдай жолмен жаңа пайда бос клеткаларда бірінен соң бірі келетін, бірнеше бөліністерден кейін, кішкентай денешіктер пайда болады. Осы денешіктер өздерін түзетін клеткалар қабықшалары шырыштанғаннан кейін, одан босап шығады. Содан соң, ұлғайып өсіп жаңа талломдар береді.
ЖАПЫРАҚТЫ МҮКТЕР КЛАСЫ
Жапырақты мүктердің вегетативтік денесі барлық уақытта сабакқа және жапыраққа бөлінеді. Сабағының құрылысы радиальді болып келеді, онда тығыз спиральдің бойымен жапырақтары орналаскан. Қорапшасында тек споралары жетіледі, пружинкалары (элатералар) болмайды. Протонемасы жақсы жетілген және ұзын тарамдалған жіпше түрінде, сиректеу пластинка пішіндес болады. Көптеген мүктердің қорапшасында споралардың шашылуына мүмкіндік туғызатын перистом деп аталынатын ерекше аппарат жетіледі (перистом Sphagnum -мен Аndreaea -да болмайды).
Жапырақты мүктер класы мүк тәрізділер бөлімінің ішіндегі ең үлкені. Оған 700 туыс, 14500-дей түр (одан да көптеу болуы мүмкін) жатады. Бұл кластың өкілдері құрлықтың барлық жерлерінде, Арктикадан бастап Антарктиканың мұздарының арасындағы ашық, жерлерге дейін кездеседі.
Жапырақты мүктер класын мынадай 3 класс тармағына бөледі: Sphagnidae, Andreaidae және Bryidae.
ПЛАУН ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ (ПЛАУНОВИДНЫЕ) –LYCOPODIOРНYТА
Жалпы сипаттамасы. Қазіргі кезде біздің планетамызды мекендейтін жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде, плаун тәрізділер (Lycopodioрнyта) өте ертеде пайда болған өсімдіктерге жатады.
Плаун тәрізділер өзінің даму биігіне палеозой эрасының соңында көтерілген. Қазіргі кезде плаун тәрізділердің аздаған ғана туысы мен түрлері кездеседі, олардың өсімдіктер дүниесінің құрамының қалыптасуына қатысы шамалы.
Қарастырып отырған бөлімнің қазіргі кезде кездесетін өкілдерінің барлығы мәңгі жасыл, сырт қарағанда кейбір жасыл мүктерге ұқсас болып келетін көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Қазіргі кезде жойылып кеткен плаун тәрізділердің ішінде шөптесін өсімдіктермен бірге, үлкен ағаш тәрізді формалары да болған.
Плаун тәрізділердің көпшілігіне спиральдың бойымен орналасқан жапырақтары бар бұтақтардың болуы тән. Кейде жапырақтары қарама-қарсы немесе топталып орналасады. Кейбір плаун тәрізділердің жапырағының түбіне жақын жерде, оның ішкі өске қараған жағында кішірек шұңқырға батып тұратын өскіні болады. Оны тілше немссе лигула деп атайды.
Сабағының жер асты бөлігі, бір плаун тәрізділерде түрі өзгерген жапырақтары және қосалқы тамырлары бар нағыз тамырсабаққа ұқсас болып келеді. Ал екінші біреулерінде ерекше «ризофорң деп аталынатын орган түзіледі, онда спиральдың бойымен орналасқан тамырлары болады. Плаун тәрізділердің тамырлары қосалқы тамырларға жатады.
Жер беті және жер асты өстері төбелік меристемалары арқылы өседі. Олардың белсенді (инициальды) клеткалары келешегінде бөліну мүмкіндігінен айрылады, сондықтанда плаун тәрізділердің өстері аздап қана өседі.
Плаун тәрізділердің жер беті және жер асты өстеріне дихотомиялық немесе аша тәрізді (вильчатое) бұтақтану тән. Дихотомиясы тең және тең емес болып келеді. Дихотомиясы тең болып келген жағдайда жас бұтақтардың өсуі бірдей болады (детерминирован) және олар бірдей уақытта өледі, ал тең болмаған жағдайда бұтақтардың біреуі өзінің өсіп дамуын екіншісінен бұрын аяқтайды.
Плаун тәрізділердің сабағының өткізгіш системасы стельдердің әртүрлі типтеріне байланысты болып келеді. Өсімдіктің онтогенезінде стельдің бір типінің екіншісіне ауысып отыруы заңды түрде жүретін процесс, оны төбелік меристеманың көлемінің өзгеруінен айқын байқауға болады.
Осы бөлімнің қазіргі кезде жойылып кеткен ағаш тәрізді және кейбір шөптесін өкілдеріне, сабақтарының және ризофораларының екінші рет жуандауы тән, ол қалыпты жағдайдағы немесе қалыпты жағдайдан ауытқыған камбийдің қызметіне байланысты.
Плаун тәрізділердің ішінде тең споралы және әртүрлі споралы өсімдіктер бар. Әртүрлі споралы өсімдіктердің жапырақтарының тілшесі болады. Плаун тәрізділердің спораларының әдетте үш жақтаулы, тетрадалы тігісі болады.
Плаун тәрізділердің тең споралы және әртүрлі споралы формаларының гаметофиттері (өскіншелері) бір-бірінен айқын ажыратылады. Қазіргі кезде өмір сүретін тең споралы плаун тәрізділердің гаметофиттері жердің астында немесе жартылай жердің астыңда жатады және етжеңді келеді, ұзындығы 2-20 мм-дей болады. Олар қос жынысты сапрофит немесе жартылай сапрофит ретінде өмір сүреді және 1-15 жылдың арасында пісіп жетіледі. Әртүрлі споралы плаун тәрізділердің гаметофиттері дара жынысты болып келеді және жердің бетінде өседі. Олар спорада болатын қоректік заттарды пайдалана отырып бірнеше аптаның ішінде дамиды, пісіп жетілгеннен кейін де спораның қабығынан сыртқа шықпайды немесе аздап қана шығады.
Жыныс органдары антеридийлер мен архегонийлерден тұрады. Антеридийлерінде екі немесе көп талшықты сперматозоидтары, ал архегонийлерінде жұмыртқа клеткалары жетіледі. Ұрықтану процесі судың тамшысы болған жағдайда ғана жүреді. Зигота тыныштық кезеңін басынан өткізбей-ақ бірден жаңа өсімдікке, яғни спорофитке айналады.
Плаун тәрізділер бөлімі екі кластан тұрады: 1) плаундар немесе ликоподиопсидтер (Lycopodiopsida) және 2) полушниктер немесе шильниктер немесе изоэтопсидтер (Isoetopsida) кластары.
ПЛАУНДАР КЛАСЫ (ПЛАУНОВЫЕ) – LYCOPODIOРSIDA
Плаундар класына мынадай үш қатар жатады: 1) астероксилондар қатары (Asteroxylales); 2) плаундар қатары (Lycopodiales); 3) протолепидодендрондар қатары (Protolepidoden-drales). Бұлардың біріншісі мен үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал плаундар қатарына ертеде жойылып кеткен дреланофикустар тұқымдасы (Drepanophycaceae) және осы кластың ішіндегі қазіргі кезге дейін жеткен плаундар тұқымдасы (Lycopodiaceae) жатады.
ҚЫРЫҚБУЫН ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ - EQUISETOPHYTA
Бұл бөлімінің ағаш тәрізді өкілдері түгелдей жойылып кеткен, ал казіргі кездегі флорада тек шөптесін түрлері ғана сақталған.
Құрылысы. Спорофиттің негізгі ерекшелігі сол, ол бүйірінен бұтақтанады жөне бүйірлік бұтақтары сабаққа топтасып орналасады. Буындары мен буын аралықтары айқын көрінеді. Буын аралықтарының түп жағында қыстырма (интеркалярлык) меристема орналасады. Жапырақгары редукцияға көп ұшыраған. Олар мөлшері орташа жапырақтан бір ғана орталық жуйкесі бар ұсақ жапырақшаға дейін кішірейген. Хлоропластарында пиреноидтары болмайды. Спорангилері спорангиофороларында - түрі өзгерген бүйірлік өркендерінде орналасады. Қырықбуын тәрізділер тең жөне әртүрлі споралы болып келеді. Сонымен бірге бұларда гетеротализм айқын байкалады. Ол дегеніміз мөлшері жағынан бірдей споралардан әртүрлі жынысты гаметофиттер пайда болады деген сөз. Спородермасында интиннен және экзиннен басқа, тағыда перина деп аталынатын сыртқы қабаты болады. Ол экзинге бекінген екі спираль төрізді бұралған лентадан- элатерден тұрады. Элатерлері екі тұрлі қызмет атқарады- споралардьщ шашылуын және споралардың топтасып жинақталуын камтамасыз етеді. Бұл аталық және аналық гаметофиттердің бір жерде қатар өсуіне мүмкіндік береді.
Гаметофиттері ұсақ, мөлшері (размері) бірнеше миллиметрден аспайтын жасыл түсті, дара немесе қос жынысты өскіншелер. Ұрықтануы сумен байланысты болады. Ұрық тыныштық кезеңін басынан өткізбейді.
Классификациясы. Бұл бөлім төрт кластан түрады: гиенилер класы (Hyeniopsida), сынажапырақтылар класы (Spheflophyllopsida), каламиттер класы (Calamitopsida), қырықбуындар класы (Equisetopsida).Алғашқы үш кластын өкілдері түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Қырықбуындар класының өкілдері жер шарының екі бөлігінің де казіргі кездегі флорасында кездеседі.
ҚЫРЫҚБУЫНДАР КЛАСЫ - EQUISETOPSIDA
Қырықбуындар жер шарының Австралиядан басқа жерлерінің барлығында кездеседі. Класс бір ғана қырықбуын (Equisetum) туысынан тұрады. Түрлерінің жалпы саны 30-35 тей болады, бұрынғы одақтас республикалардың территориясында олардың 13-ші, ал Қазақстанда 8-і кездеседі. Олар негізінен ылғалы мол жерлерде өседі. Сыртқы кұрылысы жағынан қырықбуындар өзінің ағаш төрізді тегі каламиттерге жақын, бірақ мөлшері жағынан көп кіші. Қырықбуындардың жер беті сабағы бір жылдық тек аздаған түрлерінде ғана ол көпжыддық, мәңгі жасыл болып келеді. Бір түрлері жем- шөптік өсімдіктер ретінде аса күңды болып келеді (бұтақты қырықбуын- хвощ ветаистый-E.ramosissimum, теңбіл қырыкбуын- хвощ пятнистый- E.variegatum, қыстық қырықбуын-хвощ зимующий- Е.һіетаіе). Бірақта көптеген түрлерінің эпидермисінің клеткаларының қабықшалары кремнеземнен тұратын оюлы безектермен (инкрустированы) капталған. Бұл кремнеземнан тұратын оюлы безектер өсімдіктің жем- шөп ретіндегі кұндылығын көп төмендетеді (тіптен жоқка шыгарады). Көптеген түрлері жайлымдар мен егіс алқаптарының, әсіресе қышқыл топырақтарда (дала қырықбуыны- хвощ полевой-E.arvense) күресуге бой беруі аса қиын арам шөптер болып келеді. Кейбір түрлері үй жануарларына улы болып келеді (батпақ қырықбуыны- хвощ болотный- E.palustre), еменді орман қырықбуыны- (хвощ дубравный- E.nemerosum). Қырықбуындар дәрілік өсімдіктер ретінде медицинада кеңінен қолданылады. Сабақтары наждакты қағаздың орнына пайдаланылады.
Қырықбуындардың кәзіргі кезде кең таралған өкілдерінің бірі дала қырықбуыны (хвощ полевой - Equisetum arvense, 179- сурет). Бұл көпжылдық шөптесін өсімдік. Арам шөп ретінде етістікте және тыңайған жерлерде (залеждерде) өседі. Оның 1 метр тереңдікке дейін топыракқа еніп жататын жер асты бөлігі-тамырсабағы болады. Тамырсабақтың кейбір қысқарған жанама тармақтары түйнекке айналады. Олардың іші крахмалдың артық қорына толы болады. Тамырсабақтың буындарында жапырақтың қынапшасы (влагалищесі) топтасып орналасады. Сонымен қатар осы буыннан төмен қарай қосалқы тамырлары (придоточные корни) кетеді. Тамырының анатомиялық кұрылысы алғашқы қалпында сақталады, ал кабығында үлкен ауа қуыстары болады. Жер бетіндегі сабақтары екі түрлі болады: ерте көктемде пайда болатын, спора түзетін және кейіндеу (жазда) пайда болып, күздің соңына дейін есуін тоқтатпайтын спора түзбейтін сабак, Қырықбуынның баска түрлерінің жер бетіндегі сабақтары бірдей болады. Спора түзбейтін сабақтары (стерильный побег) әдетте топтасып бұтақтанады. Олардың түсі жасыл және қырлы болып келеді, буындарында түтікке (трубкаға) біріккен қара түсті жапырақгың қынапшалары (влагалищелері) орналасады. Олардың тiс-тiс болып иректелген ұштарында ақ түсті жолағы (белые кайма) болады. Иректелген тістері редукцияға үшыраған жапырақ тақталары болып саналады. Жапырақтарының редукцияға ұшырауына байланысты фотосинтез процесі жасыл түсті сабақтарыңда жүреді. Сабақтың сыртын бір қабат эпидермис жауып турады. Эпидермистің астында арқаулық (механикалық) және ассимиляциялық ұлпалардың бөлітгерінен тұратын кабық кабаты орналасады. Оның астыңда ішінде үлкен- үлкен куыстары бар негізгі паренхималық қабат жатады. Алғашқы кабық эндодермамен аяқталады. Орталық цилиндрдің ортасын, негізгі паренхималардан түратың, өзек алып жатады. Өзектің клеткалары келешегінде ыдырап қуыс түзеді Орталық цилиңдрдің шет жағында орналасқан, өткізгіш ұлпалары шоқ түзеді. Шоқтары коллатералды, жабық сондықтанда сабақта тамыр секілді екінші peт қалындау болмайды. Яғни сабактың алғашқы кұрылысы оның өмірінің соңына дейін сақталады.
Спора түзетін сабақтары біршама жуан, түсі қонырлау, хлорофилсіз, бұтақталмаған, биіктігі 15-30см. дей болып келеді. Олардың да буындары 8-9 ирекгелген тістсрі бар, түтік тәрізді болып келетін қынапшаларымен (влагалищермен) жабылып тұрады. Спора түзетін масақтары сабақтың ұштарында жетіледі. Споралары түзілгеннен кейін сабақ солып құрайды. Спорофидцері (спорангифоры) алты бұрышты калқаншадан және оны масақтың өсіне бекітіп тұратын аякшадан, қалқаншаның астынғы бетінің шетімде орналасқан, кашпық тәрізді спорангилерден тұрады. Спораларының үлкендігі бірдей болады. Элатералары спираль тәрізді бұралған ленталардан тұрады. Олардың ұштары қасықтың сабы секілді жалпайған болып келеді. Топырақта спорадан хлорофил дөндері бар гаметофиттер жетіледі. Гаметофитгер тармақталған жақтаулары бар, физиологиялық жағынан бір- бірінен айырмашылықтары бар пластинкалар. Аталық гаметофиттеріңде антеридийлері пайда болады, ал олардың ішінде көп талшықтары бар спермотазоидтар жетіледі. Ұрақтануы сумен байланысты. Спорофиттің ұрығы тыныштық кезеңін басынан өткізбейді.
Сонымен бұл түрдің морфологиялық тең споралылығы, физиологиялық әртүрлі споралылығымен алмасып отырады.
ПАПОРОТНИК ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ (ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ) -
РОLҮРОDIOРНҮТА
Жалпы сипаттамасы. Папоротник тәрізділер немесе папоротниктер жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең ертеде пайда болғандарының бірінен саналады. Өзінің ерте пайда болғандығы жағынан олар риниофиттер мен плаун тәрізділерден ғана кейін тұрады. Ал қырықбуын тәрізділермен геологиялық жас шамасы қатар болып келеді, яғни олармен шамамен бір мезгілде пайда болған (қатар дамыған). Бірақ сол кездің өзінде ринофиттердің жойылып кеткеніне көп уақыттар болған, ал плаун тәрізділер мен қырықбуын тәрізділердің жер бетіндегі өсімдіктер дүниесінде алатын орны (ролі) шамалы болған және олардың түрлерінің саны да көп болмаған. Папоротниктер болса дамудың нағыз өскелең шағында (биігінде) болған. Қазіргі кезде бұрынғы геологиялық кезендермен салыстырғанда папоротниктердің ролі әлде қайда төмен, соған қарамастан олардың 300-дей туысы жөне 10000-нан аса түрлері белгілі. Папоротниктер жер шарының барлық бөліктерінде аса кең тараған өсімдіктер. Олар шөлді аймақтардан бастап батпақты жерлерге дейін, көлдермен, күріш өсірілетін жерлерде және кермектеу суларда, яғни әртүрлі ортада кездесе береді.
Алайда олардың ең көп тараған жері, ылғалы мол тропикалық ормандар болып саналады. Ол жерлерде папоротниктер ағаштардың көлеңкесінде, топырақта ғана өсіп қоймай, сонымен бірге эпифит ретінде ағаштардың сабақтарында және бұтақтарында көптеп кездеседі (75-сурет). Осындай әртүрлі ортаға бейімделгіштік қасиетінің болуының арқасында папоротниктерде әртүрлі өмірлік формалар (жизненные формы) қалыптасқан. Әсіресе сыртқы формаларына, ішкі құрылыстарына, физиологиялық ерекшеліктеріне және мөлшеріне қарай көптеген түрлері пайда болған. Өзінің көлеміне карай папоротниктер тропикалық ормандарда кездесетін ағаш тәрізді формаларынан (кейде биіктігі 25м жететін, ал діңінің диаметрі 50см болатын), аса кішкентай ұзындығы бірнеше мм-ден аспайтын түрлеріне дейін кездеседі. Папоротниктер туралы сөз еткенде, алдымен олардың жыныссыз немесе спора түзетін ұрпағы (спорофит) жөнінде айтамыз. Көптеген жоғары сатыдағы өсімдіктер секілді (мүк тәрізділерден басқасы) олардың өмірлік циклінде спорофит басым фазасы болып келеді, сондықтанда біздер алдымен папоротниктердің спорофитін көреміз (77-сурет).
Папоротниктердің барлығында дерлік спорофиті көпжылдық, тек аздаған маманданған формаларында ол бір жылдық. Суда немесе батпақта өсетін цератоптерис (Сегаіоріегіз) туысының түрлері оған мысал бола алады. Цератоптеристің спорофиті жыл сайын өліп тұрады, бірақта олар арнайы спорофиттік бүршіктер қалдырады. Осы бүршіктерден келесі жылы жаңа спорофит жетіледі.
Қырықбуын тәрізділер мен плаун төрізділерден папоротник тәрізділер жапырақтарының үлкен болуымен (макрофиллділігімен) ажыратылады. Олардың жапырақтары үлкен, бірнеше рет тілімделген, сиректеу тілімделмеген, бүтін болып келеді. Жапырақтарының мөлшері бірнеше мм-ден 30 м-ге жетеді, тіптен одан да ұзындау болады. Сыртқы формасы және ішкі құрылысы жағынан олар алуан түрлі болып келеді. Көп жағдайда папоротниктердің жапырақтары екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден оларда фотосинтез процесі жүреді, екіншіден споралар түзіледі. Көптеген папоротниктердің, мысалы страусниктердің, сезімтал оноклеяның немесе тропикалық эпифит дринария туысының жапырақтарында фотосинтез процесі жүретін (стерильді) және спорангийлер түзетін (фертильді) болып екіге бөлінеді. Фертильді жапырақтар хлорофиллдерін жоғалтып салвиниялардағыдай тек қана спора түзу қызметін атқарады.
Папоротник тәрізділердің жапырақтары жер бетінде кездесетін өсімдіктердің ең қарапайымы риниофиттердің үлкен бұтақтарынан пайда болған (теломдардан және олардың топтарынан). Олар бұтақтардың бірігіп кетуінен жөне одан әрі қалыңдауынан (кладодификация) пайда болады. Тіптен осы кезде кездесетін папоротниктердің жапырақгары сабақтары секілді төбе клеткалары арқылы өседі. Ол жағдай папоротниктердің жапырақтарының сабақтан (өстен) пайда болатындығын көрсетеді. Жапырақгың өткізгіш системаларының сабақтан кеткен жерлерінде жапырақ жарықшағы пайда болады (плаундар мен қырықбуындарда жапырақ жарықшағы болмайды), көп жағдайда ол аса үлкен жөне бұтақтың жарықшағына тура келеді.
Папоротник тәрізділердің сабақтары алуан түрлі болады. Алайда олар көпшілік папоротниктерде нашар жетілген. Көп жағдайда сабақтары жер астында көміліп жататын тамырсабақ түрінде берілген. Көптеген формаларының сабағы субстратқа төселіп өседі және жіңішке болып келеді. Алайда бірқатар папоротниктердің сабақтары тік өседі. Олардың ішінде ағаш тәрізді формалары да бар. Бұлардың алғашқы тегі құрылысы қарапайым папоротник тәрізділерге жататын, бұл кезде жойылып кеткен, сабағы тік өсетін жартылай ағаштар болған. Оларда ағаш тәрізді және шөптесін формалары шыққан. Папоротник тәрізділердің стельдік құрылысы алуан түрлі. Олардың әртүрлі топтарында стельдің барлық типтері кездеседі (протостель, сифоностель, диктиостель, полициклия, эустель).
Папоротниктердің спорангийлері жапырақтың астыңғы жағында көп мөлшерде жетіледі. Сиректеу олар жалғыздан болады. Көп жағдайда спорангийлері топтасып жиналып сорустар түзеді. Сорустар жапырақтың ерекше индузий деп аталынатын жарғақ жамылғымен жабылап тұрады.
Алайда қарапайым папоротник тәрізділердің спорангийлері жалғыздан болады жөне псилофиттердегі секілді бұтақтарының жоғарғы ұштарында жетіледі. Кейбір формаларының спорангийлері жапырақ тақтасының шетінде орналасады.
Спорангийлері не кәдімгі вегетативтік жапырақтарында, немесе ерекше спора түзетін жапырақтарында (спрофиллдерінде) пайда болады. Спорофиллдерінің вегетативтік жапырақтарға (трофофиллдерге) өте ұқсас болуыда, немесе олардан көлемі және формасы жағынан айырмашылықтарының болуыда мүмкін.
АШЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАР БӨЛІМІ (ГОЛОСЕМЕННЫЕ) -GIMNOSPERMATOPHYTA, HEMECE GIMNOSPERMAE
Ашық тұқымдылар мегаспорофиллдерінде тұқымбүрлерінің (мегаспорангийлерінің) қорғалмай, ашық орналасуымен сипатталады; мегаспорофиллдері редукцияға ұшыраған жағдайда, тұқымбүрлері сабақтың ұшында орналасады.
Микроспора (тозаң, тозаңша) өне келе тікелей тұқымбүріне түседі; нуцеллустың үстіне түскен тозаң өніп тозаң түтігін береді, ол нуцеллустың үлпасы арқылы аналық өскіншеге өтеді, сөйтіп аталық гаметаларды жүмыртка клеткасына жеткізеді.
Сонымен ашық тұқымдылар әртүрлі споралы өсімдіктер. Даму циклінде папоротник тәрізділердегі секілді, олардыңда спорофиті басым болады (өсімдіктің өзі). Аталық жөне аналық гаметофиттерінің екеуіде редукцияға көп ұшыраған. Аналық гаметофиті аналық өсімдікпен байланысын үзбейді, ол түкымбүрінің ішінде мегаспораның пайда болатын және оның аналық өскіншеге айналатын (алғашқы эндосперм) жерінде жетіледі.
Аталық гаметофит жақсы дамыған өкілдерінде вегетативтік клетканың толық жойылуына дейін редукцияға ұшырайды.
Бөлімнің деңгейінде тозаң түтігінің пайда болуы және оның жетіле түскендігі байқалады. Ең жақсы жетілген тозаң түтігі қылқанжапырақтылар қатарында болады.
Тұқымды өсімдіктердің споралы папоротник тәрізділермен эволюциялық байланысын айқындаудағы аса қызықты және маңызды белгі, ол ертеректе пайда болған кластардың - Cycadopsida және Ginkgoopsidaсперматозоидтарының қозғалғыш болуы. Ал осы кездегі қылқан жапырақтыларда, қылшада (Ephedra), гнетумда (Gnetum) және вельвичияда (Welwitschia) қозғалмайтын аталық гаметалар-спермилер жетіледі. Бөлімнің деңгейінде тұқымның эволюциясын, тұқымды папоротниктердің қарапайым түқымынан бастап, жоғарғы деңгейде жетілген, дифференцияланған ұрығы бар, осы кездегі қылкан жапырақтылардың тұқымына дейін байқауға болады.
Ашық тұқымдылар түгелдей сүректі өсімдіктер (ағаштар, бүталар, лианалар). Олардың ішінде біршама жас және жоғарғы деңгейде жетілген жабық тұқымдылар бөлімінің ерекше басым болып келетін өмірлік формасы шөптесін өсімдіктер жоқ. Шөптесін өсімдіктердің болуы жоғары дамығандықтың (прогрессивтік) белгісі. Олар ағашты формалардан шыққан.
Ашық түқымдылар өте ертеде пайда болған өсімдіктердің тобы. Олардың қазба түріндегі қалдықтары палеозой эрасындағы девон дәуірінің үстіңгі кабаттарынан бастап белгілі. Өзінің шығу барысында олар осы кездегі папоротник тәрізділермен (Pteridophyta) байланысы болмаған және қарапайым девондық папоротник тәрізділерден шығарылады. Ашық тұқымдылар шамасы дамудың әртүрлі сатысын көрсетеді. Ашық тұқымдылардың ішінде, тұқымды папоротниктер және кордаиттер палеозой эрасында-ақ (таскөмір және перм дәуірлерінде) үлкен күрделілікке жеткен. Қалған қатарлары әсіресе мезозой эрасында жақсы дамыған. Мезозойды ашық тұқымдылардың басымдығын көрсететін эра деп атайды. Мезозойда көптеген ашық тұқымдылардың толық (беннеттиттер, кейтониялар) немесе жартылай (саговниктер, гинкголар) жойылғандығын көреміз. Ашық түқымдылардың біздің уақытымызға дейін өмір сүріп келген түрлерінің саны көп және олардың біршама кейін (Coniferales) пайда болғандығы байкалады. Бұл жаңа және біршама кейіндеу пайда болған ашық тұқымдылардың дамуы, жер бетіндегі жабық тұқымдылар мен папоротник тәрізділердің осы кездегі топтарының (лептоспорангиаттылардың) пайда болуымен түстас келеді.
Ашық тұқымдылар бөлімінің ішінде эволюцияның микрофильді (Coniferopsida) және макрофильді (Cycadopsida) жолдары жалғасып келеді.
Ашық тұқымдылар папоротник тәрізділерден (Polypodiophyta) шыққан жоне өзінің қүрылысы жағынан (бұл әсіресе олардың гаметофиттерінің қүрылысымен жақсы дәлелденген) папоротник тәрізділер мен жабық тұқымдылардың арасын жалғастыратын буын болып табылады.
Ашық тұқымдылардың кластарының арасындағы өзара туыстық қатынастары және олардың папоротник тәрізділердің (Pteridophyta) жекелеген кластарымен байланысы жөнінде ғалымдардың арасында бір жүйеге келген көзқарас жоқ.
Ғалымдардың бір тобы барлық ашық тұқымдыларды папоротник тәрізділермен (Polypodiophyta) байланыстырады. Бұл жерде олар тек папопротник төрізділерде ғана "нағыз" тұқым пайда болады дегенді негізге алады. Бірақта дән микрофиллді плаун тәрізділерде де (Lycopodiophyta) болған. Ғалымдардың екінші бір тобы саговник жапырақгыларды өздерінің шығу тегі жағынан папоротник тәрізділермен (Polypodiophyta), ал қылқан жапырақтыларды плаун тәрізділермен (Lycopodiophyta) байланыстырады. Бұл жағдайда ашық тұқымдылар полифилетикалық жолмен пайда болған өсімдіктердің жасанды тобы ретінде каралуға тиісті. Ал соңғы кездері шықкан ғалымдардың еңбектеріне сүйенер болсақ, онда мынадай екі түрлі көзқарастың қалыптасып отырғандығын аңғарамыз. Ғалымдардың бір тобының пікірлері бойынша, тұқымды папоротниктер нағыз папоротниктер мен ашық түқымдылардың арасын жалғастырып тұратын бір буын болып табылады. Ал ғалымдардың екінші бір тобының пікірлері бойынша, бұл топ бұрыннан пайда болып қалыптасқан және нағыз папоротниктермен параллель дамыған өсімдіктер. Тұқымды папоротниктердің жапырақтары, көп жағдайда нағыз папоротниктердің жапырақтарына үқсас, немесе тіптен олардан айырмашылығы болмайды. Мұның өзі олардың гомологиялық органдарының параллель дамығандығының айқын дәлелі бола алады. Бірақ тұқымды папоротниктердің тұқымдарының болуы, сабағы мен тамырының анатомиялық құрылысының ерекшеліктері жөне сабағының екінші рет қалыңдап өсуге қабілеттілігінің болуы оларды нағыз папоротниктерден айқын ажыратады. Бұл мәселенің түпкілікті шешілуі болашақтың ісі. Ашық тұқымды өсімдіктердің ерте пайда болған уақыты, сол кездегі папоротник тәрізділердің (Polypodiophyta) және плаун тәрізділердің (Lycopodiophyta) әртүрлі споралы формаларының өмір сүрген уақытымен тұстас келеді. Қабықша тұқымдылар (Chlamydospermatopsida) олардан оқшау тұрады. Қабықша тұқымдылардың ертедегі қазба калдықтарының болмауы және жекелеген өкілдерінің құрылыстарының бір-бірінен айқын айырмашылықтарының болуы, әзірге олардың басқа ашық тұқымды өсімдіктермен қатынасын (байланысын) нақты белгілеуге мүмкіндік бермейді.
Ашық тұқымдылар бөлімін мынадай 6 класқа бөледі: тұқымды папоротниктер, немесе лигиноптеридопсидтер (Lyginopteridopsida, немесе Pteridospermae); саговниктер, немесе цикадопсидтер (Cycadopsida); беннеттиттер, немесе беннеттитопсидтер (Bennettitopsida); гнеттер, немесе гнетопсидтер (Gnetopsida); гинкголар, немесе гинкгопсидтер (Ginkgoopsida); қылқанжапырақтылар, немесе пинопсидтер (Pinopsida).
Қос жарнақтылар класы –Dicotyledoneae
Жоспар
1. Қос жарнақтылардың жалпы құрылысы.
2. Алабота тұқымдасы – Chenopodiaceal
3. Тұңғиықтар тұқымдасы – Nymphaeaceal
4. Сарғалдақтар тұқымдасы – Ranunculaceal
5. Бөріқарақаттар тұқымдасы – Berberidaceal
Қос жарнақтылар класына 30-дай тұқымдас жатады, олардың біреулері ағаштар, сиректеу бұталар, ал екіншілері – вуда және құрғақта өсетін шөптесін өсімдіктер, сиректеу бұталар.
Қос жарнақтылардың гүлінің сыртқы құрылысы ашық тұқымдылардың стробильдеріне ұқсас болып келеді.
Гүл табаны ұзынша болып келеді, оған спиральдің бойымен саны жағынан аса көп болып келетін гүлдің әртүрлі мүшелері орналасады. Қос жарнақтылар Евразияның, Солтүстік және Оңтүстік Американың тропикалық және субтропикалық аймақтарында кеңінен таралған өсімдіктер.
Алабота тұқымдасына – бүкіл жер шарына тараған біржылдық және көпжылдық, сортаң топыраққа төзімді, шөптесін, бұта, ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер: ситиген, көкпек, баялыш, қара сексеуіл, ақ сексеуіл, ақ бота, изек, соршөп, түйреуік т.б. алабота тұқымдасының 190-ден астам туысы, 1500-ге жақын түрі бар. Жерорта теңізінің жағасында, орта Азияда, Оңтүстік Африкада, Америкада, Австралия көлдерінде кездеседі.
Бұлардың көпшілігінің сабағы бунақты болып келеді, жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз, ұсақ гүлшоғырында жиналып, масақ құрайды. Жемісі – жаңғақша. Тұқымының сақиналық немесе оралма ұрығы болады. Енді осылардың кейбір жеке түрлеріне тоқталайық.
Ақ алабота – бұл кәдімгі арамшөп, жол жиегінде егістіктерде кездеседі. Ақ алабота тік сабақты, жапырақтары өте жиі тармақталған: сабақ кезектесіп, кейбірінде қарама-қарсы орналасады. Жапырақтарынығң пішіні әртүрлі. Жапырақ беттерінде ақшыл дақтары болады. Бұлар бір үйлі, даражынысты гүлді өсімдіктер. Кейбірі қос үйлі. Көріксіз майда гүлдері шоқ-қош болып тоқталып, масақ тәрізді гүлшоғырын құрайды. Тұқымы ұсақ, құстар үшін жақсы азық болып есептеледі.
Ақ сексеуіл - биіктігі 5-6 метрге дейін жететін ағаш текті бұта. Діні – кедір-бұдырлы, қабығы ашық, сор түсті қисық сабақты, сүрегі қатты да морт сынғыш, салмағы ауыр болып келеді. Жапырағы ұсақ қабыршақтар. Тамыры жақсы дамыған, ұзындығы 10-11 метрге жетеді. Ақ сексеуілдің жас өркендері солғұн жасыл түсті, ол сәуір, мамыр айларында гүлдейді, гүлі ұсақ, қос жынысты, гүлсеріктің күлте жапырақшалары бесеу, бес аталығы болады. Аналығы – біреу. Ал қарасексеуілдің жапырақтары мүлде жетілмеген деуге болады. Гүлдері өте майда, қарапайым гүл серігі үлпек тәрізді бес күлте жапырақшадан тұрады. Қара сексеуілдің сүлігі өте мықты жарылмайды.
Итсигек – түбінен бұтақтана өскен, биіктігі 75 см көп жылдық аласа бұта. Тамырының ұзындығы 60 см. Сондықтан да құрғақшылыққа төзімді, шөл-шөлейт, тақыр жерлерде өседі. Итсигектің жапырағы өте ұсақ, үшбұрышты, қарама-қарсы орналасады, ұзындығы 200 мм. Оның гүлдері қос жынысты, өте ұсақ, сарғыш немесе қызғылт, гүл шоғыры бұтағының ұшында масақ тәрізді орналасады. Аналығы біреу, аталығы – бесеу, жемісі – қауашақ, ішінде пішініне қошқар мүйіз тәрізді тұқымы болады. Итсигектің бұтақтары жапырақсыз, бунақталған жұмыр шырынды болып келеді.
Тұңғиықтар тұқымдасының түрлерінің жалпы саны 60. шыққан жері – тропиктер. Бұлар суда және батпақты жерлерде өсетін көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Жапырақтары судың бетіне көтеріліп тұрады немесе судың қабаттарында жүзіп жүреді. Барлығында жақсы жетілген тамыр сабақтары болады, гүлдері аса үлкен. Гүлінің құрылысы алуан түрлі болады. Гүлсерігі қарапайым немесе қосарланған болып келеді, ал күлте жапырақшалырының саны ересектерге қарағанда көп. Гүлінің формуласы:
* Ca 3 -5 Co 3 - 
A 6 - G 3 -
Ақбоз тұңғиық- Европада алдыңғы Азияда таралған өсімдік. Тамыр сабағы, сабағы болмайтын шөптесін өсімдік. Жапырағы суда жүзіп жүреді, тамыр сабағынан кететін жапырақ сағағтары аса ұзын болып келеді. Гүлдері аса үлкен, аздаған жағымды иісі болады. Гүлінің формуласы:
* Ca 4 Co A G ()
Жемістері көп ұялы, шар тәрізді, сыртының барлығында тегістер қаптап тұрады.
Сарғалдақтар тұқымдасында – 2000-дай түрі бар. Олардың көпшілігі қоңыржай және салқын климатты аймақтарда кеңінен таралған өсімдіктер, кейбір түрлері тропикада өседі. Сарғалдақ гүлділер көп жағдайда, әсіресе, ылғалы мол шалғындарда және ормандарда өсімдіктер жабынының негізгі компоненттерінің бірі. Негізгі өмірлік формасы – көпжылдық шөптесін өсімдіктер, олар тамыр сабақ дәне түйнек түрде жердің астында қыстап шығады, сиректеу кішігірім бұталар немесе лианалар. Жапырақ торы болмайды, олар қарапайым тілімденген немесе терең қалақша тәрізді тілімденген болып келеді, сабаққа кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері алуан түрлі – ациклді, гемоциклді, циклді: антиноморгті және зюгоморгты гүл серігі қарапайым немесе қосарланған, гинецейі апокарпты немесе ценокапрты.
Тегеурінгүл туысы – екіжүздей түрі бар. Табиғатта кең таралған жерлері - жер шарының екі бөлігінде де қоңыржай климаты белдеулері болып табылады. Біржылдық және көпжылдық өсімдіктер жапырақтары азды-көпті тілімденген болып келеді. Гүлдері зигоморгты, гүлсерігі, бес мүшелі, тостағанша жапырақшалары күлте жапырақшалалырна ұқсас, оның үстіңгісі түп жағынан іші қуыс жартылай гүл тепкісіне ұқсас созылған болып келеді. Күлте жапырақшалырының саны 2-3, олар гүл шырынына айналып кеткен. Олардың біреуі гүлтепкісіне айналған және ол тостағанша жапырақшасының тепкісінің ішіне еніп жатады.
Сарғалдақтар туысы- 600 түрі бар. Бұлардың көпшілігі кең таралған және ылғалы мол жерлердің өсімдіктері жабынында, ылғалы мол жайылымдарда, батпақтарда және т.б. жерлерде даминант болып саналады. Сарғалдақтың түрлері барлық контитенттерде кездеседі. Бұрынғы одақтас республикалардың территориясында 150-дей, ал Қазақстанда 57 түрі бар. Олардың ішінде ең кең таралғандары күйдіргі сарғалдақ, сарғылт сарғалдақ және улы сарғалдақ.
Гүлінің формуласы:
* Ca 5 Co 5 A G
Бөріқарақаттар тұқымдасы – жер шарының екі бөілігінде де әсіресе қоңыржай климатты елдерде кеңінен таралған. Оған 600 ден астам түрі жатады. Жапырақтары спиральдің бойымен орналасады, сиректеу жапырақшалары топтасып, жер таған түзеді. Жапырақтары қарапайым немесе күрделі болып келеді. Гүлдері циклды, оның мүшелірінің саны тұрақты болып келеді. Гүл серігі нашар дефференциаланған, оның екі ішкі шеңбері, шамасы аталықтардан пайда болған некторнитерден тұрады. Гүлінің формуласы мынандай:
* P 3+3 N 3+3 A 3+3 G 11
Жемісі шырынды сиректеу қауашақ немесе жаңғақша болып келеді.
Бөріқарақат тұқымдасына – негізінен Америкада кеңінен таралған. 200 ден астам түрі жатады. Кәдімгі бөріқарат Жерорта теңізі маңындағы елдерде және Орталық Европаның қоңыржай климатты аудандарында кездеседі, тамырынан және сабағынан қабығынан баяу алынады.
Жарияланған-2014-10-06 21:19:11 Қаралды-8036
БҰЛТТАРДЫҢ ҚАНДАЙ ТҮРЛЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР НЕНІ ХАБАРЛАЙДЫ?
Бұлттар жер беті мен тропосфераның жоғарғы қабаттары арасындағы кеңістікте шамамен 14 км биіктікке дейін қалыптасады.
ПЛАСТМАССА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
Металдардың көне тарихы бар, олар мыңдаған жылдар бұрын адамдарға белгілі болды.
