Жыртқыш сүтқоректілер

Аю тұқымдастар - ақ аюдан басқасы қысқы ұйқыға жататын ірі денелі, қорек талғамайтын жыртқыш жануарлар. Ақ аюдың негізгі қорегі - итбалық. Солтүстік Мұзды мұхиттың су бетінде қалқитын мұздары мен жағалауында мекендейді. Ол желтоқсан - қаңтар айында 1-3 қонжық туады, қонжықтары әлсіз, соқыр болады, оларды енесі 4-5 ай емізеді. Қоңыр аю орманды аймақты мекендейді. Оның түр тармағы ақтырнақты аю Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелді. Бұлар әсіресе өсімдіктекті азықпен қоректенеді. Қара аю (кейде ақтөс деп те аталады) ұсақ омыртқалы жануарларды, бунақденелілерді, әсіресе өсімдіктекті азықтарды жейді. Бұлар артқы аяғына тік тұрып, ағаштарға да жақсы өрмелейді. Сирек кездесетіндіктен, ХТҚО және бұрынғы ҚСРО-ның Қызыл кітабына тіркелді. Басқа аюлармен салыстырғанда мұның дене мөлшері кішірек болады.

Сусар тұқымдастар - 80-ге тарта түрлерден құралған, дене мөлшері кішкене немесе орташа болып келетін жыртқыш сүтқоректілер. Бұлардың көпшілігі құрлықта, кейбіреулері орманда және суда тіршілік етеді. Сусар тұқымдастардың ең кішкенесі - аққалақ, оның дене тұрқы 11-26 сантиметрден аспайды, ең ірісі - сукәмшат, оның дене тұрқы 100-150 см болады. Күзен, құну, балқы, кәмшат, сусар, бұлғын тәрізді аңдардың барлығы сусар тұқымдастарға жатады. Балқы Африкада, Оңтүстік Түрікменияда мекендейді, ол ұсақ омыртқалы жануарлармен қатар балды да сүйсіне жейді, ал борсық көбінесе өсімдіктекті азықты қорегіне пайдаланады. Сусар тұқымдастардың бұрынғы ҚСРО-да 18 түрі, республикамызда 10 түрі мекендейді, сирек кездесетіндіктен, сусар тұқымдастардың 6 түрі, 1 түр тармағы ХТҚО-ның, 1 түрі, 6 түр тармағы бұрынғы ҚСРО-ның және 5 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелді. Сусар туыстастардың аналь тесігінің маңында өткір иіс шығаратын безі болады. Ал сусар тұқымдастардағы борсық қана қысқы ұйқыға жатады. Кәмшат өзен суын жағаласа, сукәмшат теңіз суында тіршілік етеді. Сукәмшат көзі ашық, сүт тісі бар бір ғана бала туады. Сусар тұқымдастардың басым бөлігінің үлбірі өте бағалы болып саналады.

Мысық тұқымдастар - қорегін аңдып отырып аулайтын нағыз жыртқыш сүтқоректілер. Жер жүзіндегі жануарлардың бұл тобында 36 түр бар, олардың 12 түрі бұрыңғы ҚСРО-ның, 8 түрі Қазақстанда мекендейді. Мысық тұқымдастардың ең көп түрі мысық туыстастарға жатады. Олар: асыранды және жабайы мысықтар, сілеусіндер, қарақалдар, таушерлер. Ал арыстан, барыс, жолбарыс және сомбарыстар барыс туыстас сүтқоректі жыртқыштар болып есептеледі. Мысықтұқымдастарға жататын қабылан және ілбіс жеке-жеке туыстастар ретінде карастырылады. Жалпы мысық тұқымдастардың ішінде қабыланның тырнақтары жиналмай, сыртына шығып тұрады. Қабыланның аяқтары сида, ол - өте жүйрік аң, сондықтан оны ертеректе ит тәрізді қолға үйретіп, аң аулауға пайдаланған. Республикамызда қабылан сирек те болса Үстірт және Маңғыстау аймағынан кездеседі және Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелді.

Мысық тұқымдастарға жататын ілбіс - қатал жағдайларға төтеп беріп, биік таулы аймақта мекендейтін, тұяқты сүтқоректілермен қоректенетін жыртқыш аң. Жоңғар, Іле, Күнгей және Талас, Алтай, Сауыр, Тарбағатай тауларында анда-санда кездесетіндіктен, ол республикамыздың ХТҚО және бұрынғы ҚСРО-ның Қызыл кітабына тіркелді. Оның аналығы - таутан, ұрпағы - алан деп аталады. Қабылан және басқа мысық тұқымдастардың барлығының тырнағы жай жүрген кезде жиналады. Мысық тұқымдастар кезі сокыр – 1-7 күшік туады. Бұлардың сирек кездесетін 14 түрі, 11 түр тармағы ХТҚО-ның, 5 түрі мен 6 түр тармағы бұрыңғы ҚСРО-ның және 6 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелді.