Аннотация

 

Менің  курстық жұмысымның  тақырыбы  «Аудиттің соңғы этапындағы аналитикалық процедуралар».  Орындаған ЭФ-08-7к2 тобының студенті Шалтаева Ұ. Жетекшісі аға оқытушы Ахметова С.

 Менің  курстық жұмысым  екі  бөлімнен тұрады. Курстық жұмысымның  бірінші  бөлімінде аналитикалық және аудиторлық процедураларының мәні, қажеттілігі және жіктелінуі қарастырылған  Ал,  екінші  бөлімде аудиттің талдамалы процедуралары және аудитторлық қорытынды қарастырылған.

Курстық жалпы  көлемі – 33 бет.   Сызба – 2.   пайдаланған әдебиеттер саны – 15.

 

 

 

Белгілер мен қысқартулар

 

ҚР – Қазақстан Республикасы

ХАС – Халықаралық аудит стандарты

ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

 

 

  Нормативтік сілтемелер

 

1.ӘН ОҚМУ 7.14 – 2010 Әдістемелік нұсқау. Курстық жобалау, мазмұны, тақырыптары, құрылымы, жетекшілік ету, рәсімдеу, белгілеу және курстық жобаны қорғау

2.Қазақстан Республикасының Заңы Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есептілік  туралы Жариялануы: «Егемен Қазақстан» 2007ж. 12 наурыз

№ 63-64

3.Ұлттық қаржылық есептіліктің  №2 стандартын бекіту  туралы  Қазақстан Республикасының Қаржы  министрінің 2007 жылғы 21 маусымындағы №217 Бұйрығы

4.Бухгалтерлік есепті  жүргізу  ережесін бекіту  туралы  Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 2007 жылғы 22 маусымдағы № 221 Бұйрығы

5. Бухгалтерлік  есеп шоттарының үлгілік  жоспарын бекіту  туралы  Қазақстан Республикасының Қаржы  министрінің  2007 жылғы  23 мамырдағы №185 бұйрығы.

 

 

Анықтамалар

Аудит – заңды  тұлғалардың  қаржылық қорытынды  есебіне  оның  дұрыстығы  мен әділдігі  туралы  пікір білдіру мақсатында заңымен белгіленген талаптарға  сай  тексеру  жүргізу

     Аудит стандарттары – аудитке қойылатын бірыңғай талаптарды белгілеуші және аудит өткізу принциптері мен тәртібін айқындаушы нормативтік құжаттар.

     Бақылау процедуралары – субъектінің нақтылы міндеттерін орындау үшін оның  басшылығы бақылау ортасына қосымша белгілеген процедуралар мен саясат.

     Талдамалық (аналитикалық) процедуралар – елеулі коэффициенттерді және басқа релеванттық ақпараттардан аумалы немесе болжанған сомалардан ауытқитын өзгерістермен өзара байланыстарды келешек зерттеулер мен қоса тенденцияларды талдаудан тұрады.

 

Мазмұны

 

Аннотация

Нормативтік сілтемелер

Белгілер мен қысқартулар

Анықтамалар

                     

Кіріспе.......................................................................................................................9

 

1.  Аналитикалық және аудиторплық процедураларының мәні және

қажеттілігі

1.1  Аналитикалық және процедураның жіктелуі.................................................10

1.2. Аналитикалық процедуралар арқылы аудиттің дәлелдер алу процесі........14

 

2.    Аудиттің қорытынды кезіндегі аналитикалық процедуралар

2.1  Аудиттің талдаматы процедуралары...............................................................22

2.2  Аудиторлық қорытынды жасау........................................................................26

 

Қорытынды................................................................................................................31    

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі............................................................................33
Кіріспе

 

Қаржылық есептіліктің бекітіліуіне байланысты аудитордың процедураға деген сенімі айқындалмау тәуекелін төмендету үшін деталдық тестілеу, аналитикалық процедуралар немесе олардың тіркесуі арқылы негізделуі мүмкін. Аналитикалық процедураларды қолдану және қолайлылығына қажетті ақпараттарды алу үшін аудитор клиенттің басшылығынан сұрауға тиіс. Аудитор олардың тиісті дайындығына сенімді болғанда клиентпен дайындалған аналитикалық мәліметтерді қолдану тиімдірек болады.

Аналитикалық процедуралар ұйымның іскерлік белсенділік деңгейін анықтауға, ұйым есептілігінде алдын ала ниеттелінген қателер аумағын, оның болашақтағы функционалдық перспективасын бағалау, аудиттің негізгі сатысында мәндік процедуралар тестілеуін қысқартуларын анықтауға көмектеседі.

Жоспарлы талдау аудиторға тексерудің көлемін, өзіндік ерекшелігін, мерзімін, сипатын дұрыс анықтауға көмектеседі. Көптеген жағдайларда жаппай тексерулер мен терең әдістерді қолданудан гөрі талдамалы процедураларды пайдалану әлдеқайда тиімдірек. Мысалы, дебиторлық берешектер мен өткізу мөлшерінің арақатынасын талдау контрагенттердің кезікпелі (қарама-қарсы) тексеруінен кері әлдеқайда қарапайым әрі арзан тәсілдермен жүзеге асырылады.

Курстық жұмыстың тақырыбын ашу мақсатында  келесідей міндеттер қойылды:

• Аналитикалық және процедураның жіктелуі
• Аналитикалық процедуралар арқылы аудиттің дәлелдер алу процесі
• Аналитикалық процедуралардың тапсырмаларын және қорынтындыларының сенімді деңгейін көрсету.   

Бұл процедураларды жүзеге асыру үшін түрлі тәсілдерді қолданады: статистикалық әдістерді қолдана отырып жай салыстырудан  күрделі талдауға дейін. Аналитикалық процедуралар біріккен қаржылық есеп, құрамдалған бөліктердің еншілес кәсіпорындар, құрылымдық бөлімшелер немесе сегменттер қаржылық есептілігіне қолданылуы  мүмкін.

Аналитикалық процедуралар келесі мақсаттарда қолданылады:

a) Сипатын, мерзімін және басқа да процедураларды жоспарлауға аудиторға көмек үшін;

в) Мәндік тестілеуге қарағанда,олардың пайдаланылуы тиімді болған кезде бар болуына байланысты процедуралар;

с) Аудитттің соңғы сатысында қаржылық есептіліктің жалпы көрінісі ретінде.

Курстық жұмысты орындау барысында  келесідей Отандық  және шетелдік ғалымдардың еңбектері пайдаланды: Ажибаева З.Н, Абленов Д.О, Аренс Э.А., Дүйсенбаева З.К, Ержанова С.М. 

1 Аналитикалық және аудиторплық процедураларының мәні және   қажеттілігі.

1.1 Аналитикалық және процедураның жіктелуі.

 

Аналитикалық процедуралар –  бұл маңызды коэффициенттердің  және тенденциялардың талдауы, келесі өзгерістерді және байланыстарды енгізе отырып қолданылады.

Аналитикалық процедуралар клиенттің салыстырмалықаржылық ақпараттарын қарастырып енгізеді:

Алдыңғы кезеңдерге салыстырмалы ақпараттармен;

Клиент қызметінің күтілген қорытындыларымен сметалармен немесе болжаулармен, сонымен қатар аудитордың болжауларымен

Сала бойынша іспеттес ақпараттармен;

Аналитикалық процедуралар өзара байланыстарды қарауды енгізеді

Клиенттің тәжірибесіне негізделген мысалы, жалпы табыстың пайыздық арақатынасы болжауға сай келетін қаржылық ақпараттар элементтері арасында;

Қаржылық ақпарат  және қаржылық емес ақпараттар сипаты арасында(мысалы, еңбекақы шығындарына және жұмысшылар саны).

Бұл процедураларды жүзеге асыру үшін түрлі тәсілдерді қолданады: статистикалық әдістерді қолдана отырып жай салыстырудан  күрделі талдауға дейін. Аналитикалық процедуралар біріккен қаржылық есеп, құрамдалған бөліктердің еншілес кәсіпорындар, құрылымдық бөлімшелер немесе сегменттер қаржылық есептілігіне қолданылуы  мүмкін.

Аналитикалық процедуралар келесі мақсаттарда қолданылады:

a) Сипатын, мерзімін және басқа да процедураларды жоспарлауға аудиторға көмек үшін;

в) Мәндік тестілеуге қарағанда,олардың пайдаланылуы тиімді болған кезде бар болуына байланысты процедуралар;

с) Аудитттің соңғы сатысында қаржылық есептіліктің жалпы көрінісі ретінде.

Кәсіпті түсіну және әлеуетті тәуекелді анықтау үшін жоспарлау сатысында аудиторға аналитикалық процедураларды қолдануы керек. Аудитордың хабары жоқ, және сипатын, мерзімін және басқа да процедуралардың көлемін  анықтауға көмектесетін аналитикалық процедураларды қолдану кәсіптің аспектілеріне бағыттауы мүмкін. Аналитикалық процедураларда аудиторлық жоспарлау кезінде қаржылық сонымен қатар қаржылық емес ақпараттар іске қосылған.

Қаржылық есептіліктің бекітіліуіне байланысты аудитордың процедураға деген сенімі айқындалмау тәуекелін төмендету үшін деталдық тестілеу, аналитикалық процедуралар немесе олардың тіркесуі арқылы негізделуі мүмкін. Аналитикалық процедураларды қолдану және қолайлылығына қажетті ақпараттарды алу үшін аудитор клиенттің басшылығынан сұрауға тиіс. Аудитор олардың тиісті дайындығына сенімді болғанда клиентпен дайындалған аналитикалық мәліметтерді қолдану тиімдірек болады.

Аудитор аналитикалық процедураларды  лайықты процедуралар секілді орындауға ниеттенген болса, ол келесі әсер ету факторларын қарастыруы қажет:

Аналитикалық процедуралардың тапсырмаларын және қорытындыларды сенімді деңгейі;

Клиенттің мінездемесіақпараттың бөлінуі мүмкін болатынға дейінгі деңгейі;

Қаржылық сипаттағысмета немесе болжаулар, сонымен қатар қаржылық емес сипаттағыөндірілген немесе бұйымдардың бірліктері саны ақпараттардың саны;

Ақпараттардың сенімділігі сметалардың жеткілікті мұқияттылықпен құралғандығын растау;

Ақпараттың релеванттылығы сметалардың күтілген қорытындылар негізінде жасалғандығын білу;

Ақпараттың қайнар көзі клиенттен тәуелсіз қайнар көзі ішкі қайнар көзіне қарағанда сенімдірек;

Ақпараттардың салыстырмалылығы салалар бойынша клиент мәліметтерімен салыстырылған мәліметтер;

Алдыңғы аудиторлар кезінде алынған білімі, бухгалтерлік есеп жүйесін және ішкі бақылауды түсіну, сонымен қатар алдыңғы кезеңдерде бухгалтерлік түзетулерді енгізу үшін себеп болған мәселелер түрлері [1].

Қорытындылау кезінде немесе аудит соңында шешімді қалыптастыруға қатысты аудитормен кәсіптік білімі жалпы түрде қаржылық  есептілік сай келетіндігіне аудитор аналитикалық процедураларды қолдануы қажет. Осындай процедуралар нәтижесі бойынша қабылданған шешімдер қаржылық есептілік элементтері аудиті шешімдерін растауға қажет, сонымен қатар қаржылық есептіліктің парасаттылығына қатысты жалпы қорытынды шығаруға қажет болып табылады.

Аналитикалық процедуралар қорытындысына аудитордың сенімділік деңгейі келесі факторларға тәуелді:

а)Тартылған мақалалардың болуы, егер ТМҚ сальдосы нақты болса, аудитор тек аналитикалық процедураларға ғана сенім білдірмеуі керек. Аудитор кірістер мен шығыстардың жеке мақалалары бойынша егер, олар нақты болмаған жағдайда тек аналитикалық процедураларға ғана сенеді.

в) Басқа да аудиторлық процедуралар алуға байланысты шоттарды жабуға шолуларды жүргізу мүмкіндігімен орындалатын түрлі процедуралар. Төлем мерзімі бойынша сатып алушылар шоттарын анықтауға аналитикалық процедуралардың қорытындыларын қолдану кезінде туындаған сауалдар ақша қаражаттарынынң түсуін растайтын шолулар;

с)Аналитикалық процедуралардың қортындысымен күтілуі болжанатын нақтылық аудитор,ғылыми зерттеулер немесе жарнама шығындары салыстыруларына қарағанда, жалпы табыс коэффициенттерін салыстырумен;

д) Бөлінбейтін тәуекел және бақылау тәуекел бағалауы, егер әлсіз сатып алу тапсырыстарын өңдеу жүйесіне ішкі бақылау, және сонымен, бақылау тәуекелі жоғары, аналитикалық процедуралар емес, мәндік сыныптар операцияларын және шоттар қалдығын алуға шоттар бойынша шешімдерді қалыптастыруға сенімдірек.

Аудиторға бақылау тестілеуі сұрақтарын қарастыруы қажет. Егер, ондай бақылау тиімді болса, аудитор ақпараттың сенімділігіне және аналитикалық процедура қортындыларына сенімді болады.

Аудиторлық тексеру барысында аудиторлармен жинақталып талданған аудиторлық қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ақпарат аудиторлық дәлелдеулер деп аталады.

Қаржылық есептілік туралы өзінің тұжырымдамасымен негізделуге аудитор арнайы кешенді тестілеу немесе аудиторлық процедуралар арқылы жеткілікті аудиторлық айғақтарды жинқтай алады:

Бақылау немесе хаттауға қатысу;

Шаруашылық немесе бухгалтерлік операцияларды орындалуына бақылау жасау;

• Ауызша сауал;
• Жазбаша растауларды алу;
• Үшінші тұлғадан клиентпен алынған құжаттарды тексеру;
• Клиентпен ұйымдастырылып дайындалған құжаттарды тексеру;
• Арифметикалық есептерді тексеру;
• Талдау.

Бақылау тесті – ұйымның ішкі бақылау жүйесімен бухгалтерлік есеп жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі туралы аудиторлық дәлелдеулер алу мақсатымен алынатын тесттер.

Мәндік процедуралар – қаржылық есеп берудегі қателіктер мен заң бұзушылықтарды анықтау үшін алынатын тесттер, процедуралар. Олар 2 түрге бөлінеді:

Операциялар мен шоттар қалдығы мен өлшемдік тесттері;

Аналитикалық процедуралар.

Аудиттік бағдарламаны құру барысында аудиторлық дәлелдемелерді жинау үшін қандай аудиторлық процедуралар және қандай көлемде орындауы қажет екендігін анықтап алу қажет.

Аудиторлық дәлелдемелерге талаптар 50 «Аудиторлық дәлелдеулер» Халықаралық аудит стандартында көрсетілген.

250 « қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті актілер есебі» халықаралық аудит стандартында талаптар анықталған және аудиттелетін ұйымның қаржылық есептілігі дұрыстығын бағалау мүмкіндігі ұсынылмайды, олармен жүзеге асырылатын заңнамалар мен нормативтік актілер аудиторға ұсынылады.

Оларға ұымның шаруашылық және қаржылық қызметін реттейтін заңдық органдар және орындаушы биліктер заңнамалық және басқа да нормативтік құжаттары жатады [2].

Аудиторлық процедураларды орындау мен жоспарлау кезінде, сонымен қатар олардың қорытындыларын бағалау және есепті ұсыну кезінде аудитор осы бойынша анықталған бұзушылықтар қаржылық есептілік көрсеткішіне әсер етуі мүмкін, аудиттелетін ұйымға шығындар әкелуі және қатысушыларын және мемлекетке және үшінші тұлғаларға шығындар алып келуі мүмкін. Қаржылық есептіліктің заңнамалық және нормативтік  актілерге сай келмеуі қаржылық қиындықтарға алып келуі мүмкін,мысалы сот үдерістері, айыппұл, мүлікті тартып алу және де тексерілетін ұйымның жұмысын тоқтатуға да алып келеді. Егер ол қылмыстың құрамы санын растайтын деректерді анықтаса, оларды жасыруға құқығы болмайды.

Заңнамалармен және нормативтік актілермен аудит қызметтердің сай келмейтін деректерін анықтайды деген болжауларды күтуге де болмайды. Қызметтердің сай келмеуін анықтау болуынан тәуелсіз ұйым басшылығы немесе қызметкерлер және аудиттің басқа да аспектілері әсері мүмкіндіктері сенімділігі сұрақтарын қарастырады.

Аудиторлық тексеру жоспарын өңдеп, бұзушылықтарды жазбаша ақпараттарда көрсетіп, тұтынушыларға есептіліктерді хабарлау,аудиторлық есеп жағдайымен, акционерлер жиналысында шығуы жолымен және шартты оң немесе бас тарту нәтижесі аудиторлық есебін ұсыну, дәлелдеулер сенімділігі және толықтыру, бұзушылық әсерлерін ескеріпбұрмаланулардыанықтағанда аудитор деректемелерді жұмыс құжаттарында көрсетуі тиіс.

Аудиттелетін ұйымның басшылығы немесе оның қызметкерлері аудиторға жеткілікті ақпарат алуға кедергі болады, нормативтік актіледі орындамау қаржылық есептілікті бұрмаландырып жіберді немесе аудитор кері аудиторлық есепті жасайды және аудиторлық есепте өз көзқарасын білдірудан бас тартады.

Егер аудитор басқа себептермен заңдық бұзушылықтар деректерін орната алмаса, ол шартты оң аудиторлық есепті көрсетеді немесе аудиторлық есепте өз көзқарасын білдіруден бас тартады [3].

Егер аудитордың ескертулеріне сай барлық түзетулер енгізілсе, онда оң аудиторлық есепті ұсынуына болады, шартсыз және шартты. Егер басшылық түзетулерді енгізбесе, аудитор тексеруді тоқтатуға және тоқтата тұруға құқылы.

Нормативтік актілерді сақтауға жауаптылықты аудиттелетін ұйым алады.

Аудитор орнатуы тиіс:

Бухгалтерлік есеп және салық салу бойынша нормативтік актілермен аудиттелетін ұйымдардың қызметі қамтамасыздандырылған ба;

Қажетті жағдайларда аудиторлық және заңдық ұйымдар мамандарымен кеңестер жүргізіледі ме;

Есептік саясатты анықтайтын ішкі құжаттар, құжаттық айналым кестелері, шаруашылық операцияларға бұрыштама соғуы, олардың сақталуынаа бақылау жасалған ба;

Есеп және салық салу бойынша шешім қабылдауы, заңгердің қатысуымен ірі келісімдерді жоспарлау заңдылығын алдын ала бақылауы жүзеге асырылады ма.

Аудиттелетін ұйымға қатысты заңнамалар талаптары туралы аудитор аудиттің жоспарлау сатысында қарастыруы тиіс. Ол  тексерілетін ұйымға қатысты нормативтік-құқықтық базасын зерттеуі тиіс, оның басшылығынан нормативтік актілерталаптарын орындау үшін қолданылатын тәсілдері мәліметтерін алуы тиіс, нормативтік актілерде міндетті түрде шешілетін шиеленіс сұрақтарын талқылау, тіркеу, лицензия жән т.б. туралы құжаттар санын тексеру, ұйым өз қызметін бұл құжаттарсыз жүргізуі мүмкін емес.

Шиеленістік нормативтік акт әсері бар болса, аудитор аудиттелетін ұйым басшылығы келісімімен өз атынан құжатты бекіткен орган мекен-жайына сұрау жібереді немесе аудиттелетін ұйым басшылығын шартсыз оң аудиторлық есепті беру мүмкін еместігі туралы жазбаша түрде ескертеді.

Шиеленістік нормативтік акт әсері болмаған жағдайда, бұл жазбаша ақпаратта көрсетіледі.

 

1.2 Аналитикалық процедуралар арқылы аудиттің дәлелдер алу процесі

 

Тексеру жүргізгенге дейін, тексеру процессінде сондай-ақ, оның аяқталу кезеңінде аудитордың жинаған және дайындаған мәліметтері өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі  болып табылады. Бұл мәліметтердің бір бөлігі—аудиторлық дәлеледеулер ретінде қарас-тырылатын құжаттар немесе олардың көшірмелері.

Аудиторлық дәлеледеулер дегеніміз—аудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процессінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиторлық дәледдеулерге қаржылық қорытынды есепті құруға негіз болған және басқа көздерден алынған ақпараттарды растайтын бастапқы құжаттар мен    есеп регистрлері жатқызылады.

Аудитор тексерілген қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлеледеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екендігіне сенімді болуға тиісті. 200 "Қаржылық қорытыңцы есеп беру аудитінің мақсаты және оны реттеуші жалпы принциптер" деп аталатын Халықаралық аудит стандартына сәйкес аудит қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаланғандықтың (қателіктің) жоқ екендігіне қатысты саналы сенімділікті қамтамасыз етуге арналған.

Саналы сенімділік дегеніміз-бұл, жалпы қаржылық қорытынды есепте елеулі қателердің  жоқ екендігі жөнінде жоғары бірақ абсолюттік емес сенімділікті алу үшін қажетті дәлелдеулерді жинауға қатысты түсінік [4].

Барлық қолдағы бар дәлелдеулерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын кетеруі мүмкін болғандыктан, бұл мәселе бойынша айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қаңдай дәлелдеулер алу қажет екендігін, оларды қандай кездерден және қандай процедулардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек. Ол әділ және негізді аудиторлық қорытынды жасау үшін жиналған дәлелдердің жеткілікті әрі сапаға сәйкес келетіндігіне сенімді болуға тиісті. Аудиторлық дәлелдеулердің сапасы оларды алу көздеріне байланысты.

Дәлелдеулер алудың негізгі көзі клиент әкімшілігінен, үшінші жақтан алынған, сонымен бірге аудитор өзі алған мәліметтер болуы мүмкін.

Клиент әкімшілігі дайындаған мәліметтерге төмендегі ақпарат көздерін жатқызуға болады:

бастапқы құжаттар, статистикалық қорытынды есеп, жарғылық құжаттар, қаржылық қорытыңды есеп, есеп регистрлері;

талдау нәтижелері, ауызша сұхбат, салыстырулар, түгелдеу нәтижелері, басшылыққа жолдау жіберу.

Мұндай жағдайда аудиторға қаржылық қорытынды есептегі қате жіберу тәуекелдігін бағалау қиын болады. Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім артуға шешім қабылдайтын болса, онда ол тексеруге аз уақыт шығындайды. Клиент басшылығы дайындап берген мәліметгерге қарағанда, үшінші жактан алынған дәлелдеулер сенімдірек болады. Сонымен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтималдығы орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіңдігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады. Бірақ, ол жеткілікті түрде күрделі және қымбат. Сондықтан аудитор үшін кәсіпорындағы шаруашылық операцияларының өзі жүргізген талдауы маңыздырақ. Мұндай кезде аудитор есеп құжаттарында қате көрсетілу мүмкін болғандықган, шаруашылық операциялары жөнінде қауіпке көбірек ұшырайтын ақпараттарды алуына болады. Бір ғана шаруашылық операциясы жөнінде бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулер бір көзден алынған дәлелдеулерге қарағанда әлдеқайда сенімдірек [5].

Дәлелдеулер алу процессін бірнеше кезеңдерге бөлуге болады

 

 

  Сызба 1  

  Аудиторлық дәлелдеулер алу кезеңдері

 

Сенімді дәлелдер алу үшін аудитордан белгілі бір процедураларды қолдану талап етіледі.

Аудиторлық процедуралар деп аудит өткізу кезінде дәделдеулер жинау әдістерінің жиынтығын айтады. Клиент тарапынаи. аудитордың алдына әртүрлі міндеттер қойылуы мүмкін болғандықтап, дәлелдеулер алу үшін қандай да бір процедураларды қолданбас бұрын, мақсатты айқындап оны негіздеу қажет. Мысалы, дайындап тапсырылған қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы мен әділеттілігін бағалау емес, жасалынған басқару шешімдерінің пайдалалығын немесе жасалынған келісімнің тиімділігін анықтау талап етіледі. Бұл мақсаттар нақтырақ. Глобалды күрделі мақсаттар да болуы мүмкін: меншіктің сақталуын анықтау және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау; жалпы өндірістің де, жекелеген өнімдердің де рентабельділігін бағалау; кәсіпорынның төлей алу қабілетін ағымдағы мерзімге ғана анықтап қоймай, келешекке де болжа  жасау және т.б.

Мақсат таңдалғаннан кейін тексеру жүргізудің ерекшеліктерін, яғни қандай процедуралар талап етілетіндігін анықтау қажет-сәйкестікті айқындау тәсіддері немесе тікелей объектіге қатысты тексеру жүргізу процедуралары. Бұл ары қарай дәлелдеулер алудың тәсілдері мен әдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Ондай процеду раларды жасау кезінде қойылатын  жалпы талап-тәуелсіздік. Ол тестілердің процедуратардың арасындағы   айырмашылық төмендегілерден тұрады:

сәйкестікке қатысты жүргізілетін тестілер шаруашылық операцияларының орындалуы кезінде заң талаптарының сақталуын анықтайды;

тікелей объектіге қатысты тексеру жүргізу тестілерінде қатені  анықтау мақсатында әрбір операцияның мазмұны егжей-тегжейлі  қарастырылады.

Аудитор еш уақытта өз пікірінің түгелімен дұрыстығына толық   сенімді бола алмайды. Сонымен бірге ол өзінің пікірі белгілі бір дәрежеде әділетті екендігіне сенімді болуға тиісті. Барлық дәлелдеулерді салыстыра отырып, аудитор қорытынды жасау үшін олардың жеткілікті түрде нанымды екендігін шеше алады. Ондай шешімді аудитор өзі алған дәледдеулер төмендегі талаптарға сай екендігіне сенімді болса ғана қабылдай алады:

• дұрыстық;
• жеткіліктілік;
• өз уақытыңда алынуы.

 Дұрыстық дегеніміз-бұл, аудитор алған дәлелдеулердің шын екендігінің және сенімге лайық болатындығының айғағы: егер дәлелдеулер жоғары дәрежеде шындыққа жататын болып есептелсе, ол тапсырылған қаржылық қорытынды есептің әділдігіне  аудитордың көзін жеткізеді. Мысалы, егер тауарлы материалдық босалқыларға түгелдеу жүргізу аудитордың қатысуымен жүзеге асырылған болса, ондай дәлелдеулер аудиторға берілген мәліметтерден алынған дәлелдеулерге қарағанда сенімдірек болады. Дұрыстықтың сапасын көтеруге жағдай жасайтын құраушылары болады. Атап айтсақ, ақпаратгардың тәуелсіздігі. Шаруашылық жүргізуші субъектіден тыс жерден алынған дәлелдеулер клиенттің өзінен алынған дәлелдеулерге қарағанда сенімдірек. Мысалы, сыртқы дәлелдеулер банктердің, заңгерлердің, партнерлардың және т.б. хабарлары субъектінің өзінен алынған жауаптарға қарағанда сенімдірек болады [6].

Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі. Алынған дәлелдеулердің сенімділігі ішкі бақылау жұмысының сапасына тікелей байланысты.

Құжаттарға жасалынған талдаулардыц және берілген сұрауларга жасалынған бақылаулардың нәтижелері, ішкі бақылау құрылымдарының іс-шаралары мен процедураларының тиімділігі жөніндн жеткілікті дәлелдеулер алуға мүмкіндік береді.

Мұндай тексерулер жүргізілген іс-шаралардың немесе процедуралардың ерекшеліктері, оларды қолданудың тұрақтылығы және ол процедуралардың өткізілуіне жауапты тұлғалар туралы дәлелдеулер алуға мүмкіндік беретіндігін көрсетеді. Бірақ, кейбір жағдайларда жұмыстың тиімділігін салыстыру үшін мәліметтер алу мақсатында аудитор да сондай жұмысты жүргізе алады. Егер аудитор ішкі бақылаудың іс-шаралары немесе процедуралары едәуір маңыз-дырақ болғандықтан олардың тиімділігі жөнінде қосымта дәлелдеулер алу талап етіледі деп есептейтін болса, онда қосымша тексеру жүргізу керек. Әдетте, аудитор бақылау жолымен тікелей алған дәлелдеулер сұрау беру арқылы алынған жанама дәлелдеулерге қарағанда сенімдірек. Мысалы, ішкі бақылаудың пайыздық, ставкалар бойынша мәліметтерді толықтыруға бағытталған банктік процедурасы үлкен маңызға ие болуы мүмкін.

Мұндай кезде аудитордың ол процедураларды бірнеше рет жүргізу ықыласы туындауы мүмкін. Егер бақылау процедурасын интенсивті жүргізу қажеттілігі туындайтын болса, аудитор тексеру көлемін азайтуға бағытталған бақылау құралының пайдалылығы жөнінде шешім қабылдауға тиісті.

Аудитордың кәсіби біліктілігі. Аудитордың нақты тексеру жүргізу нәтижесінде тікелей алған ақпараттары клиентке сұрау беру арқылы алынған ақпараттарға қарағанда сенімдірек. Мысалы, егер аудитор жалпы табысты сатып - өткізу көлемін пайыздық қатынас арқылы есептеп, оны өткен жылдардың мәліметтерімен салыстыратын болса, онда мұндай дәлелдеулер ішкі бақылау дайындаған ақпаратпен салыстырғанда сенімдірек болады.

Жеткіліктілік аудиторлық дәлелдеулердің сандық өлшемі болып табылады. Қорытынды жасау үшін аудитор кәсіпорындағы бар барлық ақпараттарды жай ғана тексеріп қоймайды, дәлелдеулердің қажетті санын алу үшін ол іріктеу мөлшерін анықтайды. Себебі шаруашылық операцияларына қатысты қорытынды пікірлер ішінара  тексеру процедураларының көмегімен құралуы мүмкін.

Аудиторлық дәлелдеулердің өз уақытында алынуын екі жақты қарастыруға болады: дәледдеулерді жинау кезеңдері бойынша және тексерукезеңдері бойынша. Мысалы, ақшпа   қаражаттарының өтімділігін  баланс жасау мерзіміне жақындатыңқырап бағалаған дұрысырақ болады, себебі бұл кезенде жинақталған долелдеулер нанымдырақ болады. Егер табыстар мен шығыстар женіндегі қорытынды есептің дұрыстығына дөлелдеулер жинау керек болса, оида оларды іріктеу жолымен тексерудің барлық кезеңіне жинау қажет.

Сенімді дәлелдеулер алу үшін аудитор әртүрлі әдістерді немесе процедураларды пайдаланады: бақылау, растау, сұрау беру,  түгелдеу жүргізу, құжаттарды тексеру,қайта есептеу, сканерлеу, тексеру, арнайы тексеру және талдамалық процедуралар [7].

Аудит бойынша арнайы әдебиеттерде әртүрлі авторлар дәлелдеулер алу әдістерін әдіснама және әдістемелік тәсілдерге, сондай-ақ нақты тексеру жүргізу тәсілдеріне бөліп қарастырады. Біз тек аудиттің әдістемелік тәсілдерін қарастырдық.  Бақылау өздерінің міндетті қызметін орындаушы клиент жұмыскерлерінің жұмыстарын көзбен шолып зерттеу немесе мақсат-ты қабылдау болып табылады.

Бақылау жүргізу процессіндегі аудитордың жасайтын бірінші қадамы клиент бизнесімен танысу. 310 "Бизнес туралы білім" деп аталатын Халықаралық аудит стандартына сәйкес қаржылық қорытынды есеп берудің аудитін орындау кезінде аудитордың оқиғаларды, операциялар мен қабылданған тәжірибені айқындау және түсіну үшін жеткілікті көлемде бизнес жөнінде білімі болуға тиісті немесе оны алуы керек. Аудитордың пікірі бойынша ол қаржылық қорытынды есепке, тексеруге немесе аудиторлық қорытындыға едәуір әсерін тигізуі мүмкін.                                

Растау дегеніміз-сұратылған ақпараттың дұрыстығын растайтын жазбаша жауап алу.

Сұрақ беру. Сұрақ беру нәтижесінде клиент аудитор берген сұрақтарға жауап ретінде жазбаша немесе ауызша ақпарат береді. Сұрақ беру нәтижесінде клиенттен дәлелдеулер алу мүмкін болғанымен, оларды ақырны деп есептеуге болмайды. Себебі ол ақпараттар клиенттің пайдасына бұрмаланған болуы мүмкін.

Түгелдеу-аудитордың материалдық активтерді текесруі және санауы. Бұл әдіс бойынша алынған дәлелдеулер көбінесе тауарлы материалдық босалқылармен байланысты.

Құжаттарды тексеруге оқу, іріктеу және құжаттармен танысу, салыстыру және дәлелдеулер жатады. Аудиторлардың тәжірибесінде құжаттарды формалды тексеру деп аталатын құжаттық тексеру әдісі пайдаланылады барлық реквизитгерінің толтырылуының дұрыстығы, түсіндірмесіз қателердің түзетілуі, текстегі және цифрдағы қатенің өшірілуі, лауазымды адамдардың және материалдық жауапкершілікті адамдардың қолдарының бары, бастапқы құжаттардағы, есеп регистрлеріндегі және қорытынды есеп нысандарындағы қойыған штамптардың дұрыстығы.

Қайта есептеу деп клиент пайдаланған процедураларды толық немесе жартылай қайталауды, атап айтқанда есептеулердің математикалық   дәлдігін есептеу процедураларын айтады.

Сканерлеу ерекше бір нәрсені табу мақсатында әрбір элемент бойынша үздіксіз қарап отыру.

Арнайы тексеру -тексеру жүргізуге тар мамандықтың иесін тарту.

Аудиторлар қарама-қарсы тексеру әдісін пайдаланады егер бақылау жасаудың мұндай мүмкіншілігі бар болса. Тексеру жүргізу әдістерімен бірге оларды ұйымдастыру әдістері де бар:

• жаппай тексеру;
• іріктеп тексеру.

 

                                       

 

Сызба 1

         Аудиторлық дәлелдеулердің түрлері

 

Аудит жүргізу үдерісінде аудиторда ұйым қызметі барлық  аумағында барын білетін маман болмағандықтан өзі шеше алмайтын сұрақтар туындайды. Бұл жағдайда аудиторға аумақты зерттеуге қажетті арнайы білімі бар сарапшы-маманда көмегіне жүгінуі қажет. Аудитті жүргізу кезінде басшылықпен сарапшылар жұмысын пайдаланғанда 620-ХАС «сарапшы жұмысын пайдалану»негізінде жасалады.

Сарапшы ретінде жеткілікті білімі бар және анықталған аумақ бухгалерлік есепте және аудит бойынша үздік бойынша тәжірибесі бар аудиторлық фирма штаты қатарын кірмейтін маманды қаратады – актуарий, заңгер, бағалаушы, инженер, технолог, программист, геолог және т.б. Мысалы, сарапшыны мыналар бойынша қаратуға болады:

•   Активтердің анықталған түрлері бойынша бағалауы жер, көлік және жабдық, құнды тастар және т.б.

•   Активтердің саны мен сапасын анықтау, мысалы қорларға сақталатын минералдар, жерасты қорлары және мұнай, сонымен қатар мерзімі өткен көліктердің және жабдықтардың тиімді қызметі;
•   Арнайы тәсілдерді және әдістерді қолданумен сомасын анықтау;
•   Ағымдағы келісім бойынша, орындалған және аяқталмаған жұмысты бағалау;
•   Келісімдерді, заңнамаларды және нормативті бағалайларды талдауға қатысты заңдық қорытындылар.

Аудитордың өзі сияқты кеңеске қаратылған маман сарапшы аудиттелетін ұйымға тәуелсіз болып табылады. Аудитор келісім орнатқаннан кейін, жұмыстың көлеміне қарай немесе басқа да жағдайларға қарай тапсырыс берушіге сарапшы-мамандардың қатысуы туралы хабар беру керек.

Сарапшы-маман болып заңды тұлға тағайындалады. Ұйымдастырушы, меншік иесі, акционер, кредитор, сақтандырушылар сарапшы-маман бола алмайды, қаржылық есептілікті сақтауына жауапты немесе көрсетілген тұлғалармен жақын туысқандықта болған, аудиттелетін ұйымның басқа лауазымдық тұлғасы  бола алмайды. Сарапшы болып алдыңғы уақыттарда бұл ұйымның бухгалтерлік есебін енгізу және қалпына келтіру бойынша, сонымен қатар қаржылық есепттілікті ұйымдастыру жұмыстарын жүргізген тұлға тағайындалмайды [8].

Ұйымның мамандандырылған сарапшысы ретінде қаратуға болмайды, егер ол аудиттелетін ұйымның ұйымдастырушысы, меншік иесі, акционері, еншілес кәсіпорыны, бөлімшесі, өкілі болып табылады немесе егер аудиттелетін ұйым  оның ұйымдастырушысы, меншік иесі, акционері, еншілес кәсіпорыны, бөлімшесі, өкілі болса, немесе егер ол ұйым-сарапшысына қарайды,өз капиталында өз үлесі болса.

Сарапшыны жұмысқа қарату аудиттелетін ұйымы келісімімен ғана аудиторлық фирмамен жүзеге асырылады. Сарапшыны қарату аудиторлық қызмет келісімінде көрсетілуі тиіс. Егер ондай қажеттілік тексері барысында туындаса, онда тапсырыс берушіні хабардар етіп оның келісімін алу қажет. Егер аудиттелетін ұйым бас тартса, онда бас тарту жазбаша тұрғыдан орындалуы қажет, ондай жағдайда аудиторлық қорытынды шартсыз оң нәтижеден үздік нәтижеде болуы қажет.

Сарапшыны таңдау кезінде оның кәсіби біліктілігін тексеру қажет. Бұл келесі сұрақтарды қарастыруды енгізеді:

•   Сарапшыда кәсіби органға немесе оның сондай органда мүшелігіне сай лицензиясы мен кәсіби аттестациялар саны;
•  Аудиторға аудиторлық дәлелдеулерді алуға қажет тәжірибесі мен сол аумақтағы абыройы;
•  Сарапшымен қызмет көрсету келісімін жасайды(аудиторлық фирмамен немесе фирма-клиентпен. Онда қосымша көрсетілуі тиіс:

•  Сарапшының жұмыс көлемі мен мақсаты;
• Сарапшының қорытындысы алыну бойынша сұрақтардың сипаты;
• Қажет болған жағдайда, сарапшының аудиттелетін ұйыммен қарым-қатынасының сипаттамасы;
• Аудиттелетін ұйымны ақпараттарының құпиялылығы;
• Сарапшы өз жұмысында қолдану ниетімен болжаулар және әдісер туралы мәліметтер;
• Сарапшы қорытныдыларының мазмұны мен формасы;
• Сарапшының қорытындысында келесі міндетті реквизиттер болуы тиіс:
• Құжат атауы;
• Күні;
• Сарапшының жеке қолы мен мағынасы.

Ол ережеге сай 3 бөлімнен құралуы тиіс: кіріспе, зерттеу және шешімдер.

Аудиторға аудиторлық дәлелдемелер ретінде қолдануға сарапшының қорытынды жұмыстарын бағалау қажет. Аудитормен алынған басқа да аудиторлық дәлелдеулер тарқаса, онда қосымша процедуралар жүргізуі қажет немесе басқа сарапшыларды тарту керек.

Сарапшы қолданылған тәсілдердің парасаттылығы мен дәлдігіне жауапты болады, сонымен қатар олардың қолданылуына. Аудитор іспеттес біліктілікті иеленбейді, сондықтан сарапшының қолданатын әдістерін түсіне қоймайды. Дегенмен де клиенттің кәсіптік білімі негізінде және басқа аудиторлық процедуралар қорытындылары негізінде, аудиторға қолданылған тәсілдерді түсіндіруін алу қажет және олардың сәйкес екендігін және парасатты екендігін қарастыру қажет.

Сарапшы жұмысының қорытындысы қажетті аудиторлық дәлелдеулерді келтірмесе немесе басқа аудиторлық дәлелдеулерге сай келмесе, аудитор бұл мәселені өзі шешуі қажет. Осы мақсатпен клиентпен және сарапшымен талқылайды, сонымен қатар басқа сарапшылар мен аудиторлық есептің жаңартуларын енгізумен қосымша процедуруларды қолданады.

 

     2. Аудиттің қорытынды кезіндегі аналитикалық процедуралар.

 

     2.1 Аудиттің талдамалы процедуралары  

 

Бизнесті басқарудағы қалыптасқан жүйенің жұмыс істеу ұтымдылығын және толықтығын жеткіліктілігін бағалау әр түрлі деңгейдегі детальдармен орындалуы мүмкін, бұл операциондық аудит пен талдаудың әдістерін әзірлеуде көп қырлы тәсілдемелерді талап етеді. Соңғы кезде басқарушылық циклінен дербес кезеңге бөлініп шыққан кешенді талдау қаржылық-экономикалық шешімдерді қабылдауды негіздеу үшін ғана керек емес, ол сондай-ақ шаруашылық қызметтерді басқарудың негізгі функциясына қатысты қосалқы жүйені қамтамасыз етуші ретінде оның жақсы орындалуына бағытталған. Әдеттегіше, басқару функциясы мына тізбектілікте жүзеге асырылады: жүйелі талдау - ағымдық және оперативтік жоспарлау - есеп – бақылау - операциялық талдау - реттеу - кешенді талдау - алдағы кезеңге жоспарлау. Мұнда кешенді талдау жаңа кезеңдегі жоспардың бастауы болуы керек, шешім қабылдау ісін «артқа тастап», техникалық-ұйымдастыру-шылық және экономикалық шешімдердің нақты іс-жүзіндегі әр кезеңдегі тиімділігін бағалап, аяқтап отыру керек.

Бұл схема - өндіріс, жабдықтау, өткізу, ресурстардың айналымдылығы бизнестің тиімділігі сияқты процестердің операциондық аудит пен қаржылық-экономикалық талдау үшін әмбебеп. Бизнестің операциондық аудиті мен  кешенді талдауының мақсаттары біртұтас әрі көп қырлы, оларды сәтті үйлестіре білген жағдайда ұйымдастыруын оңтайландыру бойынша орнықты шешімдерді қабылдау мен ғылыми танымның мүмкіндіктері кеңейеді. Кешенді талдау - шаруашылық қызметтің аудиті мен қаржылық-экономикалық талдауының ең қарапайым әрі тиімді әдістерінің бірі [9].

Талдау процедуралары 1988 жылы Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша комитет шығарған аудит стандарттары туралы америкалық Ережелер нұсқауының мазмұны болып табылады. Оған аудит және бухгалтерлік есеп бойынша Халықаралық және қазақстандақ стандарттарына арнайы бөлім енгізілді. Аудит стандарттары туралы ережеде  мынадай анықтама берілген: «Талдау процедуралары - аудит процесінің маңызды құрастырушысы. Олар қаржылық және қаржылық емес сипаттағы көрсеткіштердің шынайылығын зерттеу нәтижелері бойынша қаржылық ақпарапарды бағалауды білдіреді. Талдау процедуралары әр түрлі болады жай салыстырулардан күрделі үлгілерге дейін...»

Талдамалы процедураларды операциондық аудитті жоспарлауда да, процестік және кезеңдік тексерулерде де қолданады. Бизнестің операциондық аудитінде қаржылық-экономикалық талдау процедуралары мына түрде орындалады:

1) аудиторлық тексерулердің бағдарламаларын жоспарлау мен әзірлеу кезеңіндегі іздестірушілік жоспарлы және шолушылық талдау;

2)   шаруашылық операциялар үшін есеп пен ішкі бақылау жағдайын тексеру барысындағы жүйелі, елеулі және функционалдық талдау;

3) дайындап-жабдықтау, өндіріс және қаржылық-өткізу қызметтерінің оперативті, ағымдық және перспективті талдауы;

4) бизнес тиімділігінің негізгі көрсеткіштеріне әсер ететін факторларды зерттеу және қаржылық есеп берулерді тексеру кезеңдеріндегі ұйымдық, функционалдық және процестік талдау;

5) бизнесті басқару мен оның тиімділігін арттыру жүйелерін жетілдірудің жағдайы мен келешегін арнайы, толық, тақы-рыптық, локальды және кешенді талдау.

Талдамалы процедуралары жай салыстырудан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметен кешенді талдаудың күрделі экономикалық-математикалық үлгісіне дейін өзара байланысты көптеген факторларда әр түрлі болуы мүмкін.

Талдамалы   процедуралар   қолданылу   мақсаттарына   қарай мынадай маңызды түрлер мен нұсқаларға: іздестіру, жоспарлы, шолу, елеулі, диагностикалық, ағымдық, оперативті, перспективалық болжамды, алдын ала, кешенді, жүйелі, функционалды,

корреляциялық және т.б. бөліп көрсетуге болады.

Іздестірушілік талдау операциондық аудит міндетін тиімді шешудің және алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудің салаларын, бағыттарын, әдістерін дұрыс таңдауға ықпал етеді. Іздестірушілік талдаудың эвристикалық тәсілдемесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басқарушылық, өндірістік, маркетингтік және қаржылық қызметтерін жаңа ғылыми-техникалық жетістіктерді іздеп тауып пайдалануға мүмкіндік береді.

Жоспарлы талдау аудиторға тексерудің көлемін, өзіндік ерекшелігін, мерзімін, сипатын дұрыс анықтауға көмектеседі. Көптеген жағдайларда жаппай тексерулер мен терең әдістерді қолданудан гөрі талдамалы процедураларды пайдалану әлдеқайда тиімдірек. Мысалы, дебиторлық берешектер мен өткізу мөлшерінің арақатынасын талдау контрагенттердің кезікпелі (қарама-қарсы) тексеруінен кері әлдеқайда қарапайым әрі арзан тәсілдермен жүзеге асырылады.

Шолып талдау алдын ала «осал» тұсты анықтап, зерттеудің негізгі нәтижесіне «диагноз қояды». Жоспарлы және шолушылық талдамалы зерттеу кәсіпорынның шаруашылық  қызметінің шешуші көрсеткіші бойынша байқамай қалу қатерін, яғни кемшіліктерді таба алмай қалудың қаупін азайтады. Олар аудиторлық тексерулердің көкейтесті мәселелерін де, маңызы кемдеу нақты міндеттерін де анықтауға, клиент бизнесінің жалпы көрсеткіштерін және жеке қызмет түрлерін жақсарту резервтерін іздестіретін маңызды аспектілерді анықтауда көмектеседі [10].

Елеулі талдаудың существенный анализ мақсатына негізгі талдамалы процедураларды орындау үшін қажетті шындыққа жанасымды ақпараттарды алу жатады. Елеулі талдау ақпарат мөлшері, кезеңдер, процестер, құрылымдық бөлімшелер, реттеу, жүргізілу әдістері, қамту деңгейі және т.б. бойынша ерекшеленуі мүмкін. Осыған орай, елеулі талдауды жүзеге асыру барысында толық, локальды, тақырыптық, оперативті, ағымдық және перс-пективалық талдау тәрізді белгілі әдістерге жүгіну қажет.

Елеулі талдау алға қойылған міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін операциондық аудиттің әлдеқайда тиімді құралдарының барлық мүмкіндіктеріне ие. Оны жүзеге асыру барысында бизнестің барлық даму кезеңдері, функциялары және деңгейлері талданады. Әр түрлі есептер жүргізіледі, салыстырмалы қарапайым көрсеткіштерден көптеген факторлардың әсерін ашатын аса күрделі коэффициенттерге дейін қамтылады.

Елеулі талдаудың көмегімен ұдайы өндіру кезеңдері, шаруа-шылық жүргізуші субъектілердің салалары мен жеке учаскелері бойынша ресурстардың қалыптасуы мен пайдаланылу кезеңдерін зерделеуге болады.

Аудиторлық дәлелдің құралы ретінде елеулі талдауды қолданбастап бұрып бірқатар факторларды қарастырған дұрыс:

•   операциондық аудит мақсаттарының нақтылығы;
•   ішкі бақылау жүйесі ұсынған ақпараттар қаншалықты дәрежеде толық берілген және шындыққа жанасым-дылығы қандай деңгейде;
•   аудитордың қызметкердің кәсіби деңгейі;
•   тексерудің сапасына қойылатын талаптар;
•   аудиторлық тәуекелдің маңыздылығы мен деңгейі туралы пікір;
•   операциондық аудитттің мақсатқа лайықты және нәтижелі болуы.

Операциондық аудитте өзара байланыстардың деңгейі мен жиілігі, мәліметтердің сенімділігі, зерттелетін факторлар мен көрсеткіштердің арасындағы өзара тәуелділіктің шамасы аса маңызды орын алады. Аудитор кез келген талдау түрін жүзеге асырғанда клиенттің бизнесімен, шаруашылық операцияларымен,

есептің және ішкі бақылаудың ұйымдастырылу барысымен жақсы таныс болуы керек. Осылайша, аудитор өз қызметінде шаруашылық жүргізуші субъектілер әр түрлі салаларындағы басқарушылық шешімдерге ықпалын тигізе алатын ішкі және сыртқы факторларды ескеруі қажет. Кейбір талдамалы процеду-ралар, әдістер жэне тәсілдер өте нақты нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Оған ең алдымен жоғары деңгейде дұрыс болып табылатын әр түрлі техникалық және есептік-талдамалы тәсілдеп жатады. Бұл тәсілдер статистикалық іріктемелер әдісіне баламалы ретінде қолданылады.

Кепілдік деңгейі жоғары техникалық тәсілдер жабдықтау-шылармен, кредит берушілермен, бюджетпен және басқа да орындармен есеп айырысуда қолданылатын тікелей айғақтар мен жаппай дәлелдеу әдістерін қамтиды. Мысалы, проценттерді төлеу кезінде ресми жарияланған немесе келісілген проценттік мөлшерлемелерді берешек туралы проценттерге қатынасын көрсететін коэффиценттермен салыстырылады [11].

Мұндай аспаптарды пайдалануда аудитор талдаудың дәл болуын қамтамасыз етіп, тіпті азғантай өзгерістердің бизнес тиімділігінің арақатынасына әсерін ашып көрсетуі керек. Оның ішінде, кәсіпорынның ағымдағы активтерінің айналымдылығын есептеу барысында өнім, жұмыс және қызметті өткізу мөлшері мен осы қаражаттың орташа жылдық қалдықтарын дәл анықтау қажет.

Операциондық аудиттің нақты мақсаттарына қол жеткізу үшін кепілдігі шектеулі әдістің техникалық тәсілдері қолданылады. Айталық, егер тексерулердің мақсаты өнім, жұмыс және қызметтің өткізілу көлемінің толық әрі дәл көрініс табуын көздейтін болса, онда тауарлы-материалдық қорлар қалдығының өткізуден түскен табыстың мөлшерлерін талдау қажет. Дебиторлық берешектерді тексеру сатып алушыға берілген кредит щамаларын, сату көлемін және жыл ішінде болуы ықтимал әдеттен тыс, төтенше жағдайларды қоса ескеріп берілетін вексель бойынша берешектердің өзгеру тенденцияларын ай сайын талдап отыруды ұйғарады. Кредиторлық берешектер есебінің бар болуы және дәлдігі тиісті түрінде ескеріліп, өсу қорытындыларына жазылуы керек, ол жабдықтаушыдан алынған кредиттерді ай сайын  талдауымен  расталады.   Сатып  алулар  мен   қолда  бар

қаражаттардың шығын есебінің дұрыстығын белгілеу үшін нақты және бюджеттік сатып алулар мен шығындарды салыстыру мақсатқа лайықта болады.

Басқа ұқсас әдістермен өзара байланыстырып қарастырғанда кепілдемесі шектеулі техникаларының көмегімен талдау нақты мәселе бойынша аудитор қорытындысы үшін жеткілікті негіздеуді беруі мүмкін. Мұндай талдау іріктемелердің көлемін қысқарту үшін, мөлшерлік  көрсеткіштерін растау үшін, салыстырмалы коэффициенттердің арақатынасын зерделеу үшін, нақты және жоспарлы деректерді салыстыру үшін және олардың өзгеру тенденцияларын анықтау үшін қажет. Егер аудитор болжаған тенденция клиент ұсынғаннан басқа болса, онда аудиторға жеткілікті дәрежеде дәлелдер келтіруі керек. Дәлелдерге мыналар жатуы мүмкін: әдеттен тыс, қалыптан ауытқыған, қайталана бермейтін оқиғалар немесе кәспорынның есеп беруі мен есебіндегі қателіктер және т.б. Егер белгіленген өзара байланыстыр кездейсоқтыққа құрылған болып шықса, онда аудитор өзі жүзеге асырған елеулі талдаудың нәтижесіне негізделген өз пікіріне сүйенгені жөн.

Бизнестің операциондық аудитін ұйымдастырудағы жүйелі тәсілдеме оның уақыт пен кеңістіктегі өзгерісіне қатаң параметерлер жүргізуді талап етеді. Параметрлеу - бұл нақты бизнес түрін ұйымдастырудағы экономикалық сипаттаманың анықтамасы. Болашақта бизнесті басқаруды жақсарту мүмкін-діктері, бір жағынан, нарықтық бәсекелестікке ұрынады, ал екінші жағынан - реттеудің экономикалық әдістерін қолданудағы шектеулерге кезігеді, олай болатын болса, қызмет түрлері мен нәижелерін параметрлеу мынаған жауап беруі керек: егер шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс істеу жағдайы әр түрлі факторлардың әсеріне қарай өзгеріп отыратын болса, онда осы субъектілерді болашақта қандай жағдай күтіп тұр [12].

Бизнес аудитін жүргізуге қойылатын басты талап кешенді тәсілдемелерді сақтау оған әр түрлі жоспарлы факторлардың әсеріне толық баға беру тән. Ең алдымен ішкі және сыртқы факторларды бөліп қарастыру мақсатқа лайықты болады.

Сыртқы факторларға экономикалық жағдай, салық, қаржы-кредит және әлеуметтік саясат, төленбейтін төлем дағдарысы және т.б. жатады. Ішкі факторлар - қорларды оңтайлы қалытастыру, өндірісті, жабдықтауды және өнім өткізуді ұйымдастыру мен   бақылауды   жақсарту,   айналым   саласында,   аяқталмаған өндірісте   шаруашылық  құралдарының  жұмыс   істеу  уақытын қысқарту және т.б.

Осы факторлардың шаруашылық жургізуші субъектілердің қызметіне қабылданған көрсеткіштер жүйесі арқылы әсерін анықтай алу оның нәтижелерін жақсартатын резервтерді іздестіру механизмін тудырады. Жалпы немесе синтетикалық көрсет-кіштермен қатар кешенді аудит пен талдау барысында жабдықтау және өнімді, жұмысты, қызметті өткізу, өндіру процестерін басқарудың әлдеқайда жеке көрсеткіштері есептеледі. Бизнестің ұйымдастырылу процесіне кешенді операциондық аудит пен кешенді қаржылық-экономикалық талдау әдістерінің және параметрлеудің жүйелерін әзірлеп енгізу оның тиімділігін айтарлықтай өсіруге мүмкіндік береді.

 

2.2  Аудиторлық қорытынды жасау

 

1.Шаруашылық субьекгісінің басшысына жүргізілген аудиттің қортындысы туралы жазбаша мәлімет беру. Аудиторлық қортынды: құрылымы мен түрлері сөзсіз, тексерусіз жасалған аудиторлық пікір.

2.Аудиторлық ескерту түрлері. Ескертпесі бар пікір. Теріс пікір.

3.Аудиторлық қортындыға қол қою мерзімі. Қаржылық есепті тапсырғаннан кейінгі уақиғаларға шолу жасау. Әдейі арналғані аудиторлық қортынды.

Ұйым басшылығына аудитордың  жазбаша ақпараттары.

Барлық қажетті процедураларды жүргізіп болғаннан кейін аудитор аудит бағдарламасының барлық пункттерінің орындалу сапасы мен толықтығын, сонымен бірге материалдық қателер мен бүзушылықтарды анықгау қүралы ретінде бағдарламаның өзінің орындылығын айқындайды.

Аудиторлық тексерудің аяғында процедуралардың ассистент орындаған бөлігінің орындалу сапасын тексеру үшін, сонымен бірге тексерудің аудиторлық қызметтің белгіленген стандарттарының талаптарын канағаттандыратындығына көз жеткізу үшін және тексеру жүргізу процессінде аудитордың дағдысына енуі мүмкін немқұрайлықтарды бейтараптандыру үшін барлық жұмыс құжаттарын тағы да бір рет қарап шығу қажет.

Клиент басшылығына хат — бұл, кәсіпорынның басшысына, иесіне, қатысушылардың жалпы жиналысына жіберілген, аудиторлық тексеру барысы туралы, айқындалған бухгалтерлік есеп     жүргізудің белгіленген тәртібінен ауыткулар туралы, қаржылық қорытынды есептегі бұзушылықтар, анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстар туралы толық мәліметтері, сонымен бірге аудиторлық тексеру жүргізу нәтижесінде алынған, және аудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын басқа да ақпараттары бар құжат.

Хаттың нысаны және жасалу тәртібі фирмаішілік стандарттарда қарастырылуға тиісті.

Басшылыққа хат төмендегілерден тұрады:

−         аталуы  Аудиторлық есеп беру немесе  Басшылыққа хат;

−         адрес иесінің атауы;

−         кіріспе бөлім;

−         талдамалық бөлім;

−         қорытынды бөлім.

Басшылыққа хат аудиторлық тексеру жүргізуге тапсырыс берушіге оның барлық қажетті реквизиттерін көрсете отырып, жіберіледі.

Басшылыққа хаттың кіріспе бөлімінде аудиторлық ұйымның реквизиттері, оның ішінде аудиторлық қызметті жүзеге асыруға берілген лицензияның нөмері, берілген мерзімі, аудиторлық тексеруге қатысушы аудитор және басқа тұлғалар туралы мағлұматтар, сонымен бірге аудиторлық тексеру жүргізу негізі және кәсіпорын қызметінің жалпы сипаттамасы жазылады.

Басшылыққа хаттың констатациялау белгілеу бөлімінде Халықаралық аудит стандарттарына сілтемелер болады және оған төмендегілер енгізілуге тиісті:

-     экономикалық субъектідегі ішкі бақылаудың жағдайына тексеру жүргізу нәтижелері;

-     бухгалтерлік есеп пен каржылық қорытынды есеп берудің жағдайына тексеру жүргізу нәтижелері;

-     қаржышаруашылық қызметті жүзеге асыру кезіңде заңдардың сақталуына тексеру жүргізу нәтижелері;

-     салықтар және басқа да міндетті төлемдердің есептелуі мен төленуінің дұрыстығын тексеру нөтижелері;

-     активтердің жағдайын тексеру нәтижелері. Экономикалық субъектідегі ішкі бақылаудың жағдайына тексеру жүргізу нәтижелері туралы ақпараттарға жататындар:

-     ішкі бақылау жүйесінің экономикалық субъект қызметінің масштабы мен сипатына сәйкестігін жалпы бағалау;

-     аудиторлық тексеру жүргізу барысында айқындалған ішкі бақылау жүйесінің экономикалық субъект қызметінің масштабы мен сипатына елеулі сәйкессіздіктерін бейнелеу.

Экономикалық субъектідегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп беру жағдайына тексеру жүргізу нәтижелері туралы ақпараттарға енгізілетіндер:

−         бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржьшық қорытынды есепті құрудың белгіленген тәртібін бағалау;

−         аудиторлық тексеру жүргізу барысында айқындалған бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық қорытынды есепті дайындаудың белгіленген тәртібінің елеулі бұрмалануын көрсету.

Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық операцияларын жүзеге асыруы кезінде заңцардың сақталуын тексеру нәтижелері туралы ақпа-раттарға төмендегілер енгізілуге тиісті:

-   көсіпорында жүзеге асырылған қаржы-шаруашылық операцияларының заң актілеріне сәйкестігін бағалау;

-   аудиторлық тексеру жүргізу барысында айқындалған кәсіпорыңца жүзеге асырылған қаржы-шаруашылық операцияларының заң актілеріне елеулі сөйкессіздіктерін керсету.

Салықтар және басқа да міндетті төлемдердің есептелуі мен төленуінің дүрыстығына тексеру жүргізу нәтижелері туралы ақпараттарға жататындар:

-   жасалынған және тиісті оргаңцарға тапсырылған салық жөне баскд да міңцетгі телемдер бойынша есептеулердің дүрыстьпъш бағалау;

-   салықтар және басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеудің белгіленген тәртібін бұзу фактілерін, салық салынатын базаны анықтау кезіндегі ауытқушылықгарды көрсету.

Активтердің сақталуын тексеру нәтижелері оларды түгелдеуге негізделуге жөне оларға активтердің нақты бары мен сақталуы туралы мәліметтер енгізілуге тиісті.

Аудиторлық қорытынды есептің қорытынды бөлімінде айқындалған ауытқушылықтарды жою жөніндегі аудиторлық ұйымның ұсыныстары, сонымен бірге кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігін кетеру жөніндегі ұсыныстар мен ақыл-кеңестер болуға тиісті.

Клиент басшылығына хат анық, әрі қыска, әрі мазмұнды, нақты дәлсіздіктерсіз болуға тиісті. Басшылықпен жасальшған келісім бойынша баскдрудың әртүрлі деңгейлері үшін жеке хаттар жасалъшуы мүмкін.

Аудитордың кәсіпорын басшылығынан өзінің ақпараттық хатына сол хатта көтерілген мәселелер бойынша болжанған іс-әрекеттер көрсетілген жауапты сұрап алуына болады. Жауап шешім қабылдауға құқықгы тұлғаның  қолы қойылған хат түрінде рәсімделуі мүмкін [13].

Басшылыққа хаттағы ақпараттар құпия болып табылады және жария етуге жатпайды.

Аудиторлық қорытындының  құрылымы мен нысандары

"Аудиторлық қызмет туралы" заңның 15—бабында атап көрсетілгендей, жүргізілген аудиттің нәтижелері бойынша аудит стандарттарына сәйкес болуға тиісті аудиторлық қорытынды есеп жасалынады.

Қазақстан Республикасында аудиторлық қорытынды есепті құруға негіз болатын нормативтік кркаттар: 700 "Каржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп", 710 "Салыстырмалы көрсеткіштер", 800 "Арнайы мақсаттағы аудитті өткізуге келісімдер бойынша аудиторлық қорытынды есеп" деп аталатын Халықаралық аудит стандарттары.

700 "Каржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп" деп аталатын Халыкдралық аудит стандартында аудитордың шолу жасауы және қаржылық қорытынды есепке қатысты пікір білдіруте негіз болып табылатын алынған аудиторлық дәлелдеулер бойынша жасалынған қорытындьшарды бағалау қарастырылады. Аудиторлық қорытынды есепте жалпы қаржьшық қорытынды есеп беру бойынша анық жазбаша пікір біддіру болуға тиісті. Сондықган білдірілетін пікірлердің сипатына байланысты аудиторлық қорытындының төмендегі нысандарын ажыратып көрсетуге болады:

-     ескертусіз  аудиторлық қорытынды;

-     ескертулері бар  аудиторлық қорытынды;

-     аудиторлық қорытывды беруден бас тарту;

-     теріс аудиторлық қорытынды.

Аудиторлық қорытындының құрылымы мынадай элементтерден тұрады: қорытынды есептің аты , адрес иесі, кіріспе бөлім, аудиттің масштабын анықтаушы бөлім, қорытынды бөлім, есеп беру мерзімі, аудитордың ұйымның мекен жайы, аудитордың қолы.

Қорытынды есептің аты.  Аудиторлық қорытынды есептің тиісті атауы болуға тиісті. Аудиторлық қорытынды есеп пен көсіпорын жұмыскерлері, директорлар кеңесі сияқты басқа да тұлғалар жасауы мүмкін қорытынды есептердің, сонымен бірге тәуелсіз аудитор басшылықка алатын этикалық принциптерд  басшылықка алмауы мүмкін басқа аудиторлардың қорытынды есептерінің арасындағы айырма-шьшықтарды белгілеп көрсету үшін оның атауында "Тәуелсіз аудитор" деген терминді пайдалануға рұқсат етіледі.

Адрес иесі. Аудиторлық қорытынды есеп жергілікті ережелер мен келісім-шарттардың талаптары бойынша лайықгы түрде адрес иесіне  жіберілуге тиісті. Әдетге, қорытынды есеп не акционерлерге, не болмаса қаржылық қорытынды есебі аудитке тартылатын көсіпорынның директорлар кеңесіне арналып құрылады.

Кіріспе бөлім. Аудиторлық қорытынды есеп кәсіпорынның тексерілген қаржылық қорытынды есебінде қарастырылған мерзімді және кезеңді кіргізе отырып, сол қаржылық қорытынды есеппен бірдей болуға тиісті.

Аудиттің масштабын анықгаушы бөлім. Аудиторлық қорытыңцы есепте аудиттің Халыкаралық аудит стандарттарына немесе тәжірибеге сәйкес жүргізілгендігін көрсете отырып, оның масштабы бейнеленеді. Аудиттің масштабы дегеніміз—аудитордың қалыптасқан жағдайларға байланысты қажетті аудит процедураларын орындауы болып табылады. Ақпаратты пайдаланушыға ол аудиттің жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға немесе тәжірибеге сәйкес орындалғандығының дәлелі ретінде керек.

Қорытынды жасау бөлімі. Аудиторлық қорытынды есеп қаржылық қорытынды есептің шын мәнінде дұрыс ақпараттарды беретіндігі немесе барлық маңызды аспектілері бойынша дұрыс дайындалғандығы жөніндегі аудитордың қорытывдысын анық көрсетуге тиісті.

Есеп беру мерзімі. Аудитордың қорытынды есебінде қойылатын мерзім аудиттің аяқталу мерзімі болып табылады. Бұл аудитордың қаржылық қорытынды есепке оның өзіне белгілі және көрсетілген мерзімге дейін болған оқиғалар мен операциялардың әсерін есепке алғандығы туралы оқырмандарды хабардар етеді [14].

Аудитордың адресі. Қорытынды есепте аудит үшін жауапты аудитордың офисі  орналасқан пункт  көрсетілуге тиісті.

Аудитордың қолы. Қорытынды есепке аудиторлық компанияның атынан, аудитордың жеке өз атынан немесе екеуінің де атынан, егер ол қажет болса, қол қойылуға тиісті. Әдетте, аудитордың қорытынды есебіне компанияның атынан қол қойылады. Себебі аудит үшін фирма жауап береді.

Ескертусіз  аудиторлық қорытынды.

Халықаралық аудит стандарттары бойынша терминдер глоссарийлерінде атап көрсетілгендей, аудиторлық қорытынды  жалпы қаржылық қорытынды есеп бойынша жазбаша нысанда нақты бідцірілген ой-пікірлерден тұрады.

Теріс аудиторлық қорытывды

Аудитор қаржылық қорытынды есеп бойынша теріс аудиторлық қорытынды жасауға мәжбүр болған кезде, қорытынды бөлімде төмендегілер кұрастырылуға тиісті:

Біздің пікіріміз бойынша, жоғарыда бейнеленген фактілердің әсер етуінен қаржылық қорытынды есеп 2001 жылғы 31 желтоқсанға кәсіпорынның қаржылық жағдайының сенімді және дәл керінісін бере алмайды.

Корытынды жасаудан аудитордың бас тартуы

Егер аудиторлық тексеру жүргізу процессінде аудитор тексеруді тоқтатуға мәжбүр болатын және оны жүргізуден бас тартатын жағдай туындайтын болса, онда ол бас тартуының себебін көрсетуге тиісті [15].

Жоғарыда көрсетілген фактілердің маңыздылығына байланысты біз қаржылық қорытынды есеп бойынша қорытынды бере алмаймыз

Арнайы мақсаттағы аудиторлық қорытынды

Арнайы мақсаттағы келісімдер бойынша қорытынды — бұл, аудитор  мен клиенттің арасындағы келісім-шарттың міндеттеріне сәйкес арнайы дайындалған қорытынды.

Арнайы мақсаттар төмендегілер болуы мүмкін:

-     қаржылық қорытынды есептің жекелеген көрсеткіштері жөніндегі қорытынды;

-     корпоративтік табыс салығы бойынша қорытынды есеп беру жөніндегі қорытынды;

-     кәсіпорынның төлей алу қабілеті және жарғылық капиталының құралуы жөніндегі қорытынды;

-     келісім-шарттардың орындалуы және дебиторлық, кредиторлық борыштардың шын бар екендігі жөніндегі қорытынды;

-     шоғырландырылған  қорытынды есептің нақтылығы жөніндегі қорытынды және т.б.

Арнайы мақсаттағы қаржьшық қорытынды есепті растау кезінде аудиторға езінің қорытындысында сілтеме жасау және қорытынды есептің негізі заңдық, нормативтік актілерге және ереже-нұсқауларға қайшы келмейтіндігіне көз жеткізу керек.

Аудиттің отандық тәжірибесінде, әдетте, аудит жүргізіліп болғаннан кейін орындалған жұмыстарды қабылдау актісі жасалынады.

 

Қорытынды

 

Қорытындылау кезінде немесе аудит соңында шешімді қалыптастыруға қатысты аудитормен кәсіптік білімі жалпы түрде қаржылық  есептілік сай келетіндігіне аудитор аналитикалық процедураларды қолдануы қажет. Осындай процедуралар нәтижесі бойынша қабылданған шешімдер қаржылық есептілік элементтері аудиті шешімдерін растауға қажет, сонымен қатар қаржылық есептіліктің парасаттылығына қатысты жалпы қорытынды шығаруға қажет болып табылады.

Аудиторлық тексеру барысында аудиторлармен жинақталып талданған аудиторлық қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ақпарат аудиторлық дәлелдеулер деп аталады.

Қаржылық есептілік туралы өзінің тұжырымдамасымен негізделуге аудитор арнайы кешенді тестілеу немесе аудиторлық процедуралар арқылы жеткілікті аудиторлық айғақтарды жинқтай алады:

•   Бақылау немесе хаттауға қатысу;
•   Шаруашылық немесе бухгалтерлік операцияларды орындалуына бақылау жасау;
•   Ауызша сауал;
•   Жазбаша растауларды алу;
•   Үшінші тұлғадан клиентпен алынған құжаттарды тексеру;
•   Клиентпен ұйымдастырылып дайындалған құжаттарды тексеру;
•   Арифметикалық есептерді тексеру;
•   Талдау.

Талдау процедуралары 1988 жылы Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша комитет шығарған аудит стандарттары туралы америкалық Ережелер нұсқауының мазмұны болып табылады. Оған аудит және бухгалтерлік есеп бойынша Халықаралық және қазақстандақ стандарттарына арнайы бөлім енгізілді. Аудит стандарттары туралы ережеде  мынадай анықтама берілген: «Талдау процедуралары - аудит процесінің маңызды құрастырушысы. Олар қаржылық және қаржылық емес сипаттағы көрсеткіштердің шынайылығын зерттеу нәтижелері бойынша қаржылық ақпарапарды бағалауды білдіреді. Талдау процедуралары әр түрлі болады жай салыстырулардан күрделі үлгілерге дейін...»

Талдамалы процедураларды операциондық аудитті жоспарлауда да, процестік және кезеңдік тексерулерде де қолданып отырады.

Аудиторлық тексерудің аяғында процедуралардың ассистент орындаған бөлігінің орындалу сапасын тексеру үшін, сонымен бірге тексерудің аудиторлық қызметтің белгіленген стандарттарының талаптарын канағаттандыратындығына көз жеткізу үшін және тексеру жүргізу процессінде аудитордың дағдысына енуі мүмкін немқұрайлықтарды бейтараптандыру үшін барлық жұмыс құжаттарын тағы да бір рет қарап шығу қажет.

Аудиторлық қорытынды есептің қорытынды бөлімінде айқындалған ауытқушылықтарды жою жөніндегі аудиторлық ұйымның ұсыныстары, сонымен бірге кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігін кетеру жөніндегі ұсыныстар мен ақыл-кеңестер болуға тиісті.

Клиент басшылығына хат анық, әрі қыска, әрі мазмұнды, нақты дәлсіздіктерсіз болуға тиісті. Басшылықпен жасальшған келісім бойынша баскдрудың әртүрлі деңгейлері үшін жеке хаттар жасалъшуы мүмкін.

Аудитордың кәсіпорын басшылығынан өзінің ақпараттық хатына сол хатта көтерілген мәселелер бойынша болжанған іс-әрекеттер көрсетілген жауапты сұрап алуына болады. Жауап шешім қабылдауға құқықгы тұлғаның  қолы қойылған хат түрінде рәсімделуі мүмкін.

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

1. Аренс Э.А. «Аудит»: Оқу құралы
2. Абленов Д.О. Аудит теориясы Алматы 2005 ж
3. Абленов Д.О. «Теория аудита» Алматы 2003 ж.
4. Ержанов М.С. «Аудит 1» Алматы 2005 ж
5. Дүйсембаева З. К. «Аудит жүйесіндегі қаржылық талдау» 1999 ж.
6. Терехов А.А. «Шаруашылық іс қызмет тиімділігінің операциондық аудиті»
7.  Дүйсембаева З.К., Ержанова С.М. «ҚР-ның кәсіпорында есеп саясаты»-Алматы -1999ж
8. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы  қаржылық және басқару есебі» Алматы -1997ж.
9.  Төлегенов Е, Бейсенбаева А.К., «Құрылыстағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2007ж.
10.  Дүйсембаев К.Ш. «Қаржылық есеп беру аудиті мен талдау» –Алматы-1998ж.
11. Қазақстан Республикасының аудитролық қызмет жайлы  1998 ж бекітілген ҚР-ның заңы
12. Тасмағанбетов Т.А. Абленов Д.О «Бизнесті есеп пен талдау»
13. Скала В.И. «Основы бухгалтерского учета в стройтельстве».-Алматы ЛЕМ.2006 г
14.  Қазақстан Республикасының Заңы  Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы, жариялануы: «Егемен Қазақстан» 2007 ж 12 наурыз № 63-64.