«Есеп және есеп берудің электронды формасы»

 

1. Бухгалтерлік ақпараттық жүйе түсінігі. БЕ-ААЖ сыныптамасы мен құрылымы. Жабдықтау бөлігі

 

Қазіргі кезде, әлемдік шаруашылық және қаржылық нарықтарды интернационалдандыруды күшейтуге, ұлтаралық корпорациялар қызметінің кеңею ауқымын бейнелейтін бухгалтерлік есеп принциптерін бірегей-лендіруге деген беталыс елеулі түрге ие болды. Барлық елдер үшін есептің бірыңғай принциптерін жасау, көп ұлтты кәсіпорындардың сыртқы экономикалық жұмысын тиімді ұйымдастыру шарты болып табылады.

Бірнеше елдің аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындар, есеп берудің бірнеше түрін жасауға немесе қосымша елеулі шығындарды қажет ететін және өз есеп-қисабы шетелдік пайдаланушыларға түсінікті болуын қамтамасыз ететін шаралар қолдануға мәжбүр.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибе бағыттап реформалау үрдісі (процесс) іске асырылуда. Қазақстан Республикасының есеп саясатының тұжырымдамасы, заңдық күші бар 1995 жылдың 26 желтоқсанындағы №2732 «Бухгалтерлік есеп» туралы ҚР Қаржы министрлігі енгізген ұсыныстар мен нормативті-құ-қықтық актілер талабын басшылыққа ала отырып Қазақстан Республикасының есеп жүйесі, Қазақстан Республикасындағы Бухгалтерлік есеп стандарттарының негізгі жағдайлары мен принциптеріне негізделген ақпараттық деректер қорын көрсетеді. Бухгалтерлік есеп саясаты қаржылық, өндірістік және салықтық есеп беруді құру және көрсету үшін қабылданған принциптерді, негіздерді, сондай-ақ ережелер мен процедураларды қамтиды. Есеп саясатын ұйымдастыру барысында мынандай негізгі принциптер пайдаланды: Төлем. Шаруашылық іс-әрекеттер ақша қаражаты алынған немесе төленген сәтінде емес, олар еңбек арқылы табылғанда мойындалуы қажет. Төлем принципі сәйкестік принциппен байланысты, яғни табыс ақша қаражатының түскен уақытына тәуелсіз, тауар сату мен қызмет көрсету сәтінде мойындалады. Төлем принципі бойынша шығындар, ақша қаражатын төлеу уақытына тәуелсіз, осы шығындарға байланысты табысты тану кезінде мойындалады.

Орталықтандырылған реттеуге есеп кезінде қалыптасатын қаржылық ақпараттың түсініктілігі мен пайдалылығын қамтамасыз ететін үлгілер мен принциптерді жасау жатады. Бүл үлгілер мен принциптерді нақтылау және орындау механизмін әрбір субъект өзінің іс-әрекетіне орай жасайды.

Есептің дәстүрлі формаларымен қатар қазіргі кезде есеп саясатының негізгі принциптерінен құрылған жаңа ақпараттық технологиялар кеңінен қолданылуда. Есеп саясатында есеп және есеп беру ақпаратын нақты пайдаланушылардың мүддесі жатады. Қолданымдағы бухгалтерлік ақпарат жүйелері арқылы есептің бірнеше түрлерін біріктіру (интегра-циясы) бірегей алғашқы ақпараттар негізінде іске асыры-лады. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері кәсіпорынның өнді-рістік-шаруашылық қызметі туралы ішкі және сыртқы бас-қару шешімдерін қабылдауға негіз  болатындай нақты  ақпараттар береді.

Бухгалтерлік ақпарат жүйесін жасау мен ұйымдастырудың жалпы принципіне, шешім қабылдау құқы және басқарудың әр түрлі деңгейінде жауапкершілігі бар бірінші адам принципі жатады.

Жүйелік принцип тәсілі - жүйеге ақпараттарды бір рет енгізіп, оны көп рет пайдалануды, ақпараттық базаның біртұ-тастығын кешендік программалармен қамтамасыз етуді қарастырады. Сенімділік принципі арнайы тәсілдердің көмегімен жүзеге  асырылатын  бухгалтерлік  ақпарат  жүйесінің  сенімдіжұмысын сипаттайды. Тиімділік принципі бойынша жасалған жүйенің пайдасы оған кеткен шығынынан жоғары болуы керек. Сыйымдылық принципі кәсіпорынның ұйымдық құ-рылымын, сонымен қатар бухгалтерлік есепті іске асырушы адамдардың мүдделері мен біліктілігін көрсетеді. Бухгал-терлік ақпарат жүйелері кері байланыстың қайнар көзі болып табылады және осы ақпараттарды кәсіпорын жетекшілері өздерінің басқару шешімдерін қабылдау үшін пайдаланады.

Қазақстан Республикасы экономикасының нарықты қайта құру жолына түсуі бухгалтерлік есеп жүйесін түбегейлі өзгертуге себепші болды.

Отандық бухгалтерлік есеп жүйесін халықаралық стандартқа сәйкестендіру үшін бухгалтерлік есепті реформалау барысында, Қазақстан Республикасы Президентінің Заңдық күші бар «Бухгалтерлік есеп туралы» 1998 жылдың 26 желтоқсанындағы №2732 Жарлығынан бастап үлкен жұмыс атқарылды.

Көрсетілген заңға сәйкес Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің 24 стандарты, субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі шоттарының Бас жоспары және оны қолдану Нұсқаулары, қаржылық есептемені дайындау және көрсету үшін тұжырымдамалық үлгі (негіз),

бухгалтерлік есеп стандарты бойынша әдістемелік ұсыныстар және оларды толтыру барысында жаңа есеп тіркелімдері (регистор) мен нұсқаулары бекітілді және іске қосылды.

Бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттар бухгалтерлік есепті реттеудің екінші деңгейі. Бухгалтерлік есеп стандарты Қазақстан Республикасының ¥лттық комиссиясы жасаған және бекіткен құжат, қаржылық есеп беретін барлық кәсіпорындар орындауға міндетті нормативті-құқықтық құжаттар болып табылады.

Шоттардың Бас жоспары. Бухгалтерлік есеп бойынша бұрынғы 1985 жылғы шоттар Жоспарын ауыстырған, Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы жасаған және бекіткен Шоттардың Бас жоспары. Шоттардың жаңа жоспары қаржылық есеп беру үшін кәсіпорын өз қызметінің ерекшелігіне қарай өз бетінше жүзеге асырады.

Қарапайым бухгалтерлік ақпарат жүйесіне мысалы: тұрғын үй меншігі кооперативінің шаруашылық іс-әркеттерін жүргізу жатады.

Меншік формасы және қызмет аясы әр түрлі кәсіпрындарда қаржылық есепті журнал-ордерлік форма негізінде жүргізу күрделі бухгалтерлік ақпарат жүйесіне мысал бола алады.

Өте күрделі бухгалтерлік ақпарат жүйесіне, мысалы: бірлескен кәсіпорындарда, акционерлік қоғамдарда және әр түрлі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерде бір уақытта қаржы, басқару және салық есептерін жүргізу жатады.

Кибернетикалық жүйенің бір түрі экономикалық жүйе (ЭЖ). Экономикалық өндірістік жүйеге енуші болып - табиғи, еңбектік, материалдық, қаржылық, ақпараттық және басқа қорлар кешені, ал экономикалық өндірістік жүйеден шығушы болып - қоғам қажеттлігін қанағаттандыру үшін қызмет атқаратын игілік пен қызмет көрсету жиынтығы жатады. Экономикалық жүйе өте күрделі жүйеге жатады және «қара жәшік» тәсімі (схемасы) бойынша бейнеленуі мүмкін.

Бухгалтерлік ақпарат жүйелеріне кибернетикалық жүйелердің барлық қасиеті тән: гомеоститикалық, тұтастық, оқшаулық, дербестік, қосындылық, бөлінгіштік, көптілік, бейімділік, изоморфизм, бірлесімділік және тағы басқалары.

БАЖ-дың гомеостатикалық қасиеті - тиімділікті елеулі темендетпей қызмет жүргізу қабілетін қанағаттандырады. Сондықтан, БАЖ-ды жасаудың мақсаты - ақпарат қорлары-^НыН өзара тиімді әсерлесуін өзгертпей біріктіру болып табылады.

Тұтастық қасиеті - жүйедегі бір элементтің өзгерісі барлық қалған элементтердің өзгерісін тудыратын өзара байланысты білдіреді. Мысалы, есептеу техника құралдарын жетілдіру, жүйенің барлық қалған элементтерінің өзгерісіне: программалық өнімнің, ақпарат нысандарының, өңдеу үрдісін ұйымдастыру    тәсілдерінің    және    басқаларының    өзгеруіне әкеліп соқтырады.

Тұтастық қасиеті жекелей алғанда жүйенің өз құра-мындағы бірде-бір элементіне тән емес жаңа эммердженттілік деп аталатын қасиетке ие болуы, жаңа сапалық жағдайдың пайда болуын анықтайды. Мысалы, АЖ өзінің бірде-бір    элементіне    тән    емес    шешім    қабылдауға    жәрдемдеседі.

Оқшаулылық қасиеті деп, жүйені сыртқы қоршаған ортадан шек қою мүмкіншілігін, жүйеге кіретін қосалқы жүйелердің дербестігін түсінеміз. Кез келген БАЖ нақты объектілерге тән белгілі бір шеңберде шектелген.

Жүйенің қосындылық қасиеті деп, жүйенің басқа элементтері өзгермеген жағдайда, оның бір элементінің өгерісі бүкіл жүйенің өзгерісіне әкеліп соқтыруын айтады. Сондықтан, БАЖ-ды жобалағанда оның әр элементі және олардың өзара байланысын, бір элементтің келесі бір элементке әсері мүмкіндігінше аз болатындай етіп жобалау керек.    Сондықтан    БАЖ    элементтері    көбінде    модульдік құрылымда жасалады.

Бөлінгіштік - бұл, жүйеден қосалқы жүйе немесе элементтер сияқты анағұрлым ұсақ бөлшектерді бөліп алу мүмкіндігі. Кез келген БАЖ атқарымдық және жабдықтаушы ішкі жиындардан тұрады. Атқарымдық ішкі жиындар өз кезегінде атқарымдық есептер кешендеріне бөлінсе, ал жабдық-таушы ішкі жиындар нақты есептерге бөлінеді.

Көптілік қасиетті - жүйеге кіретін жеке элементтердін жай-күйінен, басқа      элементтерінің      жай-күйі      өзгеше болатынын керсетеді.

Бейімділік қасиеті - жүйенің өзгеріп отыратын жағдайларға қарай бейімделу қабілеті. Оған мысалы, БАЖ-дын нарықтық экономикаға кешуіне байлаңысты жаңа жағдай-ларға бейімделуін айтуға болады.

Изоморфтық - бір жүйенің қасиеттері басқа жүйелердщ қасиеттерінде бейнелену мүмкіндігі. Бұл нақты экономикалық жүйелерді экономика-математикалық, ұйымдастырушылық және басқа үлгі түрлерінде көрсетуге мүмкіндік береді.

Бірлесімділік дегеніміз бір жүйенің әдістемелік, ұйымдастырушылық, техникалық, ақпараттық және басқа аспектілерін басқа жүйелермен ұштастыруды қамтамасыз ету.

Бухгалтерлік ақпарат жүйесі енулер мен шығулардан тұратын серпінді (динамикалық) жүйе болып табылады. Енулер арқылы жүйеге сыртқы ортадан белгілі бір уақытта ақпарат келіп түседі, ал басқа уақыт мезетінде олардың түрлену нәтижелері шығулар арқылы сыртқы ортаға беріледі.

Сырткьі орта дегеніміз - жүйені басқаратын органдардың шешім қабылдау үрдісі кезінде тікелей назарға алынатын, жүйеге  қатысты  физикалық  және   әлеуметтік   факторлардың жиынтығы.

Жүйені талдау мен жобалау кезінде оның орындалуына елеулі әсер ететін байланыстарға назар аударылған. Бұл микродеңгей деп аталатын, элементтер арасындағы ішкі байланыстар, сондай-ақ макродеңгейдегі сыртқы ортамен сыртқы байланыстар. Белгілі бір нақты жүйеге біріккен элементтер арасындағы байланысты қалыптастыруды, олардағы енулер мен шығулардың белгілі бір қатынасын іске асыру деп қарастыруға болады.        

Ақпараттық қор - бұл ақпарат иелеріне бизнестегі бәскелестері алдында едәуір басымдық көрсететін әр түрлі иысандағы ақпараттардың (деректер, мәліметтер, факторлар, есеп берулер және тағы басқалар), оларды сақтау орындарының, жабдықтаушылардың, ақпарат саласындағы мамандардың, сонымен қатар ақпараттық техникаларының жиынтығы.

Қазіргі кезде ақпараттық қор ерекше маңызды элемент болып есептеледі. Оны пайдалану негізінде фирмалардың стратегиясы жасалады, тауарлар мен қызметтер сатылады және сатып алынады, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жүзеге асырылады. Бухгалтерлік есептің халықаралық стан-дартқа көшуіне байланысты, балансты және есеп берудің кейбір нысандарын өзгерту арқылы нарық талабына сай ақ-парат құруға алғашқы қадамдар жасалуда. Іскерлік опера-цияларды жүргізу ақпарат қорының сапасына едәуір дәреже-де тәуелді.

Ақпарат қорын тиімді пайдаланудың үнемі қажеттілігі болғанымен, соңғы уақытқа дейін ол жете түсінілген жоқ және бұл көкейкесті мәселе болған емес. Ақпарат қорының маңызы, бухгалтерлік есептің негізі ретінде меншіктің әр түрлі нысандарының дамуымен, мемлекет иелігінен алумен, жекешелендірумен және әр түрлі меншіктегі кәсіпорындардағы есепті сәйкес түрде ұйымдастырумен анықталады.

Сапалы ақпарат қорына ие болу және оны өз мақ-саттарына дұрыс пайдалану бизнесте басты стратегиялық шарт болып табылады. Сенімді ақпаратқа ие болу нарыққа, байлыққа ие болу деген пікір екені жақсы белгілі. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру барысында ақпараттық қорды пайдаланудың маңыздылығын түсінген ғана табысқа жетеді.

Ақпаратты сақтау, пайдалану және оны меншіктің кез келген басқа түрі сияқты қоргау, нарық жағдайында көптеген шаруашылық субъектілеріне қажетті бағалы қор ретінде қарастырылады. Өндірісті және шаруашылық қызметін басқа-руға қажетті ақпарат алу үшін, кәсіпорын, нарық жағдайында өз жұмысын басқару құралы ретінде бухгалтерлік ақпарат жүйесін құрады. Ондай БАЖ-дың басты міндеті - шектеулі қорларды пайдаланудың баламалы нұсқаларын таңдауға негізделген шешім қабылдау үшін кәсіпорын басшыларын қаржылық ақпаратпен қамтамасыз ету.

БАЖ кәсіпорынның шаруашылық қызметінің толық көрінісін бейнелейтін бухгалтерлік ақпаратты ұсынады. Бухгалтерлік   есеп   жүргізуді   халықаралық   стандартқа   көшіруге байланысты бухгалтерлік ақпараттың да бағыты өзгерді. Бүгінгі таңда бухгалтерлік ақпараттың негізгі пай-даланушылары мемлекеттік басқару органдары болса, енді кәсіпорын ішінде және одан тысқары басшылық шешімдер қабылдау үшін бухгалтерлік ақпарат негіз болуда. Ең алдымен ол, кәсіпорынның жоспарлау, бақылау және талдау сияқты өндірістік және коммерциялық қызметін басқаруға арналған функцияларын орындау үшін қажетті сандық мәліметтерді береді. Жоспарлау кезеңінде бухгалтер, болжалды пайда мен ақша қорларына деген қажеттілікті ақпаратпен қамтамасыз ету керек. Бақылау кезінде бухгалтерден нақты табыс пен шығындарды жоспардағымен салыстыру ақпараты талап етіледі. Талдау кезінде бухгалтерлік ақпарат негізінде алга қойылған мақсат орындалған, орындалмағаны айқындалады. Орындалмаса оның себептері көрсетіледі. Талдау нәтижесінде кәсіпорынды басқару жүйесін жетілдіруге қатысты шешімдер қабылданады.

Бухгалтерлік ақпарат жүйесі (БАЖ) дегеніміз - экономикалық объектіні басқаруға қажетті ақпараттарды жинақтау, сақтау, жаңарту, өңдеу және шығару.

Қазіргі кезде әр түрлі міндеттегі көптеген ақпарат жүйелері жұмыс істейді. Олардың бір-бірінен айырмашылығы келесі факторлармен анықталады: басқару объектісінің сипаты; жинақталған тәжірибе бойынша БАЖ-ды құру және оның жұмысы; деректерді жинақтау, табыстау және өңдеу құралдарының қолданылуы; БАЖ-ды басқару объектілері басшылығының ұстанымы (позициясы) және тағы басқалар.

БАЖ-ды жобалау кезінде, олардың экономикалық ақпа-раттарды өңдеудегі автоматтандырылған барлық жүйелерге тән жалпы белгілермен қатар, өзіндік ерекшеліктері бар екенін де ескеру қажет. БАЖ-дың құрылуы мен жұмыс істеуінің жалпы принциптеріне жүйелік тәсіл, сенімділік, үздіксіз даму, тиімділік, бірлесімділік сияқты бірінші адам принципі жатады.

 

БАЖ-ды машинадан тыс ақпараттық жабдықтау.

БАЖ-ды машинадан тыс ақпараттық жабдықтауға мыналар кіреді:

•        бухгалтерлік    ақпарат    ұғымы,    оның    сыныптамасы және

құрылымы;

•        ақпаратты сыныптау және кодтау жүйесі;

•        статистикалық-есептеме,   жедел-жоспарлау  және нормативті-

анықтамалық құжаттар;

•        әдістемелік және нұсқаулық материалдар.

Бухгалтерлік ақпарат дегеніміз - кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі туралы деректер жиынтығы.

Бухгалтерлік ақапарат қорытынды талдау үшін ғана емес, сонымен қатар, әр түрлі шешімдер қабылдау барысында кәсіпорын жүмысының нәтижелерін болжау үшін де керек.

Ішкі пайдаланушылардан, нақтысында кәсіпорын басшы-ларынан басқа бухгалтерлік ақпараттың сыртқы пайдалану-шылары да бар. Оларға акционерлер, инвесторлар, несие-герлер, сатып алушылар, алармандар (клиенттер), аудиторлар және салық қызметінің инспекторлары жатады.

Бухгалтерлік ақпараттың сыныптамасы (классификациясы).

Бухгалтерлік ақпараттың әр түрлі сыныптамалық белгілеріне байланысты, бірнеше түрге бөлінуі мүмкін.

Ақпараттық жүйенің қатынасына байланысты енуші (ішкі, сыртқы) және шығушы (ішкі, сыртқы) болып бөлінеді. Өңдеу үрдісіне байланысты өңделмейтін, өңделетін (аралық, нәтижелік) болып бөлінеді. Қалыптастыру және өңдеу сатысына байланысты бастапқы, қосалқы болып бөлінеді. Объективтілік дәрежесіне байланысты сенімді, сенімсіз болып бөлінеді. Толықтырылу дәрежесіне байланысты жеткілікті, жеткіліксіз болып бөлінеді. Мәнділігіне байланысты пайдалы, пайдасыз болып бөлінеді.Тұрақтылық дәрежесіне байланысты айнымалы, тұрақп (абсолютті тұрақты, шартты тұрақты) болып бөлінеді. Қалыптастыру көзінің әсеріне байланысты активті, пас сивті болып бөлінеді. Ұқсастыру нысанына байланысты цифрлық, алфавиттті символдық болып бөлінеді. Бухгалтерлік ақпарат сенімді және мәнді болса, онда пайдалы деп есептеледі. Сенімділік, кәсіпорындағы шаруашылық үрдістердің бейнеленуінің толықтығын, оңай тексерімділігін және белгілі бір адамның ынталылығының жоқтығын көрсетеді.

Бухгалтерлік ақпараттың мәнділігі, кері байланысқа негізделген уақтылықты және пайдалылықты көрсетеді. Бухгалтерлік ақпараттың бір мәнділігін көрсету мақсатында мынандай талаптар қойылады:

· БА салыстырмалы және тұрақты болуы керек, яғни, есептеу кезінде бірыңғай цифрлар мен бухгалтерлік есеп әдістерін пайдалану керек;

· БА елеулі болу керек. Елеулі факторларды есептеуге күш жұмсаудың қажеті жоқ.

· БА сақтанымпаз болуы, яғни пайданың жоқтығы мен шығындардың мүмкіндігіне байланысты, оптимистігі аз бағалауды таңдау керек;

· БА толық болуы, яғни максимум деректерді қамтуы керек.

Бухгалтерлік ақпараттың құрылымы, деректемеден (реквизит) бастап, ақпарат жүйесімен аяқталатын, ақпараттар жиынтығының тізбегімен көрсетілуі мүмкін.

Деректеме (реквизит) - бұл, мәңділіктің жеке қаситеттерін сипаттайтын, минимал, логикалық бөлінбейтін ақпараттық жиын.

Деректемелер мыналар бола алады: мәнділіктің сандық қасиетін сипаттайтын деректеме-негіздер және мәңділіктің сапалық қасиетін сипаттайтын деректеме-белгіле

Құжат - бұл, нысаны бірдей, бірақ мәні жағынан әр түрлі көрсеткіштерден тұратын ақпараттар жиынтығы.

Хабарлама - бұл, тек деректеме-белгілерден тұратын ақпараттар жиынтығы.

Нормативті-анықтамалық   құжаттарға   есептеуде   ұзақ өзгеріссіз пайдаланылатын, әр түрлі реттемелік норма -  мөлшерлер және басқа деректер кіреді. Жедел (оперативтік) ақпзрат берілген уақыт ішіндегі объектінің жай күйін бейнелейді, яғни бұл бастапқы өңделмеген ақпарат. Оған әдетте бухгалтерлік және жедел емес деректер жатады.

Ішкі жабдықтау - БАЖ-дың жұмыс істеу кезінде пайдаланылатын машиналық тасығыштардағы деректер ауқымдарының жиынтығын құрайтын ақпараттық қордың бөлігі. Машиналық тасығыштар, ЭЕМ немесе ДЭЕМ-де ақпаратты автоматты түрде енгізуге жарамды материалдық объектіні көрсетеді. Оған қатты магниттік табақшалар (винчестерлер), иілгіш магниттік табақшалар (ИМТ, дискеттер), магниттік барабандар, магниттік карталар, фотохромдық тасыгыштар, микрофильмдер және тағы басқалар жатады.

Ақпараттық ауқымдар (АА) - белгілі тәсілмен атауланған және ұйымдастырылған, өзара семантикалық байланыста болатын деректер жиынтығы. АА-ның ұйымдастырылғандығы - бұл оның құрамын, құрылымын анықтау деген сөз, яғни әрбір АА үшін деректемелер (реквизиттер) тізбесі, әрбір деректеменің ұзындығы және олардың АА-ға орналасу тәртібі анықталады. АА-ның тағайындалуы бойынша енуші, аралык және шығушы болып бөлінеді. Енуші ауқымдарға жедел немесе бастапқы ақпарат және объектіні басқару бойынша мәселені шешуге деген сұраныстар кіреді. Шығару ауқымы экранға немесе баспаға (принтерге) берілетін деректерден тұрады. Осы ақпараттар негізінде пайдаланушылар шешім қабылдайды, яғни ақпараттарды пайдаланады.

Ішкі ақпараттық қор келесі тәсілдермен ұйымдастырылуы мүмкін: желілік мәселені немесе мәселелер кешенін шешуге бағытталған желілік ауқымдар түрінде; деректер базасына ауқымдарды қалыптастыру жолымен.

ДБ - деректер банкісі; ДҚ - деректер қоры; ДҚБЖ -деректер қорының басқару жүйесі; АҚ - ақпарат қоры; НАА - нормативті анықтамалық ақпарат.

Деректер қоры (ДҚ) - есте сақтау құрылғыларында (магниттік табақшаларда) сақталатын өзара байланысқан ақпараттық аумақтар жиынтығын құрайды және ақпараттық жүйенің басқару функциясын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.   ДҚ-ны   құрудағы   мақсат   деректерді   өңдеу   уақытын қысқарту, мәселелерді шешуге байланысты пайдаланушылардын кең аумақта деректерді бірлесіп пайдалануы, де-ректердің есептерді шешу программасынан тәуелсіздігі, деректерді ДҚ-да сақтаудың сенімділігі және тағы басқалар болып табылады.

Деректер қорын пайдалану ДҚ-да бар деректерді басқару үшін программалық құралдарды қажет етеді, олар деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ) деп аталады.

ДҚБЖ бұл, ақпарат жүйесін пайдаланушылардың қолданбалы есептерінің мәліметтерінен дерек алуды қамтамасыз ететін, енгізу-шығару, жүктеу, ақпараттық ауқымдарды түзетудің жалпы жүйелік программа кешені. Деректер базасы ДҚБЖ-мен бірге деректер банкісін (ДБН) құрайды, ДБН құ-рылымы екі бөліктен тұрады; деректер қоры (базасы) және ДҚБЖ (11-суретті қараңыз).

БАЖ-ды лингвистикалық жабдықтау - бұл, ақпаратты автоматты түрде өңдеудің өнімділігін арттыру және адамның апараттьіқ техникалық  құралдармен  байланысын  жеңілдетіп  пайдаланатын тілдік құралдардың,  ғылыми-техникалық терминдердің,     табиғи     тілді     қалыптастыру     ережелерінің жиынтығы.

БАЖ-ды лингвистикалық жабдықтаудың тілдік құралдары екі бөлікке бөлінеді. Бірінші бөлігіне жататындар: математикалық және табиғи тілдер, алгоритмдік тілдер, алгоритм тілі және блок-схемалар. Екінші бөлігіне, ақпараттық тілдер, деректер қоры тілдер, ақпараттық іздестіру тілдері және басқалар кіреді.

 

2. Бухгалтерлік есептің ақпараттық процесі мен ақпараттық технологиялары (АТ АТ-дың даму этаптары мен сыныптамасы.

 

Экономикалық ақпараттық жүйелер берілгендерді өңдеп, сырқа шығатын  ақпараттарды өндіретін кәсіпорын ретінде қарастыруға болады. Кез келген өндірістік процесс сияқыты ЭАЖ-да да бастапқы берілгендерді түрлендіріп  нәтижелік ақпарат алатын технология бар.

Ақпараттық технологиялар (АТ) - есептеуіш техника жабдықтарын қолдану арқасында ақпараттарды жинақтайтын, сақтайтын, іздейтін, өңдейтін әдістер мен тәсілдердің жиынтығының жүйесі.

  Технологиялық процесс  – ақпараттардың пайда бола бастағаннан соңғы нәтижесін алғанға дейінгі орындалатын бір-бірімен байланысқан, реттелген тізбектердің іс-әрекеті.

  Сонымен ақпараттық технологияны программалық орта мен техникалық ортадан бөліп алуға болмайды.  Ақпараттық технология түсінігі  жалпы ұғым және оны әртүрлі пайдаланушылар мен ақпараттық технологияны құрастырушылар жабдық ретінде қолдана алады.

ЭАЖ-дың атқарымдық бөлігі заттың облысы мен  ақпараттық технология ұғымымен байланысты болады. Технологиялық процесс кез келген заттың облысында болады. Мысалы, банктен кредит алу технологиясы кредиттің, кепілдіктің түрлеріне және т.б байланысты. Банк қызметкері осы технологиялық процесстерді орындау барысында сәйкес ақпараттарды өңдейді.

Экономикалық және басқару есептерінің шешімі қажетті ақпаратты жинақтау және белгілі алгоритм бойынша оларды өңдеп,  олар бойынша шешім қабылдайтын тұлғаға ыңғайлы формада беру опреацияларының  орындалуына тығыз байланысты.

Экономикалық және басқару есептерінің шешімдерінің дәстүрлі технологиясын ерекшелеу үшін заттық технология ұғымын енгізейік және ол бастапқы ақпараттан нәтижелі ақпарат алынғанға дейінгі технологиялық этаптардың тізбегін көрсетеді. Мысалы, бухгалтерлік есеп технологиясы бойынша келіп түскен бастапқы құжат бухгалтерлік екі жақты жазуға (проводка) трансформаланады. Ол аналитикалық есеп жағдайын  өзгерте отырып, синтетикалық есептеудің шоттарын, ары қарай балансты өзгертеді.

Ақпараттық технологиялар өңделетін ақпарат түріне байланысты біртұтас технологияларға біріге алмайды. Төмендегі схемада көрсетілген байланыс шартты түрде көрсетілген, өйткені ақпараттық технологиялардың көбі басқа ақпараттарды  өңдеуге мүмкіндік береді. Мысалы, текстік процессорлар қарапайым есептеулерді, ал кестелік процессорлар  мәтіндік ақпараттарды, графиктерді өңдей алады. Дегенімен, аталған технологиялардың барлығы ақпараттың белгілі бір түрін өңдеуге арналған.

Төмендегі сурет 1 ақпараттардың түрлеріне байланысты ақпараттық технологиялардың (АТ) сыныптамасын көрсетеді.       

 

Өңделетін ақпараттардың түрлеріне байланысты  АТ сыныптамасы

 

 Сурет 1

 

  1. Жабдықтау АТ - тапсырыстарды шешу барысында әртүрлі заттың облысында қолданылатын жабдықтардың ақпараттарды өңдеу технологиялары. Жабдықтайтын ақпараттық технология типі есептер класына байланысты сипатталады. Әрине олар компьютерге, программалық ортаға байланысты. Сондықтан оларды  стандартты интернетке келтіру қажет.

2. Атқарымдық АТ – пәндік технологиялардың қандайда бір түрінің орындалуына байланысты жабдықтайтын ақпараттық технологиялардың модификациясы. Мысалы: банктің несие беру бөлімінің қызметкері өз жұмысында ЭЕМ-нің мүмкіндіктерін пайдаланады. Оның жұмыстары: несие алушының төлем төлеу мүмкіндігіне бағасын беру, несие шартын құру, төлем төлеу, кестесін құру және т.б. Бұл аталған іс-әрекеттерге ақпараттық технологиялардың БҚБЖ, текстік процессор, кестелік процессор, графикалық процессор және т.б. қолданады.

  Бүгінгі таңдағы операциялық жүйелер командалық, WIMP, SILK интерфейстерден тұрады (сурет 2). Сонымен қатар қоғамдық интерфейс құру проблемасы да қарастырылып жатыр.

1. Командалық интерфейс - өте қарапайым. Ол экранға команданы енгізу үшін жүйелік шақыруды қамтамасыз етеді. Мысалы: операциялық жүйе MS DOS-та C:\> белгісі. Ал Unix-та $-белгісі.

2. WIMP интерфейсі– Windows (терезе), -Image (бейне), Menu (мәзір), Pointer (көрсеткіш). Экранда программалардың бейнесі мен мәзірлердің іс-әрекетін көрсететін терезе шығады. Осылардың біреуін таңдау үшін көрсеткіш қолданылады.

3. SILK интерфейс – Spich (сөз сөйлеу), Image (бейне), Language (тіл), K-Knowledge (білім).  SILK интерфейсті қолдану барысында дауыс беру командасының арқасында бір іздеу бейнесінен басқасына семантикалық байланыс арқылы  өтуге болады.

4. Қоғамдық интерфейс –WIMP және SILK  интерфейстерінің  ең таңдаулы шешімдерінен  тұрады. Бұл интерфейсті қолдану барысында  мәзірлерді айырудың   қажеті жоқ болады.  Экрандардағы бейнелердің өзі әрі қарай жолды көрсетеді. Бір іздеу бейнесінен басқа бейнеге өту семантикалық байланыстың мәнісіне қарай орындалады.

 

Ақпараттық технологияның интерфейсіне байланысты сыныптамасы

Сурет 2

 

  Операциялық жүйелер: бірпрограммалы, көппрограммалы және көп- пайдаланушылар болып бөлінеді. Бірпрограммалы операциялық жүйеге -  MS DOS және т.б. жатады. Көппрограммалыға  UNIX, Windows-тың барлық нұсқалары, DOS 7.0, OS\2 және т.б.

  Егер  бірпрограммалы жүйелер тек пакеттік немесе сұхбаттық режимде жұмыс жасаса, көппрограммалы жүйелер осы екі технологиямен жабдықталған. Көппайдаланушылар жүйесі желілік операциялық жүйе арқылы орындалады. Олар қашықтықтағы желілік технологияларды жабдықтайды және жұмыс орнында сұхбаттық, пакеттік технологиялар арқылы қарым-қатынасты болдырады. Осы жоғарыда аталған үш ақпараттық технологияда ЭАЖ-да кеңінен қолданылады.

Жабдықтайтын және атқарымдық ақпараттық технологияларды басқару қызметкері программистер қызметін пайдаланбай қолдана алады. Олай болса ақпараттық технологияны пайдаланушылар технологиялардың өзгеру тізбегіне  әсер ете алады.  Сонымен, пайдаланушының атқарымдық АТ орындалу процесіне   қатысуына байланысты пакеттік және сұхбаттық деп те бөлуге болады.

Пакеттік режимде орындалатын экономикалық есептер  төмендегі қасиеттер бойынша сипатталады:

- есепті шешу алгоритмі құрылған, оған басқа адамның араласуының қажеті жоқ;

- енетін және шығатын берілгендердің көлемі үлкен және олар магниттік тасымалдаушыларда сақталады;

- енетін файлдардың көп жазулары үшін есептеулер орындалады;

- регламенттілік, яғни тапсырмалар алдын-ала берілген периодтылық бойынша орындалады. Сұхбаттық режим  пакеттік режимнің ары қарай дамыған түрі болып табылады. Егер пакеттік режим пайдаланушының тапсырмаларды шешу процесіне араласуын кемітетін болса, сұхбаттық режим қатаң түрде  бекітілген берілгендерді өңдеу операциялары  тізбектерін  болдырмауды қарастырады. Желілік технологиялардың алатын орны ерекше, өйткені  олар көптеген пайдаланушылардың бір-бірімен қарым-қатынаста болуын қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар ақпараттық технологиялардың өзара қарым-қатынасына байланысты  сыныптауға болады. 

Технологиялардың өзара іс-әрекеті дискеттік және желілік түрде орындалады. Желілік қарым-қатынас локальді есептеуіш желілер (ЛЕЖ) мен теллекоммникациялық жабдықтар көмегімен жүзеге асады.

3.Автоматтандырылған бухгалтерлік ақпараттық жүйелер- тиімді басқарудың негізі.

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынасқа көшуі шындығында ақпараітық нарықты қалыптастыруды қажет етеді. Көптеген дамыған елдерде материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын ақпараттық нарық ойдағыдай қамтамасыз етуде. Қазіргі кезде ақпарат айрықша тауар түрін құрайтын жалпы ұлттық өнімнің ажырамас бөлігі ретінде, ақпараттық нарықта өзінің ұсынысы мен сұранысы бар, ұлттық стратегиялық қордың негізгі түріне айналуда.

Қазақстан Республикасындағы экономиканың жұмыс істеуі мен дамуының ақпараттық аспектісі барған сайын үлкен мәнге ие болуда, сондықтан экономиканың әр алуан накты болмысын ақпараттық деректер қорымен бейнелеу, оны ғылымға негізделген ақпараттық технологиялар көмегімен басқаруға мүмкіндік береді. Мұндай технология Қазақстан Республикасындағы барлық қорлар жиынтығының өзара тиімді байланысын қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта бухгалтерлік ақпарат жүйесі (БАЖ) шапшаң дамуда, оның даму бағыты келесі факторлармен анықталады:

Бірінші фактор - Қазақстан Республикасының экономи-калық басқару құрылымының қайта құрылуымен, яғни ша-ғын кәсіпорындар, фирмалар, әр түрлі меншіктегі банктердің (ашық және жабық түрдегі акционерлік қоғамдар, толық жә-не жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, жеке меншік кә-сіпкерлер) көптігімен анықталады;

Екінші фактор - Қазақстан Республикасының есеп сая-сатын, әдістемесін және есеп әдісін өзгертуге әкеліп соқ-тырған халықаралық есеп талаптарына сай келетін Бух-галтерлік есеп стандарттарын (БЕС) жасауға және енгізуге байланысты;

Үшінші фактор - шетелден келетін дербес компьютерлер мен программалық өнімдер агынының ұлғаюына байланысты;

Төртіншісі - телекоммуникация құралдарын пайдалану негізінде техникалық және ақпараттық-программалық тұғыр-наманың (платформаны) іске асуы арқылы жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы.

Бүгінгі таңда, ақпараттық нарықта шетелдік фирмалар ірі кәсіпорындарға   бағытталған    ең   озық   үлгідегі    жаңа    технологияға негізделіп жасалған кешендік бухгалтерлік ақпа-раттар жүйелерін (5АР, ВААК, СА және басқалары) ұсы-нуда.

Программалық өнімдерді жасаушы отандық және ре-сейлік фирмалар (ДИЦ, 1:С, ИНФОСОФТ, ПАРУС және басқалар) әр түрлі кәсіпорындарға есептелінген, талдау (аналитикалық) мүмкіндіктері мол кешендік бухгалтерлік ақпарат жүйелерін қалыптастыруға зор көңіл бөлуде. Әдетте, кешендік БАЖ модульдік принциптер негізінде жасалады және есептің барлық салаларын қамтиды.

Қазір Қазақстан Республикасында ақпараттық өнімдер мен қызмет көрсету нарығында дамудың бірыңғай сара бағыты анықталмаған, сондықтан БАЖ-дың жаңа сынып-тарының пайда болуы көбінесе Қазақстан экономикасының даму ерекшеліктерімен айқындалады. Бухгалтерлік ақпарат жүйелерінің белгілі бір сыныбын таңдау, фирманың на-рықтағы орнымен, келемімен, есеп саясатының қалыптасу ретімен, қызмет саласы және мақсатымен, есептік және қар-жылық іс-әрекеттердің ерекшелігімен, қызметкерлердің білік-тілігімен және басқадай себептерімен анықталады.

Дәстүрлі бухгалтерлік есептен компьютерлендірілген бухгалтерлік есепке көшу ең алдымен есеп жоспарына, бух-галтерлік өткізбелер (проводка) жүйесіне және есептемеге тәртіп орнатуды қажет етеді. Сондықтан да автоматтандыру, адам факторын басудың орнына керісінше оны нығайту ар-қылы барлық жұмыстың тыңғылықты орындалуына әкеліп соқтырады.

Қазақстаңцағы бухгалтерлік ақпараттық жүйелер нары-ғының дамуы, жоғары оқу орыңдарында қазіргі бухгалтерлік ақпарат жүйелерінің атқарымдық мүмкіндіктерін білетін, әр түрлі программалық-техникалық құралдар ішінен тиімдісін таңдай алатын, оларға өзінің бухгалтерлік есеп беру са-ласында кәсіптік сұранысын қанағаттандыра алатындай талап қоя білетін, жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланушы-мамандар даярлауды қажет етеді.

4.Автоматтандырылған бухгалтерлік ақпараттық жүйелерге қойылатын талаптар мен олардың даму этаптары.

Нарық экономикасы жағдайында бухгалтерлік есеп, сонымен қатар бухгалтерлік есеп беру, коммуникацияның негізгі құралына айналды. Ақпаратты пайдаланушылар әр түрлі болғандықтан, олардың мақсаттары бір-бірімен бәсекелес, көп жағдайда қарама-қайшы келеді. Ақпараттар ағы-нының сыйымдылығы мен салыстырмалылығы әрқилы болуы мүмкін, сонымен қатар олардың құрылымы да үлкен мәнге ие болады. Ақпараттар ағынын қалыптастыру тәсілдері әр түрлі болған жағдайда, олардың атауы бірдей болғанымен мазмұндары мүлдем бөлек болуы мүмкін.

Соңғы жылдары көптеген экономикасы дамыған елдерде экономика саласындағы халықаралық интеграцияның тұрақты өсуіне байланысты, бухгалтерлік есепті халықаралық бірегейлендіру мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Бизнестің дамуы, жеке жағдайда ұлтаралық корпорациялар ролінің күшеюі белгілі бір біркелкілікті, жоқ дегенде осы немесе басқа елде қолданатын пайданы есептеу алгоритмдерін қалыптастыру принциптерінің, салық салу, еңбекпен табылған қаржыны инвестициялау және тағы басқа мүмкіндіктерінің болжамды және түсінікті болуын қажет етеді. Атап айтсақ, біздің бухгалтерлік есеп саласындағы мамандарымыз батыс елдерімен кәсіпорын деңгейінде белсенді қарым-қатынас жасағаннан кейін ғана осы мәселеге тап болды.

Бухгалтерлік есеп үлгілерінің түйіспеуі, бұрынғы халықтық демократия елдері және қалған басқа әлемге қатысты емес,   ол   ғылыми   сипатқа   ие   және    бухгалтерлік   есепті бірегейлендіру мәселесі ретшде белплі. Бұл мәселемен біздің мамандарымыз нарықтық қатынастарға және бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына көшу кезінде түйісті.

Батыстың мамандары мынандай бухгалтерлік есеп үлгілерін ұсынады:

•        Британ-американдық үлгі;

•        Континенттік үлгі;

•        Оңтүстік-американдық үлгі. Британ-американдық үлгінің ерекшелігі, есепті инвестор-

лар мен несиегерлер мұқтаждығына қарай шешу болып табылады. Бұл үлгіні қолданушы елдер дамыған бағалы қағаздар нарығының бар болуымен, кәсіпқой бухгалтерлік мамандардың біліктілігімен және ұлтаралық корпорациялар санының көптігімен сипатталады.

Континенттік үлгіге компания капиталының негізгі көзі болып табылатын банктермен тығыз байланыс орнату; есеп және есеп берудің түгелділігін заңды реттеу, сондай-ақ есеп және есеп беруге салық салу мен макроэкономикалық жоспарлауды мемлекеттік тұрғыда реттеуге бағыттау сипаты тән.

Оңтүстік-амершандық үлгі жоғары дәрежедегі инфляциямен, есеп пен есеп беруді мемлекеттік жоспарлау талабына бағыттау және есеп принциптерін бірегейлендірумен анық-талады.

Тәжірибе көрсеткендей, бухгалтерлік есеп және есеп беру тәсілдерінің әр алуаңдығына қарамастан халықаралық деңгейде іскерлік қатынастың мүмкіндігін жеңілдету үшін, есептің жалпы принциптерін дайындау қажет. Қазіргі кезде әлемдік шаруашылық және қаржы нарықтарын интернацио-ландыруды күшейтуді, ұлтаралық корпорациялардың ауқымын кеңейтуді көрсететін, бухгалтерлік есеп принциптерін бірегейлендіруге деген беталыс барған сайын артуда. Барлық елдер үшін бірыңғай есеп принциптерін жасау көп ұлтты кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметінде тиімді жұмыс істеу шарты болып табылды. Бір немесе бірнеше елдер аумағында қызмет ететін кәсіпорындар қосымша елеулі шығындарды қажет ететін есеп берудің бірнеше түрлерін жасауға мәжбүр, сондықтан өз есеп беруінің шетелдікпайдаланушыларға түсініктілігін қамтамасыз ететін шаралар қабылдауы қажет.

Соңғы жылдары бухгалтерлік есеп стандарттарын бірегейлендіру жұмысы капиталистік елдерде едәуір жандана түсті. Бұл жұмыс: аймақтық деңгейде (мысалы, ЕЭҚ шеңберінде) және бүкіл әлемдік қоғамдастық деңгейінде жүргізілуде. Есеп және есеп берудің мұндай бүкіл әлемдік реттеу шеңберіне біртіндеп Шығыс Еуропа және ТМД елдері тартылуда.

Есеп принциптерін стандарттауда ЕЭҚ көлемінде «Ортақ нарық» елдерінің іс-шаралары үлкен роль атқаруда. Есеп және есеп беруге деген талапты бірегейлендіру үшін ЕЭҚ бағыттамасы пайдаланатын заңды құжат болып саналады. Бағыттама - бұл мүшелдерінің ішкі заңдарына енетін мін-детті ЕЭҚ заңы.

Дайындалған бағыттамалар есеп берудің нысандары (форма) және олардың аудиттелу ережелері; шоғырландырылған есептемені жасау принциптері; аудиторларға қойылатын біліктілік талаптар және ЕЭҚ елдеріндегі аудиторлық дипломдарды өзара мойындауы; банктердің және басқа қаржылық ұйымдардың жылдық қаржылық есептемесін және шоғырландырылған есептеме; бас кеңсесі бұл елден тыс орналасқан ЕЭҚ-ға мүшелдердің қаржылық-несиелік ұйымдарының жылдық қаржылық есептемесіне қойылатын талаптар; осы есеп беруге қатысты бүкіл ұйым қызметі туралы мәліметтерді реттейді.

Есеп және есеп беруді жетілдіру, ақпарат ағынын бірегейлендіру батыс елдерінде біріншіден, ғылыми зерттеу түрінде, екіншіден, сәйкес түрде есеп беруге және есеп жүргізуге байланысты арнайы талаптар қою нысанында жүзеге асырылады. Бұл ереже тек қаржылық есеп пен есеп беруге ғана қатысты екенін атап кету керек.

Қаржылық бухгалтерия үшін қаржылық есептеме дайындалуға тиісті принциптер немесе стандарттар, сонымен қатар белгіленген параметрлер негізінде құралатын және есептелетін нысандар мен көрсеткіштер анықталады. Бұл стандарттар әр елде әрқалай аталғанымен олардың міндеттері бірдей. Мысалы, АҚІІІ пен Жапонияда бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған принциптер жүйесі (Сеnегаl Ассерted Ргіnсірles - СААР) жұмыс істейді.

Америкалық дипломды қоғамдық бухгалтерлер институтының анықтауы бойынша, нақты кезең үшін жалпы қабылданған есеп принциптері мен оған сәйкес экономикалық ресурстар және міндеттемелер, есеп беруде активтер мен міндеттемелер түрінде көрсетілетін бәтуа (консенсус) болып табылады. Олар мұрағаттар (архив) мен міндеттемелерде қандай өзгерістер жасалуға тиіс; бұл озгерістер қай уақытта тіркелуі керек; активтер, міндеттемелер және олардағы өзгерістер қалай өлшенуі керек; қалай және қандай ақпарат жариялануы керек; қаржылық есеп беру қандай құжаттардан құралуы керектігін реттейді. Бұл принциптер баршаға мәлім және заң жүзінде реттеліп, бар тәжірибе, орынды дәлел, дәстүрлер, олардың таралу тереңдігі, практикалық қажеттілігі негізінде жасалады.

Бұл стандарттар Ұлыбританияда есептің стандарттық принциптері туралы құжаттар деп, ал Францияда - мөлшер (норма) деп аталады. Есеп және есеп беру жүйесінің маңызды элементі стандарттарды жасау және жетілдіру болып табылады, себебі біріншіден, олар бухгалтерлік құжаттардың әр түрлі кәсіпорындар арасында және де жеке есеп беру кезеңінде салыстырмалылықты қаматамасыз ететіндігінде, ал екіншіден, есептік ақпараттың әр оқырмандар үшін қол жеткізерлік шарты болып табылатындығында, себебі кері жағдайда оларға жеке кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің ерекшелігінің байыбына бару сияқты күрделі жұмыс атқаруы керек болар еді.

Батыс елдерінде заң шығарушы жүйелердің ықпалымен есеп ережелерін заңды түрде реттеудің екі тәсілі қалыптасқан. Германия, Франция, Аргентина сияқты елдерде тәжірибе жүзінде есептің барлық негізгі принциптері заң шығару актілерімен анықталған. Ал АҚШ және Ұлыбритания сияқты елдерде есеп «заң тыйым салмағанның бәрін істеуге болады» деген принципі бойынша құрылған. Мұнда есеп және есеп берудегі реттеу ережелерін, бірінші жағдайдағыдай заңгерлер емес, ең алдымен кәсіпқой бухгалтерлер анықтайды. Бірінші үлгідегі «заңдандырылған» елдер, ал екінші үлгідегі «заңдандырылмаған»   елдер   болып   анықталады.   Батыс   экономистерінің ұйғаруы бойынша қатаң заңды реттеу кезінде бухгалтерлік есеп жүйесі өзінің икемділігін жоғалтады, ал екінші есеп тәсілі кезінде кәсіпкерлік қызметтегі өзгермелі шарттарды бейнелейді.

Әр түрлі елдердегі есепті реттеудің кейбір ерекшеліктерін қарастырайық. Мысалы, АҚШ-та бухгалтерлік есепті реттеудің негізгі ерекшелігі сол, нормативтік құжаттар біріншіден, мемлекеттік емес мекемелерде жасалса, екіншіден, тек ұсынбалы сипаттамада болады.

Оның үстіне мұндай құжаттарды арнаулы жасаушылардың реттеуші құқығы, мәселен - Американың қорғаушы (присяжный) бухгалтерлер институты (Аmerican Institute of Certified Public Accountans, АІСРА) және қаржы есебі стандарттарын жасау кеңесі (Ғіnаnсіаl Recounting Standards Board, FASB) сияқты мемлекеттік мекемелермен мойындалады. Атап айтсақ, құнды қағаздар мен биржа комиссиясы (Secuerites and Exohancte Commission, SEC) корпорациялардың мониторинг қызметін, құнды қағаздардың қор биржасындағы баға белгіленуін, олардың қаржылық есептері мен аудитінің жалпы принциптерін реттеуін қамтамасыз етеді. 8ЕС кандидатуралары АҚШ Президенті бес жылға тағайындаған, Сенат мүшелері мақұлдаған бес мүшеден тұрады. Сонымен қатар, олардың ішінде бір саяси партияның өкілі үшеуден аспау керек. Бес мүшенің біреуі Президенттің тағайындауымен комиссияның төрағасы болып тағайындалады.

1975 жылдан бастап SЕС осы жайында АІСРА мен ҒАSВ-ның нормативтік құжаттарына негізделген екі түрлі реттеулер: Бухгалтерлік есеп бойынша шығарылымдар (Acconting' Series Releases, ASR) және Бухгалтерлер үшін бюллетендер (Starff Acconting Bulletins, SAB) жариялады. Реттеудің бірінші түрі SЕС-тің бухгалтерлік есепті жүргізуге, сонымен қатар корпорациялардағы ашық ақпарат пен аудит ережелерін таныстыруға арналған талаптарды ұсынады. Ал екінші түрінде бухгалтерлер үшін АSR-ді практикада қолдану ұсыныстары мен техникалық бағыттары көрсетілген.

Есеп саласында корпорациялар қызметін мемлекет тарапынан бақылау және нақты реттеу АҚШ-тың өте ірі қор биржаларының  листингі   бойынша  жүзеге   асырылады.   Есеп саласында SЕС-тің ұсынуынсыз корпорация листингке енгізілмейді. Егер өте ірі қор биржалар листингіне кіретін корпорациялар тауар мен қызмет көрсету нарығының басым бөлігін қамтамасыз ететін болса, онда бухгалтерлік есеп сапасына  сәйкес   бақылау  жасау  да   нарықтың   осы   бөлігін қамтиды.

1973 жылдан бастап осы уақытқа дейін FАSВ есептің барлық жағын қамтитын 129 стандарт жасап, жария етті. FАSВ стандарттар жасаумен қатар «Түсініктеме» атты құжаттар жариялады. Бұл құжаттардың стандарттармен бірдей дәрежеде заңцық мәні бар және ҒАSВ-тың қазіргі стандарттары мен оған дейінгі құжаттарын түрлендіруі не стандарттардың жаңа қызмет түрлері мен есеп объектілері бойынша кеңей-тілуі және таратылуы болып табылады.

Стандарттарды жасау және түсініктеме беруден өзге FАSВ, фирмалардан түсетін практикалық сипаттағы сұра-ныстарды, сонымен қатар экономикалық жағдайдың өзгерісін ескеретін, сол немесе басқа стандартты іс жүзінде қолдану барысында ұсыныстар беру мақсатында «Техникалық бюллетендер» жариялады (барлығы 44 техникалық бюллетень жарияланды).

Нормативтік құжаттардың салыстырмалы тұрақтылығына қарамастан, көптеген американың жетекші мамандары бұл тәсілді келешекке арналған ұзақ мерзімдік қаржы есебін стандарттау мәселесін шешпейтін «жыртықты жамау әдісі» деп қарайды. Сол себептен бухгалтерлік есептің тұжы-рымдамалық негізін жасау туралы шешім қабылданды. Сәйкес құжаттармен жұмыс жетпісінші жылдардың екінші жартысында басталды, 1978 жылдан 1985 жылға дейін қаржы есебінің тұжырымдамалары туралы ережелер жинақтамасы жарияланды.

SFАС 1-ережесінде «Коммерциялық ұйымдардың қаржы-лық есеп беруінің мақсаты» (1978 жылдың қарашасында жа-рияланған) пайдаланушылар мен қаржылық есептеменің мақсаттары, сонымен қатар қаржы есебінің тұжырымдамалық негізінің даму келешегі баяндалған.

SFАС 2-де («Есептік ақпараттың сапалық сипаттамасы» 1980 жылдың мамырында жарияланған) есеп-қисаптың негізгі сипаттамалары   (релеванттық  және   сенімділік),   қосалқы   сапалық белгі - есептік мәліметтердін салыстырмалығы, шаруашылық өмірдегі факторларды сәйкестендіру (тану) белгілерін қолдану арқылы шектеулер берілген.

SFАС 3-те «Коммерциялық (пайдалылығы бар) ұйымдардың қаржылық есеп-қисабының элементтері» (1980 жылдың желтоқсанында жарияланған) қаржылық есеп-қисаптың негізгі элементтерінің анықтамасы берілген. Кейінірек ЗҒАС «б»-да бұл анықтамалар бойынша болған өзгерістерді ескере оты-рып толықтырылған, кеңейтілген және нақтыланған.

SFАС 4-те «Коммерциялық емес (пайдалылығы жоқ) ұйымдардың қаржылық есеп-қисаптарының мақсаттары» (1980 жылдың желтоқсанында жарияланган) коммерциялық емес ұйымдардың қаржылық есеп беру мақсаттары және пайдаланушылары анықталган.

SFАС 5-те «Коммерциялық (пайдалылығы бар) ұйымдардың қаржылық есептемесін бағалау және сәйкестендіру» (1984 жылдың желтоқсанында жарияланған) сәйкестендіру белгісі, өлшеу белгісі, бухгалтерлік есеп негізіне алынған алғышарттар және оның принциптері мен шектеулері және тағы басқалары келтірілген.

SFАС 6-да «Қаржылық есеп-қисап элементтері» (1985 жылдың желтоқсанында жарияланған) активтер,. несиелік борыштар, меншікті капиталы, инвесторлардың улесі және олардың арасында табыстың бөлінуі, табыстар, шығындар, ысыраптар және пайда, сонымен қатар табысты танудың әр түрлі тұжырымдамасы анықталған. Берілген ереже SFАС 3-ті ал-мастырып, SFАС 2-ні толықтырады. SЕС, FАSВ және АІСРА-мен қатар АҚШ-та есепті реттеумен белгілі бір дәре-жеде мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп стандарттары комитеті; американдық бухгалтерлер қауымдастығы; басқару есебі саласындағы мамандар институты айналысады.

АҚШ-тың салық басқармасы, сонымен қатар әр турлі министрліктер, агенттіктер, комитеттер мен федералдық және жергілікті дәрежедегі комиссиялар реттемелері тек қана ведомстволық бағыныстағы мекемелерге таратылған. ¥лы-британияда негізгі реттеме «Компаниялар туралы Заң» болып есептелінеді, оның негізгі бөлімі бухгалтерлік есеп пен аудитке қойылатын талаптарды реттейді, ал ұлттық стандарттары заңды толықтырады және тек ұсыныстар енгізеді. Бұл заң барлық тіркелген компанияларға (жауапкершілігі шектеулі компания ма, жоқ па, оған қарамастан) сонымен қатар ашық түрдегі акционерлік қоғамдарға қолданылады. Компания туралы Заң тәуелсіз ұйымның стандарттарын жа-сауға және жариялауға уәкілдік береді.

Ұлыбританияда бухгалтерлік есеп стандарттары, тәуелсіз ұйым болып саналатын стандарттар бойынша Кеңес арқылы жасалады.

Компания туралы Заңның VII бөлімнін 3-тарауында бухгалтерлік есеп стандарттарын жасау бойынша уәкілдік баяндалған. Бұл заң, бухгалтерлік есеп стандарттарымен шұғыл-данатын ұйымдарға белгілі бір құрылымды бекітіп бермейді, ол стандарттар Заңда белгіленген ережелерге сәйкес келуін көрсететін шарт қояды. Бухгалтерлік есеп стандарттарын жариялаумен қатар уәкілділікті тек қана Мемлекеттік хатшы ғана бере алады. Ол осы стандарттарды жариялау мен басқаруды немесе стандарттан ауытқыған жағдайларға тексеру жүргізуді жүзеге асырады.

Францияда бухгалтерлік есепті жүргізу бухгалтерлік есеп туралы арнайы заңмен реттеледі.

Қаржылық есеп беруге келісу және оны жақсарту мақсатында, сонымен қатар бухгалтерлік есеп мамандарының қызметін қарқындату үшін 1973 жылдың 9 маусымында бухгалтерлік есептің Халықаралык Стандарты бойынша Комитет құрылды (ЕХСК).

Ол Австралия, Канада, Франция, Германия, Жапония, Мексика, Нидерландия, Үлыбритания мен Ирландия және АҚШ-тың бухгалтерлік ұйымдар арасындағы келісімнің нәтижесінде құрылған. 1982 жылдың қарашасында Келісім мен Жарғы қайта қаралды.

ЕХСК мүшелері - халықаралық бухгалтерлер федерациясының (ІFАС) (ХБФ) мүшелері болып табылатын кәсіпқой бухгалтерлік ұйымдар. Федерацияда 1994 жылдың қаңта-Рында 80 елден келген 109 ұйым-мүшесі болды. Бұл ұйым-Дарда өндіріс және коммерция саласында, мемлекеттік ма-Щьіқта, академиялық мекемелер мен үкіметте жұмыс істейтін бір миллионнан астам бухгалтерлері бар. ЕХСК басқарасы, ХБФ-ға кіретін кәсіпқой бухгалтерлік ұйымдар, сонымен қатар   көп   ұлтты   компаниялар,   қаржылық   мекемелер,   бухгалтерлік  фирмалар және  басқа ұйымдардың жарналарымен қаржыланады.

ЕХСК жұмысына, 13 елдің бухгалтерлік ұйымдары, со-нымен қатар қаржылық есептеме жасау мәселесіне мүдделі басқа да ұйымдардың тікелей өкілдерінен тұратын басқарма басшылық етеді. Қазіргі кезде басқарма құрамына: Австралия, Канада, Франция, Германия, Индия, Италия, Жапония, Иордания, Нидерландия қоғамдық бухгалтерлердің Скандинавия Федерациясы, Оңтүстік Африка, Үлыбритания, АҚШ-тың бухгалтерлік ұйымдарының және қаржы талдаушылар Ассоциациясының Халықаралық Үйлестіру Комитетінің өкілдері кіреді.

Басқарма тұрақты түрде пайдаланушылар өкілдерімен, қаржылық есептеме құжаттарын жасаушылармен және стандарттарды бекітетін кәсіпорын өкілдерімен, сондай-ақ үкімет-аралық ұйымдардың бақылаушыларын қамтитын халықаралық Консультативтік Топпен кездесіп тұрады.

ЕХСК қызметінің негізгі мақсаттары мыналар:

1) қоғам мүддесі үшін қаржылық есеп беруді ұсыну кезінде орындалуға тиісті және олардың бүкіл әлемде қабылдануы мен орындалуына мүмкіндік беретін  халықарал бухгалтерлік   стандарттарды   (ЕХС)   тұжырымдау   және   жариялау;

2) қаржылық есеп беруде пайдаланылатын нұсқауларды, бухгалтерлік есеп стандарттарын және қаржылық есеп беруде пайдаланылатын тәртіптерді жақсарту және келісім бойынша жұмыс жүргізу.

ЕХСК мен Халықаралық Бухгалтерлер Федерациясының қарым-қатынасы, олардың өзара келісімдерімен анықталады. Соңғы Келісімде ЕХСК бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын жасауға және шығаруга шектеусіз толық құқығы бар екені мойындалған.

ЕХСК мүшелерінің міндеттері: жариялау үшін мазмұнын ЕХСК Басқармасы мақұлдаған әрбір ЕХС-ті өз елдерінде жариялау арқылы ЕХСК-ның жұмысын қолдау; стандартты жасаушы үкімет пен ұйымның жарияланатын қаржылык есептемесінің барлық негізгі бағыттары ЕХС-ке сәйкес болу керектігіне көз жеткізу; құнды қағаздар нарығын бақылаушы ұйымдарды, өнеркәсіптік және іскер топтарда жарияланатын қаржылық есеп берудің барлық негізгі бағыттары бойынша ЕХС-ке сәйкес болуы және сондай сәйкестік фактысын ашып көрсету қажеттігіне сендіру; қаржылық есеп берудің ЕХС-ке сәйкес келу фактысын ескеруіне аудиторлардың мүмкіндік жасауы; ЕХС-тің барлық елде қабылдануы мен сақталуын көтермелеу.

Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын жасау, Басқарма өкілдері,  ұйым мүшелері,  Консультативтік Топтың мүшелері, басқа ұйымдар мен жеке тұлғалар, сонымен қатар ЕХСК-ның жеке құрамы, бухгалтерлік есептің Халықаралық Стандарттары бойынша Комитетте жасалуы мүмкін болатын Ол жаңа   тақырыптар    бойынша   өз   ұсыныстарын   енгізгеннен V   кейін   басталады.   Уақыт  өткен  сайын  қызметкерлер   күнделікті жұмыс бағдарламасына жоба бойынша енгізілуге тиісті белгілі бір тақырыптарға негізделген  ұсыныстар енгізеді. Бұл  ұсыныстар Басқармада қаралады. Басқарма тақырыпты жұмыс бағдарламасына енгізгеннен кейін жариялауға тиісті және соңында бухгалтерлік есептің Халықаралық Стандарты жобасының негізгі принциптерінің тізбесін жасайтын басқару комитетін құрады. Әр басқару ко-митетін Басқарманың өкілі басқарады және оның құрамына, жоқ дегенде, әр түрлі үш елдің бухгалтерлік мүшелерінің өкілдері кіреді. Басқару комитеттеріне, Басқармаға немесе Консультативтік Топқа ұсынылған және берілген тақырып бойынша сарапшы болатын басқа да ұйымдар өкілдері кір-гізілуі мүмкін.

Басқару комитеті ұсынылған мәселелерді қарайды және жоспар құрады. Құрылған жоспар бойынша Басқарманың ескертулерін алғаннан кейін басқару комитеті принциптер тізбесінің жобасын даярлайды. Берілген тізбенің мақсаты жарияланатын жобаны даярлау кезінде пайдаланылатын бухгалтерлік есептің негізін қалайтын принциптерін белгілеу болып табылады. Ол қарастырылатын балама шешімдердің сиапттамасынан және олардың қабылдау немесе ауытқу себептерінен тұрады.

Жұмыс барысында тақырыпқа байланысты бухгалтерлік есептің барлык мәселелеріне шолу жасалады; осы мәселелер бойынша қаржылық есептемені даярлау және ұсыну барысында   ЕХСК-нің   жоспарын   қолдану   мүмкіндікіері варастырылады; бухгалтерлік есеп пен практикаға қойылатын ұлттық және аймақтық талаптар, сонымен қатар тақырыпқа қатысты басқа да материалдар зерделенеді. Келесі кезеңдерде жетекшілік ететін комитет барлық материалдар мен мәселелерді егжей-тегжейлі қарап шығып, ұлттық және аймақтық талаптар мен нұсқауларға өздерінің ұсыныстарын береді.

Принциптер тізбесінің жобасы, стандартты белгілейтін мүше-ұйымдар, Консультативтік Топ мүшелері, органдар және басқа да мүдделі топтар мен жекелеген тұлғалар арасында, олардан ескерту алу мақсатында халықаралық деңгейде таратылады. Басқару комитеті принциптер тізбесін жоба бойынша қарап шығып, бекітуге көрсетілген тізбенің түпкі нұсқасына келіседі; Басқару комитеті жарияланатын жобаның жоспарын даярлайды. Жоба қаралып шығып, Басқарма мүшелерінің 2/3-сі қолданғаннан кейін, жария-ланады. Ескертулер бойынша жөнделген жобаны Басқару комитеті Басқармаға қайта қарауға береді және жоқ дегенде жобаны Басқарма мүшелерінің 2/3 -сі мақұлдаса, стандарт жарияланады.

Басқарма бұл жұмыстың барысында қарастырылатын мәселелер бойынша косымша кеңестің қажеттігі бар ма немесе ескертпелер алу мақсатында талқылау жүргізу үшін тезистер жасау керек пе, соны шешеді. Сонымен қатар, бухгалтерлік есептің халықаралық стандартының жобасын жасаудан бұрын жариялануға жататын жобаның бір емес бірнеше нұсқасын құру қажеттігі тууы мүмкін. Басқарма, қазіргі бухгалтерлік есептің Халықаралық Стандартты бірінші қабылдағаннан кейін болған өгерістерді ескере отырып, қайта қарауды керек ете ме? - деген сұрақты талқылау үшін басқару комитетін кұру керектігі жөнінде шешім қабылдайды.

Бухгалтерлік есептің Халықаралық Стандарты бойынша Басқару Комитеті 1994 жылға дейін 29 ЕХС-ті жариялады. Бұл стандарттарға кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты көптеген тақырыптар енген. Басқарма, сондай-ақ бухғалтерлік есептің халықаралық стандарттарын жасаушы-ларға және қазіргі ЕХС-ті қайта қарауға көмек көрсету мақсатында қаржылық есеп беруді дайындау және ұсыну жоспарын, сондай-ақ ЕХС рұқсат еткен балама бухгалтерлік тәсілдердің санын қысқарту үшін, каржылық есептемені ұсынуға қатысты тәртіптер мен бухгалтерлік есеп стандарттарының негізін даярлау нұсқауларын шығарды.

Осы мақсатпен жобаны берілген стандарт бойынша, басқа да жетілдірілулерді енгізу және кеңейту үшін шешім қабылданған.

1987 жылдың қаңтарында жобаның бірінші кезеңінің жоғары деңгейі болған Е32 қаржы есебінің Салыстырмалы жобасы жарияланған. Ұсынылған жобада, осыған ұқсас амалдар мен жағдайларға байланысты қазіргі ЕХС-тің бухгалтерлік тәсілді еркін таңдауға мүмкіндік беретін 29 сұрақ қарастырылған. Жариялануға ұсынылған Е32 жобасы бойынша, хаттарда баяндалған түсініктемелер бойынша әрбір сұрақты кайта қарауға сәйкес, Басқарма 1990 жылдың маусымында қаржылық есептің салыстырмалылығы жөнінде Мәлімдеме бекітті.

Е32 жобасында қаралған мәлімдемедегі ұсыныстар бойынша, Басқарманың жекелей өзгерістер енгізуіне байланысты жариялануға жататын үш мәселе анықталған. Онда Басқараманың жұмысын жалғастыруға керекті 21 сұрақ анықталған. Басқарма стандарттар алғаш жарияланғаннан бері болған өзгерістерді ескере отырып көптеген стандарттарды қайта қарау керектігін мойындады. Қаржылық есептеменің салыстырмалылығы бойынша Мәлімдемені қайта қарау барысында қажетті түзетулер енгізу мүмкіндігі туады. Осыған байланысты сәйкес жобаны жетілдіру мақсатында, қаржылық есеп берудің салыстырмалылығы бойынша негізге алынған Мәлімдемедегі өзгерістерді ескере отырып, стандарттарды қайта қарау ғана емес, сонымен қатар Стандарттарға берілетін түсініктердің баламалы болатынын және олардың басқа Стандарттармен сәйкес келісілген болу керектігіне, жеткілікті түрде толық жасалуына мүмкіндік беру керек. Сонымен қатар, әрбір стандарттың формасын қайта кдрау және ақпаратты толығымен ашуға қойылатын талаптарды қарау қажеттігі пайда болды.

Есеп және есеп беру талаптарын бірегейлендіруге БҰҰ  өз үлесін қосуда. 1990 жылы Нью-Йоркте Біріккен Ұлттар Ұйымы жариялаған Қаржылық есеп беру негізін құрайтын «Мақсаттар мен тұжырымдамалар» атты баяндамасында, сарапшылардың басқаруымен бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары негізінде қабылданған, қаржылық есеп беру мен бухгалтерлік есепті жүргізуге қолданылатын тұжырымдамалық ережелер баяндалған.

Бұл баяндамада, бухгалтерлік есеп беруге, сондай-ақ есепке деген тұжырымдамалық мынандай талаптар келтірілген:

1.         Ақпараттың орынықтылығы:

1)     уақтылық және мәнділік;

2)  нәтижелерді болжау және бағалау құндылығы.

2.        Ақпараттың растылығы:

1)     берілген мәліметтердің шынайылығы;

2)     мазмұнының нысанынан басымдылығы;

3)  бейтараптылығы;

4)  абайлампаздығы;

5)     тексеру мүмкіндігі.

3.         Ақпараттың салыстырмалылығы:

1)     есеп саясатының тұрақтылығы;

2)  мәліметтерді  өңдеу әдістерін қолданудың дәйектілігі;

3)  есеп беру мерзімдерін пайдаланудың тізбектілігі;

4)  егер елеулі зардап болатын болса, онда есеп саясатын өзгерту.

4.  Есеп беруді көрсету нысандарының түсініктілігі.

5.     Сандық және сапалық баға:

1)     есептің қарама-қайшылықсыздығы;

2)  ақшалай өлшеу және құн бойынша есеп;

3)     жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның әдісін қолдану;

4)  есептеу әдісін қолдану.

Зерделенген материалдар негізінде, соңғы жылдары бухгалтерлік есеп стандарттарын жеке елдереде, сонымен қатар әлемдік ауқымда бірегейлендіру жұмысының едәуір жандана түсуі, ақпарат жүйелерінің бірегейленуіне байланысты қорытынды шығаруға болады. Тәжірибе көрсеткендей, бухгалтерлік есеп принциптерін бірегейлендіру халықаралық деңгейде іскерлік қарым-қатынасты жеңілдетуге, әлемдік шаруашылық және қаржылық нарықтардың интернационалдануын күшейтуге, ұлтаралық корпорациялардың ауқымын кеңейтуге, сыртқы экономикалық қызметте көп ұлтты кәсіпорындардың   тиімді   жұмыс   істеуіне   және   тағы   басқаларға көмектеседі, сонымен қатар бірнеше ел аймағында қызмет істейтін кәсіпорындардың есептемесін жетілдіруге кететін шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

 

5. Компьютерлік жүйенің элементтері

 

Жүйе - бұл бір-бірімен байланысқан және белгілі бір тұтастықты, бүтіндікті құрайтын элементтер-дің жиынтығы. Жүйе туралы ұғым қашанда эле-мент, тұтастық, құрылым, байланыс, қатынас, қосалқы жүйе сияқты түсініктермен байланысты. Жалпы білімнің барлык салаларында бұл ұғым әр түрлі мағыналарды білдіреді, дегенмен «жүйені» элементтердің бірігуінен тұратын біртұтас объект деп қарастыруға болады.

Кез келген жүйені шектеулі санға бөлшектеу арқылы қо-салқы жүйелер алуға болады, оның ішінде әрқайсысын өз кезегінде сәйкес жүйенің элементі ретінде қарап, бірінші деңгейдегі қосалқы жүйені алғанша шектеулі санға бөлшек-теуге болады.

Жүйенің элементі деп белгілі бір міндеті бар және берілген есеп аясында әрі қарай бөлшектенуге жатпайтын объектіні айтамыз. Мысалы, егер балансты жүйе ретінде қарастырсақ, онда оның элементтері баланстың жеке баптары болып табылады.

Жүйе қүрылымы деп оның элементтерінің сыртқы ортамен өзара әсерін анықтайтын ішкі кеңістік байланыс-тарының салыстырмалы түрдегі орнықты тәртібін айтады.

Элементтердің сыртқы ортамен байланысы берілген эле-менттің енулері мен шығулары арқылы үлгіленеді. Кез келген нақты жүйенің ортамен өзара әрекеттесу саны шек-теулі енулер және шығулар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, шаруашылық іс-әрекеттері жөніндегі деректер бух-галтерлік ақпарат жүйесіне ену, ал шешім қабылдау ақпа-раты одан шығу брлып табылады. Баскару жүйесі деп басқару объектісі мен басқарылатын бөлімнін өзара байланысуы арқылы жүзеге асырылатын жүйені айтамыз. Басқару жүйесі кибернетикалық жүйелерге жатады. Мұндай жүйенің қарапайым құрылымы 4-суретте көрсетілген.

Кибернетикалық   жүйелер    келесі    қасиеттермен    сипат-

талады:

•        сыртқы ортамен байланысы;

•        атқарушы және басқарушы ұйымдарының болуы;

•        әрекет жасайтын тұйықталған тізбегінің болуы;

•        басқару үшін ақпаратты қолдану. Кибернетикалық   жүйелер   ашық   түрде   болады,   себебі

олар сыртқы ортамен озара байланысып, күрделі жүйе кұруы мүмкін.

 

4 - Жүйелердщ сыныптамасы

Жүйелер әр түрлі болуы мүмкін: қарапайым, болмыстық, күрделі, материалдық, экономикалық, әлеуметтік, автоматтан-дырылған және т.б. Олар белгілі бір мақсаттарға байланысты әр түрлі белгілер бойынша сыныпталады.

Жалпы кең көлемде барлық жүйелерді материалдық және болмыстық жүйелерге бөлуге болады. Материалдьщ жүйелер өз кезегінде табиғаты органикалық емес (физикалық, химия-лық, геологиялық және т.б.) және қарапайым да күрделі биологиялық объектілерден тұратын тірі жүйені құрайды. Тірі жандардың айрықша сыныбы әлеуметтік жүйені түзеді.

Ал болмыстьщ жүйелерге адам ойының жемісі (болжамдар, теориялар, ғылыми білімдер және басқалар) жатады. Шығу тегіне қарай жүйелер табиғи және жасанды болып бөлінеді. Табиғи жүйелер табиғи жағдайларда пайда болады; ғарыш кеңістігі, күн жүйесі, ауа райы, тау-кен жүйелері және тағы басқалары. Жасанды жүйелерге, мысалы: көлік жүйесі, бай-ланыс жүйесі, жерді суғару жүйесі, ақпарат жүйесі (АЖ) жатады.

Барлық жүйелер элементтерінің байланысу белгілеріне қарай айқындалған және ықтимал болып екіге бөлінеді.

Айқындалған жүйеде барлық элементтер өзара айқындалған түрде байланысады. БАЖ айқындалған жүйеге жатады.

Ықтималды (стохастикалық) жүйеде жүйенің мінез-құлқына дәл болжау жасауға болмайды, бірақ белгілі бір анықталған дәрежедегі болжаммен сол немесе басқа уақиғаның пайда болуын күтуге болады.

Жүйелер заттық (физикалық) және ақпараттық болып бө-лінеді. Заттық жүйелер заттық ағымға (энергияға) байланыс-ты. Ондай жүйелерде жеке элементтер арасындағы байланыс механикалық және физикалық болады.

Ақпарат жүйелерінде жеке элементтер арасындағы байланыс тікелей ақпарат, яғни осы жүйеге қатысы бар ха-барламалар, дабылдар және қандай да бір уақиғалар арқылы жүзеге асырылады.

Қоршаған ортамен алмасу дәрежесі бойынша жүйелер ашық (тұйықталмаған) және жабық (тұйықталған) болып бөлінеді.

Тұйықталған жабық жүйенің (механизм тәрізді) ашык жүйеден (эконокмиалық, АЖ) ең басты айырмашылығы алмасу үрдісі болып табылады.

Күрделілік дәрежесі бойынша жүйелер үш сыңыпқа бөлінеді: қарапайым, күрделі және өте күрделі.

Қарапайым бухгалтерлік ақпарат жүйесіне мысалы: тұрғын үй меншігі кооперативінің шаруашылық іс-әркеттерін жүргізу жатады.

Меншік формасы және қызмет аясы әр түрлі кәсіп-орындарда қаржылық есепті журнал-ордерлік форма негізінде жүргізу күрделі бухгалтерлік ақпарат жүйесіне мысал бола алады.

Өте күрделі бухгалтерлік ақпарат жүйесіне, мысалы: бірлескен кәсіпорындарда, акционерлік қоғамдарда және әр түрлі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерде бір уақытта қаржы, басқару және салық есептерін жүргізу жатады.

Кибернетикалық жүйенің бір түрі экономикалық жүйе (ЭЖ). Экономикалық өндірістік жүйеге енуші болып -табиғи, еңбектік, материалдық, қаржылық, ақпараттық және басқа қорлар кешені, ал экономикалық өндірістік жүйеден шығушы болып - қоғам қажеттлігін қанағаттандыру үшін қызмет атқаратын игілік пен қызмет көрсету жиынтығы жатады. Экономикалық жүйе өте күрделі жүйеге жатады және «қара жәшік» тәсімі (схемасы) бойынша бейнеленуі мүмкін.

5-сурет. Экономикалық жуйснің ыкшамдалған улгісі

 

ЖҮЙЕНІҢ ҚАСИЕТТЕРІ

Бухгалтерлік ақпарат жүйелеріне кибернетикалық жүйе-лердің барлық қасиеті тән: гомеоститикалық, тұтастық, оқшаулық, дербестік, қосындылық, бөлінгіштік, көптілік, бейімділік, изоморфизм, бірлесімділік және тағы басқалары.

БАЖ-дың гомеостатикалық қасиеті - тиімділікті елеулі темендетпей қызмет жүргізу қабілетін қанағаттандырады. Сондықтан, БАЖ-ды жасаудың мақсаты - ақпарат қорлары-^НыН өзара тиімді әсерлесуін өзгертпей біріктіру болып табылады. Тұтастық қасиеті - жүйедегі бір элементтің өзгерісі барлық қалған элементтердің өзгерісін тудыратын өзара байланысты білдіреді. Мысалы, есептеу техника құралдарын жетілдіру, жүйенің барлық қалған элементтерінің өзгерісіне: программалық өнімнің, ақпарат нысандарының, өңдеу үрдісін ұйымдастыру    тәсілдерінің    және    басқаларының    өзгеруіне әкеліп соқтырады.

Түтастық қасиеті жекелей алғанда жүйенің өз құра-мындағы бірде-бір элементіне тән емес жаңа эммерджент-тілік деп аталатын қасиетке ие болуы, жаңа сапалық жағдайдың пайда болуын анықтайды. Мысалы, АЖ өзінің бірде-бір    элементіне    тән    емес    шешім    қабылдауға    жәрдемдеседі.

Оқшаулылық қасиеті деп, жүйені сыртқы қоршаған ортадан шек қою мүмкіншілігін, жүйеге кіретін қосалқы жүйелердің дербестігін түсінеміз. Кез келген БАЖ нақты объектілерге тән белгілі бір шеңберде шектелген.

Жүйенің қосындылық қасиеті деп, жүйенің басқа элементтері өзгермеген жағдайда, оның бір элементінің өгерісі бүкіл жүйенің өзгерісіне әкеліп соқтыруын айтады. Сондықтан, БАЖ-ды жобалағанда оның әр элементі және олардың өзара байланысын, бір элементтің келесі бір элементке әсері мүмкіндігінше аз болатындай етіп жобалау керек.    Сондықтан    БАЖ    элементтері    көбінде    модульдік құрылымда жасалады.

Бөлінгіштік - бұл, жүйеден қосалқы жүйе немесе элементтер сияқты анағұрлым ұсақ бөлшектерді бөліп алу мүмкіндігі. Кез келген БАЖ атқарымдық және жабдықтаушы ішкі жиындардан тұрады. Атқарымдық ішкі жиындар өз ке-зегінде атқарымдық есептер кешендеріне бөлінсе, ал жабдық-таушы ішкі жиындар нақты есептерге бөлінеді.

Көптілік қасиетті - жүйеге кіретін жеке элементтердін жай-күйінен, басқа      элементтерінің      жай-күйі      өзгеше болатынын керсетеді.

Бейімділік қасиеті - жүйенің өзгеріп отыратын жағдай-ларға қарай бейімделу қабілеті. Оған мысалы, БАЖ-дын нарықтық экономикаға кешуіне байлаңысты жаңа жағдай-ларға бейімделуін айтуға болады.

Изоморфтық - бір жүйенің қасиеттері басқа жүйелердщ қасиеттерінде бейнелену мүмкіндігі. Бұл нақты экономикалық жүйелерді экономика-математикалық, ұйымдастырушылық және басқа үлгі түрлерінде көрсетуге мүмкіндік береді.

Бірлесімділік дегеніміз бір жүйенің әдістемелік, ұйым-дастырушылық, техникалық, ақпараттық және басқа аспек-тілерін басқа жүйелермен ұштастыруды қамтамасыз ету.

Жүйелердің ортамен өзара байланысы және өзара әрекеттесуі

Бухгалтерлік ақпарат жүйесі енулер мен шығулардан тұратын серпінді (динамикалық) жүйе болып табылады. Енулер арқылы жүйеге сыртқы ортадан белгілі бір уақытта ақпарат келіп түседі, ал басқа уақыт мезетінде олардың түрлену нәтижелері шығулар арқылы сыртқы ортаға беріледі.

Сырткьі орта дегеніміз - жүйені басқаратын органдардың шешім қабылдау үрдісі кезінде тікелей назарға алынатын, жүйеге  қатысты  физикалық  және   әлеуметтік   факторлардың жиынтығы.

Жүйені талдау мен жобалау кезінде оның орындалуына елеулі әсер ететін байланыстарға назар аударылған. Бұл микродеңгей деп аталатын, элементтер арасындағы ішкі байланыстар, сондай-ақ макродеңгейдегі сыртқы ортамен сыртқы байланыстар. Белгілі бір нақты жүйеге біріккен элементтер арасындағы байланысты қалыптастыруды, олардағы енулер мен шығулардың белгілі бір қатынасын іске асыру деп қарастыруға болады.

 

6  Бухгалтерлік есептегі  автоматтандырылған ақпараттық жүйенің сыныптамасы.

 

Көрсеткіш -  бұл,  бір деректеме-негізден  және  бірнеше Ректеме-белгіден тұратын минимал ақпараттық жиынтық.

Көрсеткіштің жалпы формуласы:

П =   {Ц,  Рі,  Рь  Р.Ь   —  Рп}>

р_һ р₂, ...р_п - деректеме-белгілер.

Мұнда 77- көрсеткіш;

д — деректеме-негіз.

Көрсеткіштер нысаны және мазмұны бойынша ерек-шеленеді. Егер деректеме-негіздің (д) мәні өзгерсе, онда көрсеткіштің мазмұны өзгереді. Егер деректеме-белгілердің (р„ р₂, ..., р„) саны мен құрамы өзгерсе, онда көрсеткіштің нысаны өзгереді.

Көрсеткіштің қарапайым нысаны:

П = {д, р„ р₂}; П = {д, р₂, р₃}; ... 77 = {д, р_п}.

Көрсеткіштің кұрделірек нысаны:

П = {д, р„ р₂}; П = {д, р_ь р₃}; ... 77 = {д, р„.„ р_п}.

Құжат - бұл, нысаны бірдей, бірақ мәні жағынан әр түрлі көрсеткіштерден тұратын ақпараттар жиынтығы.

Хабарлама - бұл, тек деректеме-белгілерден тұратын ақпараттар жиынтығы.

Файл (ауқым) - бұл, мәндері бойынша әр түрлі бірнеше көрсеткіштерден не деректемелерден не белгілі бір нысан-дағы хабарламалардан тұратын, ақпараттар жиынтығы.

Ақпараттық ағын - бұл, бухгалтерлік есептің қандай да бір нақты бөлігіне қатысты, ауқымдар жиынтығы.

Ақпараттық жүйе - ақпараттық ағындармен тікелей және кері байланыста болатын ақпарат бірлігінің ең жоғары деңгейі.

Сыныптама дегеніміз - берілген жиындағы объектілерді әр түрлі белгілері бойынша ретке келтіріп тарату болып табылады. Объектілер сыныпталатын топтық белгілер мына-лар: сынып, қосымша сынып, топ, қосымша топ, түр, қосымша түр, тип (тұрпат).

Сыныптауыш дегеніміз - кодтық біріктірулер мен олар-дың сыныптамалық топтамалануы бойынша кодталатын объектілер атауларының жүйеленген жиынтығы.

Сыныптама жүйесі дегеніміз - объектілер жиынын қо-сымша жиындарға бөлу ережелері. Практикада сатылы (ие-рархиялы) және фасетті сыныптама жүйелері қолданылады. Сыныптаудың сатылы жүйесі деп сыныптамалық топтастырулар арасындағы бағыныстылық (иерархия) катынасты орнататын сыныптаманы айтады. Сыныптаманың сатылы жүйесін жүргізу кезінде әрбір топтаманы жіктеу бір негізде жүзеге асырылады. Топтаманың әр сатысындағы алынатын сыныптама өзінен жоғары тұрған орынға бағынады және кайталанбайды.

Сыныптаманың фасеттік жүйесі сыныптаманың көп ас-пектілі жүйесіне жатады. Сыныптамалық фасет-аспектісі тәуелсіз сыныптамалық топтамаларды құруда пайдаланылады. Сыныптаманың фасеттік жүйесінде топтамаға сәйкес фасет-терден алынған, белгілер мәндерінің қосындысы (комбина-циясы) арқылы алынады. Сыньштаманың фасеттік жүйесін жасау, фасеттердің өзара айрықшалануын және тек елеулі белгілерді іріктеуді талап етеді.

Кодтау (шартты белгілеу) дегеніміз - объектілерге код-тық белгілер беру үрдісі.

Қайта кодтау дегеніміз - бұрын кодталған объектіге жа-ңа кодтық белгі беру үрдісі.

Кодсыздандыру - кодтауға кері үрдіс.

Кодтаудың келесі мынандай жүйелері қолданылады: рет-тік, сериялық, жайғасымдық (позициялы), шахматтық, қайта-ланатын код жүйесі, құрамдастырылған.

Кодтау жүйесі - бұл объектілерге код беру ережелерінің жиынтығы.

Кодтарға қойылатын талаптар.

Кодтар:

             мәндері (цифрлары) бойынша минималды болуы;

             объекті   жайында   қажетті   ақпараттардан   тұратын, құрылуы бойынша қисынды болуы;

             бір ғана белгіні бейнелейтін кодтардың бір мәнділігі;

       мүмкіндігінше     қабылданған     цифрлық     белгілерге бейімділігі;

5)   қабылдау   және   есте   сақтау   үшін   ыңғайлы   болуы қажет.

гіл      ^дтаУ^ДЫІі реттік жүйесі өте   қарапайым,   барлық   бел-б_елі^^Д1   .^н.^аТУрал    сандар    қатарындағы    нөмірлермен    қоса, ^еРшің өсу немесе кему ретімен кодтайды.

Құндылығьг. жазбаны құрудың қарапайымдылығы, кіші мәнділігі, тығыздығы.

Жазбаның кемшілігі: объектілерді белгілері бойынша топтамалауды алдын ала қарастырмаған (тек бір ғана белгіні кодтауға болады), сондықтан берілген номенклатурадағы жаңа объектілердің пайда болуына байланысты қабылданған сыныптама бұзылады. Бұл кодтаудың реттік жүйесін пайдалануды шектейді.

Кодтаудьщ сериялық жүйесі (реттік жүйені түрлендіру) ұқсас қарапайым номенклатураларды кодтауға және қандай да бір белгі бойынша жеке топтарға бөлінген объектілерге сериялық нөмірлер беруге арналған жүйе. Номенклатура бойынша объектілерге нөмірлер ретімен беріледі, бірақ мұнда берілген номенклатура бойынша жаңа объектілерге тағайындалатын әрбір серияға резервтік кодтар берілуі мүмкін. Резерв - әрбір серия бойынша кодтар саны 25%-дан кем болмау керек.

Құндылығьт. сериялық жүйе қажетті резервтен тұрады және сонымен қатар разрядтар саны бойынша өте үнемді ке-леді. Бұл номенклатураның кеңейтілуімен қатар сыныптама-ның бұзылуынан сақтайды.

Кемшілігі: тек бір белгі бойынша кодтауга болады. Мысалы, кәсіпті кодтаған кезде, негізгі жұмысшылардың кәсібіне 01-ден 30-га дейінгі, қосалқыларға 31-ден 40-қа дейінгі, ал қызметшілерге 41-ден 70-ке дейінгі және тағы басқа сериялық нөмірлер беріледі.

Жайғасымдық (разрядтық, ондық) кодтау жүйесі күрделі көп белгілі номенклатураларды кодтау үшін пайдаланадьі. Әрбір сыныпталатын белгіге сәйкес сыныптамалық топтама-дағы объектілер санына байланысты белгілі бір разрядтар (жайғасымдар) санына бөлінеді. Мұндай кодтау жүйесі сатылы сыныптамаға сәйкес келеді, яғни кіші белгілері бойынша сыныптамалық топтау, үлкен белгілер бойыншз бөлінген топтаманың кодтауынан тәуелді болады.

Құндылығы. жайғасымдық жүйе, кодтардың үйлеімділігін және қисындылығын, БА-ны машиналық өндеуД^е қолайлы болу үшін әрбір сыныптамалық белгілердің айкын бөлуін, бірден артық белгі бойынша кодтау мүмкінД^іГ барлығын қамтамасыз етеді. Кемшіліп: бұл жүйе кодтың жайғасымдылығын үлкейтуді қажет етеді, жайғасымдық кодтар құрылуының күрде-лілігмен және олардың құрылымдық түрленуі кезінде икем-сіздігімен сипатталады.

Кодтаудың шахматтық жүйесі екі белгілік номенкла-тураны кодтау үшін пайдаланады. Мысалы, ақаулы өнімнің себебі және кінәлілері, жабдықтардың бос тұруы тағы бас-калары (6-сурет).

6-сурет. Ақаулы өнімніц себептері мен кінэлілерінің коды

Құндылығьт. ыңғайлы, көрнекті, құру кезінде қарапайым. Кемшілігі: кодталатын белгілер       санының шектеулілігі (тек 2).

Қайталау кодының жүйесі кодталатын объектіні тікелей сипаттайтын (мысалы, номиналдың сандық мәндері, салмақ, объект өлшемі) немесе онымен белгілі бір ұқсастықта (ассоциативті) байланысатын кейбір деректердің орналасу орны, әдірісі және тағы басқа сол сияқты әріптермен немесе цифрлармен бейнелеу пайдаланады.

Құрамдастырылған   кодтау   жүйесі   жоғарыда    қарастырылған кодтау жүйелерінің әр түрлі ұштастырылуын бейнелейді.

„ Құндылығы. үйлесімді, қисынды. Құрамдастырылған үлгі бойиынша құрылған кодтар өте ұтымды құрылымға ие, жеткілікті мөлшерде икемді, сатылы және фасеттік сыныптама приципі бойынша құрылған көп аспектілі номенклатура Үшін _де қолдануы мүмкін.

Нормативті-анықтамалық   құжаттарға   есептеуде   ұзақ өзгеріссіз пайдаланылатын, әр түрлі реттемелік нормалар, мөлшерлер және басқа деректер кіреді. Жедел (оперативтік) ақпзрат берілген уақыт ішіндегі объектінің жай күйін бейнелейді, яғни бұл бастапқы өңделмеген ақпарат. Оған әдетте бухгалтерлік және жедел емес деректер жатады.

Ішкі жабдықтау - БАЖ-дың жұмыс істеу кезінде пай-даланылатын машиналық тасығыштардағы деректер ауқым-дарының жиынтығын құрайтын ақпараттық қордың бөлігі. Машиналық тасығыштар, ЭЕМ немесе ДЭЕМ-де ақпаратты автоматты түрде енгізуге жарамды материалдық объектіні көрсетеді. Оған қатты магниттік табақшалар (винчестерлер), иілгіш магниттік табақшалар (ИМТ, дискеттер), магниттік барабандар, магниттік карталар, фотохромдық тасыгыштар, микрофильмдер және тағы басқалар жатады.

Ақпараттық ауқымдар (АА) - белгілі тәсілмен атау-ланған және ұйымдастырылған, өзара семантикалық бай-ланыста болатын деректер жиынтығы. АА-ның ұйымдастырылғандығы - бұл оның құрамын, құрылымын анықтау деген сөз, яғни әрбір АА үшін деректемелер (реквизиттер) тізбесі, әрбір деректеменің ұзындығы және олардың АА-ға орналасу тәртібі анықталады. АА-ның тағайындалуы бойын-ша енуші, аралык және шығушы болып бөлінеді. Енуші ауқымдарға жедел немесе бастапқы ақпарат және объектіні басқару бойынша мәселені шешуге деген сұраныстар кіреді. Шығару ауқымы экранға немесе баспаға (принтерге) берілетін деректерден тұрады. Осы ақпараттар негізінде пайдаланушылар шешім қабылдайды, яғни ақпараттарды пайдаланады.

Ішкі ақпараттық қор келесі тәсілдермен ұйымдасты-рылуы мүмкін: желілік мәселені немесе мәселелер кешенін шешуге бағытталған желілік ауқымдар түрінде; деректер базасына ауқымдарды қалыптастыру жолымен.

ДБн - деректер банкісі; ДҚ - деректер қоры; ДҚБЖ -деректер қорының басқару жүйесі; АҚ - ақпарат қоры; НАА - нормативті анықтамалық ақпарат.

Деректер қоры (ДҚ) - есте сақтау құрылғыларында (магниттік табақшаларда) сақталатын өзара байланысқан ақпараттық аумақтар жиынтығын құрайды және ақпараттық жүйенің басқару функциясын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.   ДҚ-ны   құрудағы   мақсат   деректерді   өңдеу   уақытын қысқарту, мәселелерді шешуге байланысты пайдаланушылардын кең аумақта деректерді бірлесіп пайдалануы, де-ректердің есептерді шешу программасынан тәуелсіздігі, деректерді ДҚ-да сақтаудың сенімділігі және тағы басқалар болып табылады.

Деректер қорын пайдалану ДҚ-да бар деректерді басқару үшін программалық құралдарды қажет етеді, олар деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ) деп аталады.

ДҚБЖ бұл, ақпарат жүйесін пайдаланушылардың қол-данбалы есептерінің мәліметтерінен дерек алуды қамтамасыз ететін, енгізу-шығару, жүктеу, ақпараттық ауқымдарды түзе-тудің жалпы жүйелік программа кешені. Деректер базасы ДҚБЖ-мен бірге деректер банкісін (ДБн) құрайды, ДБн құ-рылымы екі бөліктен тұрады; деректер қоры (базасы) және ДҚБЖ (7-суретті қараңыз).

7-сурет. Деректер банкісініц курылымы

 

«ЛУКА-ПРО» жүйесі.

 Қазақстандық ПЛЮСМИКРО фирмасы жасаған ЛУКА-ПРО жүйесі ауқымы әр түрлі кәсіпорындардағы есептік және басқарымдық сипаттағы қолданымдарды жасауға және пайдалануға арналған.

Программалық жабдықтау 4.02 версиялары «Вогіапсі С++» компиляторын пайдаланып «С++» программалық тілінде жасалған және З.ХХ пен 4.ХХ версияларындағы  басқару жүйелері арқылы пайдалануға берілген.

ЛУКА-ПРО-ның көмегімен кез келген мақсаттағы деректерді (қолданымдарды) өңдеудің қолданбалы жүйесін құруға болады. Мұндай қолданымды программаның басқаруымен: жалақыны, кадрлар есебін, шаруашылық қызметін талдау есептерін жүргізе алады. Әрбір қолданымның немесе әрбір пайдаланушының, ЛУКА-ПРО программасымен жұмыс істейтін өзіндік меншікті мезіреті бар.

Есептік сипаттағы қолданымдағы программаларды тез жасау мына шешімдер бойынша іске асырылады: шоттар жоспарын, журналдар, валюталар мен өлшем бірліктер анық-тамалықтарын, өзіндік ерекшеліктері бар нақты деректер қорын (ДҚ), объектілерін жүйелік қолдау; есептеу кезеңін және күнтізбелік дата сияқты мәліметтерді қосу; бүтін сандармен ғана емес күнтізбелік даталармен индекстелген деректер ауқымын қолдау.

Шоттар    жоспары    бухгалтерлік    есептегі    шаруашылық қызметі фактыларын тіркеу және топтаудың сатылы жүйесін білдіреді және сонымен қатар жинақтамалы және талдамалы есептерді  жүргізуге   арналған.   Әрбір  шотпен   есептік  тіркелімдер жиынтығы - бастапқы және соңғы қалдық мәндеріне, сонымен   қатар,   есептің  дебет  және   кредит   жақтары   үшін дебеттік   және   кредиттік   айналымдарға   сәйкес   келетін   де-ректер   алтылығымен   байланысты.   Талдамалы   есеп   жүргізу картотекалар   көмегімен   ұйымдастырылады.   Кәсіпорындағы нақты есеп объектісіне талдамалы шот-карточкасы

сәйкес келеді.   Шаруашылық  актілері  журналға  желілік  немесе   шах-маттық есеп жобасы түрінде тіркеледі. Журналдағы жазбалар корреспонденттік    шоттар    және    бухгалтерлік    жазулардын ақшалай сомасын, құжаттарды көрсететін актілерге  сілтемелерді және қажет болса сандық (натурал) немесе (және) еңбек сипаттамаларын, талдамалы есеп карточкаларына сілтемелерді көрсетеді. Бухгалтерлік жазбалардан кейін оларда белгіленген сомалар шоттар жоспарындағы есептік тіркемеге және картотека карточкасына қосылады. Әрбір есепті кезең үшін, осы кезеңге сәйкес өзіндік есеп жазбаларының журналы ашылады. Есепті кезеңді жабу кезінде, есептік тіркеушілердің мәндерімен қоса барлық деректердің автоматты түрде мұрағаты (архиві) құрылады.

ЛУКА-ПРО бірден артық шоттар жоспарымен, басты журналмен бір уақытта жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Әрбір шоттар жоспары үшін өзіндік базалық валюта, өзіндік есеп кезеңі және есеп жазбаларын тудырудың өзіңдік ережесі көрсетілуі мүмкін. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып, өндіріске, саудаға немесе мемлекеттік бюджеттік мекемелерге бағытталған бухгалтерлік есептің көпөлшемді, көпвалюталы жүйелерін кұруға болады. Өндеуді автоматтандыру деңгейі бірқатар қосымша кұралдармен: есептік тәсімдер (схемалар) және есептеу схемалары, түзетуге, кұжат жасауға мүмкіндік беретін қолайлы мәтіңдік редактор көмегімен іске асырылады.

ЛУКА-ПРО әр түрлі ақпарат объектілерімен біруақытта жұмыс жасау үшін, қолайлы көп терезелі интерфейспен қамтамасыз етеді.

Программамен жеке режимде және торап бойынша жұмыс істеуге болады. Жергілікті есептеу торабымен жұмыс кезінде әрбір пайдаланушы тіркелу үшін жеке атау алады. Ол мәліметтерді пайдалануға құқығы барын көрсететін топқа енгізіледі. Пайдаланушының аты парольмен қорғалуы мүмкін.

 «ТСВ БУХГАЛТЕРИЯ» ЖҮЙЕСІ.

ТСВ СОФТ фирмасы жасаған «ТСВ БУХГАЛТЕРИЯ» жүйесі жалақы есептеуді және тауарлы-материалдық есепті, шаруашылық операциялар журналын (базаны) қамтитын пай-далануға крлайлы әрі қарапайым ірі кешендердің бірі болып жүкқұжаттың өзін және жүкқұжаттың тізімін баспаға немесе экранға шығаруға болады. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер бойынша өтелім (амортизация) есебінің тізімдемесін толығымен және топтап алуға болады.

Шаруашылық операциялар журналына талдау есебі бойынша екіжақты жазу әдісімен берілген сәйкес бастапқы өткізбелер енгізіледі. Енгізілген өткізбе мен қалдықтар негізінде программа кез келген кезеңде, кез келген шоттар бойынша экранға келесі тізімдемені береді: операциялар есебінің тізімдемесі; журнал-ордерлер; бас кітап; шахматтық; барлық шоттар бойынша қалдық-айналым тізімдемесі; баланс. Талдау жүргізілетін шоттар бойынша тапсырыскерлер (кли-енттер) карточкасы және қалдық-айналым тізімдемесі беріледі. Керекті бөліктердегі кез келген анықтамалықтарды қа-рап шығуға және түзетуге болады.

Жалақы қосалқы кешенінде жалақыны есептеу, одан ұстап қалу, қорларға аудару және қосалқы бөлім тізімдеріне байланысты кез келген өріс икемді күйге келтіріледі. Сәйкес кестеде бірқалыпты ұстау тәсілі арқылы табыс салыгы автоматты түрде осу қорытындысы бойынша есептелінеді. Жала-қы бойынша келесі тізімдемелер алуға болады: жалақыны есептеу тізімдемесі; кассадан беру тізімдемесі; табыс және табыс салығын ұстап қалу кестесі; ақша есептеу, ұстап қалу және қорға аударымдар, есеп айырысу парақшаларының жиынтығы және тағы басқалар.

Тауарлы-материалдық есеп қосалқы кешенінде шексіз коймалар мен материалды жауапты тұлғалар бойынша есеп жүргізу мүмкіндігі бар. Тауарлардың (материалдардың) бар-лық қозғалысы жүкқұжат түрінде іске асырылады. Кірістік ^жүкқұжаттар (накладнойлар) арқылы материалдар кірістеледі (мұнда көлік шығындары, кедендік тарифтер, сертификаттар, акциздер озіндік құнымен қоса есептелінуі мүмкін) және эғымдағы қалдықтарға қосылады. Ағымдағы қалдықтар бойынша шот фактуралары, шығындық жүкқұжаттар, ішкі қозғалыстағы жүкқұжаттар және қайтарымдық жүкқұжаттардың  көшірмесі алынады.

Программаның көппайдаланымдық үлгісі желілік торапты қолдану арқылы іске асырылған және электрондық пошта арқылы алыстатылған компьютермен ақпарат алмасу мүмкіндігі бар.

«АЛТЫН» жүйесі (1сағат)

«АЛТЫН» жүйесін жасаушы қарағандылық «Интер Компьютер Сервис» компаниясы. «АЛТЫН» Компьютерлік бухгалтериясының программалық кешені негізгі үш мо-дульден тұрады: Кешендік есептің жалпы бухгалтериясы; Жалақы есептеу; Негізгі құралдар есебі. Ірі кәсіпорындар үшін арнайы АЖО-да таратылған: Қоймалық есеп; Жабдық-таушылармен есеп айырысу - 6 ж/о; Сату (реализация); Ар-наулы киім; Берілмеген жалақы есебі және басқалары.

«Алтынның» бастапқы модулі қазіргі кезде өте танымал, адам саны. шектеусіз кез келген кәсіпорын үшін есептердің бас жоспары бөлігіндегі бухгалтерлік есептің барлық бөлімін және өзара байланысқан: баланс, касса, банк, тауарлық операциялары сияқты есептерді автоматтандыруға арналған ке-шендік есеп болып табылады.

Соңғы кезде ондаған фирмалар жұмыс істеу мүмкіндіктеріне, күрделілігіне, бағасына қарай ерекшеленетін бухгалтерлер жұмысын автоматтандыруға арналған программалар Ұсынуда.«Алтын» программалық кешенінің басқа көптеген ресей және шетелдік «программалардан» негізгі айырмашылығы

Рограмма жұмысы  өте  қарапайым,  сонымен  бірге  күрделі икемді күйге келтіруге программа жасаушы мамандарды қажет етпейді.   Программаны   сатып   алысымен  бухгалтер   сол күні-ақ жұмысқа кіріседі - банк және касса бойынша ағымдағы   Құжаттарды   барлық   есептемелерді   автоматты   түрде қалыптастыра отырып, шоттар мен жөнелтпе құжаттарды жауап береді

«Алтынның» модульдік құрылымы минималды бағаға са-тып алу арқылы шағын кәсіпорында бухгалтерлік есепті ком-пьютерлеуді іске асырады. Ол үшін бухгалтерге клавиатура-ны білу, программаны іске қосуды үйрену жеткілікті.

Бірнеше бухгалтер жұмыс істейтін ірі кәсіпорында «компьютершілердің» жұмысы жұмыс орнын зерттеу, бухгал-терлер орындайтын жұмыс көлемімен, олардың компью-термен жұмыс істеуге дайындығымен танысудан басталады. Компьютерлік техниканы және программамен жабдықтауды қамтамасыз етудің тиімдісін таңдау ұсынылады. Жұмыс кө-лемі бірнеше сатыларға бөлінеді (программалық кешенді са-тып алу, енгізу және кеңес беру).

Егер кәсіпорын шағын болса, онда программалық өнім-мен қамтамасыз ету дискетпен жүзеге асырылады. Қолда-нушы жасалған нұсқауды пайдалана отырып, жұмыспен өз бетінше айналысатын болғандықтан мұндай жағдайда про-грамманы енгізу (внедрение) қажет болмайды.

Программаны енгізу сатысында бухгалтер мынадай жұ-мыс істеуі керек: кәсіпорынның деректемесі (реквизиті) және программа жұмысының параметрлері (мысалы, принтердің типі, жұмыс орнының саны және т.б.) тағайындалады; үрдіс кезінде қосалқы шоттар ашылатын және әр түрлі шоттар үшін талдамалық есеп кешені анықталатын «Баланстық шот-тар» анықтамалығын қалыпқа келтіру (дәлдеу) орындалады; баланстық шоттар бойынша «бастапқы қалдықтар» кестесі толтырылады. Осыдан кейін сенімді түрде ағымдағы жұмыс-қа кірісуге болады.

«Алтын» программалық кешенінің көмегімен сіз бастап-қы құжаттарды рәсімдей аласыз (кірістік және шығыстык кассалық ордерлер, төлем талаптарын және банкке тапсыр-малар, шоттар немесе тауар беруге жүкқұжаттар және т.б.).

Барлық жазбалар өткізбе түрінде шаруашылық опе-рациялар журналына автоматты түрде жазылады. Журналда деректер жыл бойына сақталады, яғни бұрынғы өткізбелерге түзету, үстемелеу және тағы басқа да деректерге қол жет-кізуге болады. Әрбір баланстық шот бойынша, қосалқы шот-тар және объектілер бойынша бес деңгейге дейін талдамалЫ

есеп жүргізуге болады. Есеп объектісі - заңды немесе жеке тұлға, тауар, кестелік нөмір немесе есеп беруші тұлға, шы-ғын элементтері және тағы басқа деректер болып табылады. Программа автоматты түрде шоттар бойынша деректер жи-найды, әр түрлі тізімдемелер, журнал-ордерлер, жиынтықтар құрайды, қорытынды соманы бас кітапқа жазады, баланс бөлімдерін толтырады.

Бухгалтер жұмысы қосымша сервистік мүмкіндіктермен жеңілдетілген: 7, 8 және 9 бөлімдердегі «шоттарды жабу» функциясы, күрделі кешенді өткізбелерді енгізуге арналған тұрпаттық-үлгілік тәсімді қолдану, баланс формаларын қа-лыптастыру және тағы басқалары қарастырылған.

Программа кассалық кітап, тауарлардың қоймалық есеп тізімдемесі, материалдар және тағы басқа объектілер бой-ынша талдамалы есептің картотекасын жүргізеді. Өткізбелер әр түрлі белгілер бойынша реттелуі мүмкін және қосымша жиынтық есеп пен есептемелерді құру үшін ақпарат алуға мүмкіндік береді. Кез келген қорытынды ақпарат кез келген уақытта кез келген кезең үшін қалыптасуы мүмкін, бұл сіз-дің фирмаңыздың жұмысының ырғақтылығын талдау мен бизнесті басқаруығызда өте маңызды.

«Еңбекақыны есептеу» модуліңде еңбекақыны айлық бойынша, еңбекке төлеудің кесімді және мерзімдік нысанда-рын, соның ішіңде, еңбекке қатысу коэффициентін ескере отырып ақша есептеу орындалады; үстемеақы мен коэффи-циенттерді, орташа есеп айырысу, демалыстық есептеу, сыр-қаттық парақты төлеуді ескере отырып кез келген еңбекақы төлеу ерекшелігі ескеріледі, зейнетақы заңынан туындайтын өзгерістерді бейнелейді, программа жинақтаушы зейнетақы Қорына жарналарды есептейді, тізімдерді қалыптастырады және банктер үшін мәліметтер қалыптастыруды жүзеге асы-Рады. Программа кез келген кәсіпорында еңбекақымен есеп аиырысуы үшін жедел құжаттардың үлкен мөлшерін: табель-Д^еР, рапорттар (мәлімдемелер), тізімдемелер, сонымен қатар барлық қажетті шығу құжаттары - жиынтық есептер, есеп оерулер, анықтамалар, тізімдемелер, ажыратулар және т.б. ҚҰрайды.

«Негізгі құрал-жабдықтар» модулі негізгі құрал-жаб-Дықтардың түгендеу  нөмірлері  мен  топтары  бойынша  есеп жүргізуге, өтеліммен (амортизациялық) есеп айырысуды орындауға, есеп объектілерінің қозғалысы бойынша бастапқы құжаттарды ресімдеуге, әр түрлі есеп айырысу тізімдемелерін қалыптастыруга мүмкіңдік береді.

 

7.Қаржылық менеджменттегi АЖ. Қаржылық менеджменттегi компьютерлiк технологиялардың қасиеттерi мен деңгейлерi.

 

Әрбір басқарушы  жүйенің  эффективтілігі  оның  ақпараттық  қамтамасыз  етілуімен  байланысты  болып  келеді.Нарықтық  экономикаға  өту  жағдайында  белгілі   « уақыт - ақша»  формуласы  «ақпарат-ақша» ұқсас  формуласымен  толықтырылады.Қаржылық  менеджментке сәйкес ол тікелей  мағынасын  табады, себебі басқару  шешімі  кезіндегі қолданылатын ақпараттар  сапасынан  қаржылық  ресурстарының шығын  көлемі, пайда  жасаған  деңгейі, өндірістің  нарықтық  құндылығы,  инвестициялық  жобаларды  таңдау альтернативасы және басқада   өзіндік өндірістің    әл  ауқаттылығы   және  оның  экономикалық  даму  темпінің қаржылық  көрсеткіштері  туәлді  болады. Неғұрлым өндіріспен  қолданылатын капитал  мөлшері  үлкен, неғұрлым  оның шаруашылық  қызметі  диверсифицерленген болса, соғұрлым осы  қызметтің эффективтілігінің жоғарлауына  бағытталған қаржылық шешімді  қабылдауға  қажетті   ақпараттың  сапалық  ролі  жоғары  болады.

Қаржылық  менеджменттің ақпараттық  жүйесі (немесе ақпараттық  жүйені  қамтамасыз  ететін) өндірістің  барлық қаржылық қызметінің  аспектері  бойынша  оперативті  басқару шешімдерін  эффективті  дайындау  және  жоспарлауды, анализдердің  түзілуіне  керекті,  сәйкес ақпараттық  көрсеткіштерді үздіксіз мақсатты түрде таңдау процесі  болып  есептеледі.

Қаржылық менеджменттің ақпараттық  жүйесі  өзіндік  өндірістің  меншік  иелері  мен басқару  қызметкерлерін қажетті  ақпаратпен  қамтамасыз етіп қана  қоймай,сонымен  бірге оның   кең   шеңбердегі сыртқы  пайдаланушыларының  назарында  қанағаттандыруы  қажет.

Қаржылық   менеджменттің  ақпараттық  жүйесіне кіретін, ақпаратты  пайдаланушылардың құрамын  сипаттай  отырып,ақпаратты   ішкі  және  сыртқы пайдаланушылардың назар  шеңбері айрықша  ерекшеленетінін  айтып  кету  қажет.

Сыртқы  пайдаланушылар тек өндіріс  қызметінің  қаржылық  жұмысының  нәтижесін  және  оның  қаржылық  жағдайын  ғана  сипаттайтын  ақпаратты  қолданады.

Ішкі  пайдаланушылар жоғарыда  аталғандармен  қоса,  өндірістің  қаржылық  жұмысымен  бірге  коммерциялық   құпияда  жүретін  көлемді  ақпараттарды  да қолданады.Сонымен  қатар, ішкі  пайдаланушылар  қаржылық  менеджмент   ақпараттық жүйесінің құрамына  енетін, сыртқы  көздерден   түзілетін қаржылық  көрсеткіштерді  де  қолданады.Қаржылық  менеджменттің  ақпараттық жүйесінің  түзілуінде басқарушылық  шешімнің  эффективті  қабылдануы  мен  дайындалуы  үлкен  рольды  атқарады. Осылай, осы  жүйеге  енетін  негізгі  ақпараттарға  келе  талаптар  ұсынылады:

1.  Өндірістің   қаржылық  стратегиясының   ең  алдымен түзілу   процесі  кезіндегі  қабылданатын  қаржылық  шешім нәтижелеріне  әсер  ететін,   енуші ақпараттардың   маңыздылығын  анықтау.

2.   Өндірістің   барлық  қаржылық аспектерін  қамтитын  қызметтің  басқару  шешімінің  оперативті  қабылдануы және  жоспарлануы, анализденуі  үшін  қажетті ақпараттар  шеңберінің  толықтығы.

3.    Қаржылық  қызметтің  нәтижелігі  және  жағдайын  нақты  бейнелейтін  түзілуші  ақпараттың  анықтығы.

4.    Түзілген  қаржылық  ақпараттарды  кезеңді   және өз  мерзімінде  қолдануын  көрсететін  дер  кезілікті  анықтыу. Қаржылық  менеджментте  қолданылатын  ақпараттардың  жеке  көрсеткіштері   оның ақпараттық  жүйесінде  өзгермеген  санда  тек  бір  күн  ғана  «өмір  сүреді»  (  мысалы, шетел  валюталарының  курсы,  қаржылық  нарықтағы  ақшалы  құралдар  мен  жеке  фондтық  курстар) , ал  басқалары − айлар, кварталға  дейін  сақталады.

5.   Қаржылық  менеджменттің   пайдаланушылар  үшін   арналған  стандартқа  сәйкес   қарапайым  құрылуы  және  түсінілуі тиіс. 

6.    Өндірістің  қаржылық  қызметін  басқару  процесі  кезіндегі  түзілетін  ақпараттардың  жоғары  дәрежеде  қолданылуын  анықтайтын  релеванттылығы  немесе  таңдамалылығы.

7.     Өндірістің  қражылық  қызметі  кезіндегі  жеке  активтер  мен  ақпараттарды  салыстырмалы  түрде   салыстыруы.Мұндай  салыстырушылық жеке  көрсеткіштерді  және  олардың  бірліктерін идентификациялау  үшін,  сонымен  қатар    мемлекеттік  және  халықаралық  қаржылық    стандарттарға  сәйкес  есептерді  жүргізу  мақсатында  қолданады.

8.  Қаржылық  менеджменттің  ақпараттық  жүйесінің  түзілуіне  қолданатын  және  басқарушылық  шешімдерді  қабылдаған  кезіндегі  ақпараттық  көрсеткіштердің  эффективтілігі.  Бұл  қаржылық  менеджменттің  ақпараттық  жүйесінде  маңызы  өте  зор  болып  келеді,  себебі  барлық  басқарушы  жүйелер  осы  жүйемен  тікелей  қатынасып,  жұмыс  жасап  келеді.

Қаржылық  менеджменттің  ақпараттық  жүйесінің  құрамы,  оның  кеңдігі  және  тереңдігі  өндірісте  қалай  қолдануына  байланысты  болады, сондықтан  олардың  ұйымдастырулық–құқықтық формасының  жұмыс  жасауы, қаржылық  қызметінің  диверсификация  дәрежесі және  көлемімен,басқада  жағдайлармен  анықталады.  Бұл  жүйенің нақты  көрсеткіштері  сыртқы (өндірістен   тыс  жатқан ) және  ішкі  ақпараттардың  есесінен  түзіледі.   Қаржылық  менеджмент  ақпараттық  жүйесіне  кіретін  бұл  топтардың  көрсеткіштері  бойынша  жеке  жіктемелерге  бөлінеді.

Сыртқы  көздерден  түзілетін  қаржылық  менеджментті  қамтамасыз  ететін  ақпараттық  көрсеткіштер  жүйесі   төрт  негізгі  топқа  бөлінеді:

1.   Мемлекеттің  жалпы  экономикалық  дамуын  сипаттайтын  көрсеткіштер. Қаржылық  қызмет аумағының  стрратегиялық  шешімінде  қабылданатын  және  өндірістің сыртқы  қаржылық  функциялық  жағдайын  болжайтын  және  анализдер  жүргізетін  ақпараттық  қаржылық  жүйесінің  топтары  кіреді.Бұл  көрсеткіштер  жүйесінің  түзілуіне  кіретін  топтар  мемлекеттік  статистикалық  публикацияланған  мәліметтеріне  негізделеді.

Бірінші  топ  құрамына  енетін  көрсеткіштер  екі   блокқа  бөлінеді.

Бірінші  блокта- « Макроэкономикалық  дамуды   көрсететін  көрсеткіштер»- өндірістің  қаржылық  басқару  процесінде  қолданатын   және  құрамына  кіретін негізгі  ақпараттық  көрсеткіштер:

А)  Жалпы    ішкі өнім  және  халықтық  пайданың  өсу  жылдамдығы;

В)  Тұрғындардың   ақшалай  пайдасы; 

Г)  Тұрғындардың  банкке  салған  үлестері;

Д)  Ифляция  индексі; 

Е)   Орталық   банктің  ұтыс  есебі.

Екінші  блокта- «  Сапалық  дамуды  көрсететін  көрсеткіштер»- өнірістің  құрамына  кіретін, сапа  бойынша   келесі  негізгі ақпараттық   көрсеткіштер кіреді:

А)   Өндірілген  өнім  көлемі  және  оның  динамикасы;

Б)   Өндірістер  активінің  жалпы  құны,  сонымен  қатар  сыртқы  өндірістердіңде;

В)   Өндірістің  өзіндік  капитал  соммасы;

Г)    Өндірістің  балансты  пайдасының соммасы,сонымен  бірге  оперативті  қызметініңде;

Д)    Негізгі  қызметтің  пайдасынан  салық  салу  ұтысы;

Е)    Сапа  өндірісі  шығаратын, қосымша  құны  және  өнім  үшін  акцизді  жинақты  жинаудың  салықтық  ұтысы;

Ж)     Қарастырылып  жатқан  кезеңдегі сапа  өнімінің  индекс  бағасы.

2.  Нарықтың  қаржылық  конъюктурасын  сипаттайтын  көрсеткіштер.  Бұл  топтың  нормативті  көрсеткіштер  жүйесі  қаржылық  менеджменттің  кейбір  аспектерін, қысқы  мерзімді  қаржылықтарды  ендіруін,  басқарма  шешіміндегі  ұзақ  мерзімді  қаржылық  инвестициялардың  түзілуін  қабылдау  үшін  қажет.Бұл  топтың  көрсеткіштер  жүйесінің  түзілуі  кезеңді  коммерциялық  шығармаларының  публикацияларына,  фондтық  және валюттық  биржаларына,  сәйкес  электронды  ақпараттық  көздерге   негізделеді. 

Екінші  топ  құрамына  енетін  көрсеткіштер екі  блокқа  бөлінеді:

Бірінші  блокқа – «Нарықтық   конъюктурасының фондтық  құралдардын  сипаттайтын  көрсеткіштер»−келесі   негізгі ақпараттық   мәліметтерді  құрайды:

       - Биржалық және  биржадан  тыс фондтық  нарыққа  айналатындардың негізгі  фондтық  құралдық  түрлері (акциялар, облигациялар, дериваттар және т.б.

       - Негізгі  фондтық  құралдық  түрлердің баға  ұсыныстары  мен сұраныстары  жатады;                                                                                                

       -  Негізгі  фондтық  құралдық  түрлердің   келісім  шарттарының көлемі  және  бағасы;

      - Фондтық  нарықтағы бағаның динамикалық  индексі;

Екінші  блокта- «Нарықтық   конъюктурасының ақшалы  құралдардын  сипаттайтын  көрсеткіштер » - келесі   негізгі ақпараттық   мәліметтерді  құрайды:

     - Қаржылық  кредитпен дифференцирленген  мерзім  бойынша берілген, жеке коммерциялық  банктердің кредиттік  ұтысы;

     - Тездетілген  үлестер  және  талап  етуге  дейінгі дифференцирленген үлестер бойынша  берілген,  жеке коммерциялық  банктердің  депозиттік  ұтысы;

    - Сыртқы  экономикалық қызметтің  процесі  кезіндегі өндіріспен істелетін  жеке  валюттердің  арнайы  бағыты;

    -  Коммерциялық банкпен  бекітілген ұқсас валюта  түрлерінің сатылуы.

3. Контрагенттер   және  бәсекелестіктік  қызметтерін  сипаттайтын   көрсеткіштер. Бұл  топтың ақпараттық  жүйесінің  көрсеткіштері қаржылық  ресурстары  кезінде  қолданатын барлық  басқару  оперативті  шешімдерінің  негізінде  қолданады.Бұл  көрсеткіштер келесі  блоктар кезінде түзіледі: «Банктер», «Сақтандыру  компаниялары», «Өнім  жабдықтаушылары», «Өнім  сатушылары», «Бәсекелестіктер».

Бұл  топтың  көрсеткіш  көзінің  түзілуіне нақты  ақпараттық  публикациялардың  маңызы  зор.

4. Нормативті- реттейтін көрсеткіштер. Бұл  көрсеткіштердің  жүйесі өндірістің қаржылық  қызметінің  мемлекеттік   басқару  ерекшелігімен байланысты  болған қаржылық  шешімдерді  дайындауда ескеріледі.Бұл көрсеткіштер   екі  блоктан  түзіледі: «Өндірістің әртүрлі қаржылық қызметтің  аспектері  бойынша   нормативті-реттеуші  жүйелер  көрсеткіші»  және «Қаржылық  нарықтың жеке  сегменттерінің қызметінің  сұрақтары  бойынша   нормативті-реттеуші  көрсеткіштер». Бұл  топ көрсеткіштердің  негізгі  көзінің  түзілуіне  әртүрлі мемлекеттік  басқару органдарының  нормативті-құқықты  актілерін  қабылдау болып  табылады.  Ішкі  көздерден  түзілетін қаржылық  менеджменті   қамтамасыз  ететін ақпараттық  жүйесінің  көрсеткішін   үш  топқа  бөледі. 

1. Өндірістің  бүтіндей қаржылық  қызметі  бойынша жасалған   қаржылық   нәтижелері  және  жағдайын  сипаттайтын  көрсеткіштер. Бұл  топтың ақпараттық  көрсеткіштер  жүйесі сыртқы  және  ішкі  пайдаланушыларымен  бірге   кең қолданады. Ол қаржылық  анализдеу, жоспарлау, қаржылық  қызметтің негізгі  аспектерінің  қаржылық өңдеуінің  стратегиясы  және  саясатында  қолданады. Бұл  топ  жүйесі  көрсеткіштерінің  түзілуі  өндірістің қаржылық  есебінің  мәліметтеріне  негізделеді. Бұл  топ  көрсеткішінің  артықшылдығы болып,  олардың  унифицирленгендігі, себебі олар  жалпы   қабылданған  стандартизациялы  есептерге  сүйенеді. 

2.  Өндірістің  жеке  құрылымды  қызметінің  қаржылық  нәтижесін  сипаттайтын  көрсеткіштер. Бұл  топ  жүйесінің  көрсеткіштері   қазіргі  және қаржылық  қызметтің  барлық  аспектерінің  басқармасында  қолданады. Бұл  топ  көрсеткіштерінің түзілуі  өндірістегі басқарма  есебінің ұйымдастырылған мәліметтеріне  негізделген. Келесі  блоктарға  бөлінеді:

А) Өндірістің қаржылық  қызметінің сфералары  бойынша;

Б) Аумақтық  қызмет  бойынша;

В)  Жаупкершілік  қызметі  бойынша;

 

8.Маркетингтегi ақпараттық жүйелер және оның концепциясы

 

ХІХ ғ. көптеген фирмалар ұсақ болған және олардың қызметкерлері өз клиенттерін жеке  білген. Басқарушылар халықпен қарым – қатынастар жасап, олардың  іс-әрекеттерін бақылап, сонымен бірге оларға  сұрақ  қоя отырып маркетингтік ақпараттарды жинаған.

ХХ ғ. Маркетингтік ақпаратты кең және  сапалы  түрде қабылдауы  үшін  үш  тенденция  күшіне  енді:

1.      Жергілікті   деңгейдегі маркетингтен  жалпы  халықтық  масштабтағы  маркетингке  өту. Фирма  өз  нарықтық  шекараларын  үнемі  кеңейте  отырып  және  оның  басқарушылары  барлық  клиенттерді тұтастай және тікелей  білмеді. Бұл  жағдайда маркетингтік  ақпаратты  жинау  үшін, басқа да  жолдарды  қарастыру  қажет  болды.

2.        Сатып  алушылық  қажеттіліктен  сатып  алушылық  тұтынушылыққа  өту.  Өз  табыстарының  өсуіне  байланысты енді сатып  алушылар тауарды  таңдауы  нақты  айқындала  түсті. Сатушылар  үшін  сатып  алушылардың қажетті  сипаттамаларын, түзілімдірдерін  және  тауардың  басқада  қасиеттеріннің  реакциясын  алдын  ала  болжау қатты қиындық  тудырады, сондықтан  олар кеңес  үшін маркетингтік  зерттеулерге  байланысуға  мәжбүр  болады. 

  3.      Бағалық  бәсекелестіктен  бағасыз  бәсекелестікке  өту. Сатушылар  маркетингтің  мынадай  түрлерін, яғни тауарлардың  маркалық  атауларын  иемденуге,тауардың  жекешеленуіне,  жарнаманы  және  өтімдіні  ынталандыруына,  бағалы  емес құралын  кеңінен  қолдануына  мүмкін  туа  бастады   және  оларға бұл  құралдардың  қолдануын нарық  қалай  қабылдауы     туралы  ақпарат қажет.        

Сатушыларға  маркетингтік  ақпараттың   қажеттілігінің көптігіне  қарамастан, олар  ұзақ  мерзімде   жетіспейді. Нарық  қызметкерлері    нақты  және  пайдалы, оларға қажетті  ақпараттарды  жинай  алмайтынына  шағымданады. Бұл  мәселені  шешу  әрекетінде көптеген  фирмалар ерекше  маркетингті  ақпараттық  жүйені  өңдеуде (МАЖ). Біз  маркетингтегі  ақпараттық  жүйені  2  жолмен  анықтаймыз:

       Маркетингтік  ақпараттық  жүйе -  халық  байланысының  іс  әрекеттеуші  жүйесі және жинақтардың, жіктемелердің, анализдердің,  маркетингті  ақпараттардың өз  уақытында   жоспарлануына, олардың бағалануын  және  таралуын қарастыратын құралдар және әдістемелік  нұсқаулардың  іс шаралары  болып  табылады.

Маркетингтің  маңыздылығы  келесіде:

• Сатып  алушыға өндірілгенді жабыстыра  бермей, нарыққа  қажеттіні  ғана өндіру  және  сату керек.
• Нарықтың  талаптарын  болжау  және комплексті  зерттеу.
• Фирмалардың өз өндірістік- өтімдерін, экспорттық  және  басқада  мүмкіндіктерін  нақты  бағалау.
• Маркетингтік  жұмыстың,оның мақсатын, тәжірибелі механизмдері мен       ресурстарының  орындалуын  анықтауымен бірге, стратегиясын ұзақ  мерзімді  өңдеу.
• Тауарлы  саясатты  жоспарлау, тауар  ассортименттерімен  басқару  және нарық     талаптарынан шыққан  қызметтерді  көрсету және өндірістің  потенциалын көтеру.
• Сұранысты  түзілдіру  және  өтімді  ынталандыру.
• Өтімді  жоспарлау және  ұйымдастыру.               
• Маркетингтік  қызметті  басқару және оны  бақылау.

 Бұл  қызметтердің  іске  асуы банк  пен өндірістердің  сапалы  жұмыс  істеуіне   жағдай  жасайды.

Маркетинг - нақты  айқындалған  мақсаттары бар және  олардың  іске  асуының шараларымен, материалды, қаржылық  және  техникалық  механизмдермен, барлық өндірістік-өтімнің  қызметтеріне  жүйелі  жақын  келуді  білдіретін  фирманың магистралды  шаруашылық  қызметі болып  табылады.

Маркетинг  жүйесінде  арнай  формула  немесе  ұйымдастыру қызметтерінің  схемасы,сонымен  бірге  маркетинг  жүйесінің құрылымын  құрайтын  бір бүтін  схемасы да  болмайды.

Маркетинг  мақсаттары оның  негізгі  принциптерін  анықтайды,әсіресе:

Өнімнің  өндірілуі  сатып  алушылардың,  яғни  клиенттердің  қажеттілігін,ішкі  және  сыртқы  нарықтық жағдайды, өндірушінің  нақты  мүмкіндіктерін ескере  отырып,  іске  асырылады;

Сатып  алушының  нақты  талаптарын  қанағаттандыру,олрадың  қажеттіліктерін  дәл  табу, өз  уақытысында  қызметтерін  орындау  мақсатында  максимальды  мүмкіндіктердің барлығын  қолдану  және  оларды  жоспарлы  көлемде, өз  мерзімінде  дайындауда  қолданады;

 Нақты  тәжірибелі  жаңа  ғылыми-техникалық  ойларды  және  үнемі  өңдеулерді  пайдалана отырып, өндірістің пайдасын  қамтамасыз ету,нарық  үшін  керекті  тауарларды дайындау;

Стратегияның  бір  болуы және сатып  алушылардың  талаптарына  байланысты нарықтың  экономикалық  құрылымының активті  бейімделуі.

Банктік  қызметке ерекше маңыздысы осы  триада   болып  келеді:

1.Нақты  жағдайларда үнемі  оңтайлы  соңғы  тәжірибелі  нәтижелерге  жетуді   көздеу.

2.Маркетингтік  қызметтің  нәтижесінің  минуттық  емес, ұзақ  мерзімге  бағытталуы.Банкке өздерінің  қызмет  етіп  жатқан  сферасының дамуының  болжауынсыз  жұмыс  жасау  мүмкін  емес. Осы  жағдайда  жоспарлау,болжау маркетингтің  басты  элементтерінің  бірі  болып  табылады.

3.Сатып  алушыларға  тікелей  әсер  ету  арқылы,  олардың  талаптарын  активті  түрде орындау  және  оларды  байланыстыру..

Осыған  нақтырақ  тоқталсақ. Жоғары  дәрежелі  қызметтерге  жету – бұл  әрбір  бизнесменнің  мақсаты. Коммерциялық  өндірістің соңғы  мақсаты  пайдасын  көру  болып  табылады. Бұған  қалай  қол  жеткізсе  болады? Бағаны  ортаңғы  нарықтық  деңгейде  қалдыра  отырып, шығынды  төмендетуге  болады;өнімдердің, қызметтердің номенклатурасын  өзгерте  отырып, олардан  пайда  көруге  болады;бәсекелестерін  жеңетіндей  және  нарықта  мықты  позицияда орын  басуға және оданда  пайдасы  бар  өнімге  өтуге  болады; Алайда қандай  жағдайда  болмасын  банк,фирма басшылығы мұқият  зерттеу  қажет;

Өндірістің  мүмкіншілігі, бизнесте табысқа  жетуі, фирманың материальды  деңгейде  қамтамасыз  етілуі  үшін,нарық  жағдайының  мұқият  анализі  қажет.

Кейіндеу. Әрбір  фирма  банк ұзақ  мерзімді  аспектте пайданы  шығару.Бұл  нарықтық  жаңалықтағы тауарларды,яғни  осы  нарыққа  жаңа болатын  тауарлар  мен  қызметтерді  өңдеуді  талап етеді. Нашар  қойылған  жүйенің  болжамдануы  нарықта  көптеген келеңсіздіктер тудырады  және  онымен  жеңіске  жету  мүмкін  емес.Болжам  әдістерін  қолдану  банктің  болашағын  бағалауға,оның  дамуына,жоспарлануына  көмектеседі. 

Банкир  үшін  негізгі  мақсат   клиенттердің   сұраныстарына  қарай  активті   және  тұтастай стратегиялы түрде  бейімделу  және   әсер  ету  болып  табылады. Барлығына мәлімдей,  көптеген батыс  компаниялары клиенттердің  және  сатып  алушылардың  талабына  сәйкес  өз  тауарларын  клиент  ыңғайына  қарай  өзгертіп  тұрады; қысқа  мерзім  көлемінде сатып  алушының  тілегіне  қарай   өндіріліп жатқан  өнім  көп  рет  өзгеруі  мүмкін.  

Қазіргі  заманғы  маркетинг тұтынушыларға  тек  жарнамалы  компаниялар және  тағы  басқада  жолдармен  ғана  емес, сонымен  бірге  клиенттердің тілектері  және  жоғары  бағалауларына  тікелей әсер  ету  арқылы  іс  әрекеттер  жасайды.

Маркетингтік  қызметтің  ұйымдастырылуының негізгі элементтерін  түзу үшін -

• Сатып  алушыларға тауарларға және  қызметтердің потенциальды,  оперативті  және  нақты анықталған  сұраныстарына, нарық  жағдайын  және оның  дамуын  анықтай  отырып, әсер  ету.  
• Өнімнің  жаңа  моделін  және  үлгілерін  құрастыру  үшін, ғылыми-зерттеу  қызметтерінің  дұрыс  ұйымдастырылуы  қажет,  сонымен  қатар тұтынушылардың  көптеген  қанағаттанарлық сұраныстарын, сәйкес  тауарлардың  өнімдерін,  көрсетілетін қызметтердің  дұрыс  жасалуын  қажет  етеді.
• Өндірістің  жоспарлануы  және  координациясы, қаржыландырылуы.
• Өнімді және  өтімдіні  жүйелі  түрде  орынды  тарату  және  іске  асыру.

Барлық  қызметтің өзгеріп  отырған  жағдайларына,  кезекті  ретке  келтіріп  және  коррекция  жасай  отырып,сонымен  бірге өндірісті басқаруына, тасымалдауына, орамамен,  өтіммен,жарнамамен, техникалық,сервисті  және  кепілділікпен қызмет  көрсету  және  басқада  іс  шаралармен  реттеу  қажет.

Осыдан, маркетинг - бұл экономика, әлеуметтану  және  басқару арасында  тұрған  ғылым. Оның  мақсаты:  өндірушіден  тұтынушыға  тауарлардың  оптимальды  жылдамдық  қозғалысымен  қамтамасыз  етілуі, тауардың  керекті  бағада  болуы  және  оны  өндірушіге  сақтауға  қолайлы  болуы  қажет. Ал  тауар  тұтынушының  сұранысын  қанағаттандыруы тиіс.

Алайда  соңғы  уақытта нарықта   көптеп  өзгерістер  енгізілген. Бүгінгі  таңда қазіргі  заманғы  өндірістерде  ( мысалы,  электронды) өнімнің  өмірлік  циклы  бірнеше  айларға  қысқарған. Мысалы, алдыңғы  қатардағы  жапондық  фирмалар микросхемалардың  жаңа  түрлерін   әрбір  үш  айда  нарыққа  шығарып  отырады.

Қазіргі  таңдағы  нарықтық  бәсекелестік қатаң  болып  келеді,  алайда ол бағаның  көрсеткішімен  емес, нарықтағы  фирма  бәсекелестіктердің жаңа  әдістерінің  шығуы  нәтижесінде  болады.Өндірістің  істе  болуы,ол  оның  ұзақ  мерзімді  тәртіпте әсер  етуіне  байланысты.

Өндірістер  өздерінің ақпараттық  жағдайында, өнімнің  өтімділігіне  және  реализациясына көңіл аударуы және табыстарын  жоғарлатуы,  өздерінің финансты  қалыптарын   жақсартуы  қажет.  Осыған  байланысты, компаниядағы нақты  шекарадағы  өнім  шығынының  деңгейін төмендетуге  мүлдем  болмайды.

Маркетингтің көптеген  іс - шаралары және  құрылымды  элементтері болғанымен,оның  бірнеше  негізгі  түрлері  бар.Бұл  ең  алдымен  өнім, ол қызметтеге  бағытталған маркетинг  болып  табылады.Оның  мақсаты көп  мөлшерде жақсартылған және  арзандатылған  тауарларды  шығарып, нарықты  толтырып қоюды негіз  етіп  қояды. Сонымен  бірге, соңғы  кезде жаңа  бұйымды  жасап  қана  қоймай, сонымен  бірге  жаңа  түзілімнің  нарыққа  шығуын  көздейді. Әрине  осы  уақытта  ғана  өндіріс  өз  мақсатына,  деңгейіне  жете  алады  және  құлдыраудан  құтылады.

Мұндай  альтернативалар  өндірушілер  үшін  үлкен  мүмкіндік  болып  табылады. Бағалы  стратегия  өте  иілгіш  келеді,яғни әртүрлі  тауар  модификациясын  түзеуге  қарағанда, бағаларды  ауыстыру  ыңғайлы  келеді.  Орналастыруға  негізделген стратегиясы мекемелерді  ұзақ  мерзімге  жалдау  нәтижесінде және  қажетті  орындардың  жетіспеушілігіне  байланысты күрделі  болып  келеді.

Өндіріс  үнемі  максимальды  түрде  өз  мүмкіншіліктерін, тауарларын, қызметтерін, және   жұмыс  жасаудың  бағытын   нақты бағалауға  және  қолдануға  қажеттілік  туады.  Осындай негізде  бағалау үшін  компания  ресурстарын  және күштерін  тарату  мақсатқа  лайықты  келеді, сонымен  бірге маркетингтің  сәйкес  стратегиясын  өңдеуге болады.  Стратегияны анықтау  үшін  келесі  жолдар ұсынылады:

Шығындар  бойынша  стратегия, ол фирманы  кең  нарыққа және тауарды  көп  мөлшерде өндіруге әрекеттейді. Көп  мөлшерде өндіру  көмегімен  ол төмен  бағаларды ұсынуы мүмкін.Бұл  бәсекелестермен  салыстырғанда үлкен  пайда  алып  келуге,көптеп  тұтынушыларды  шақыртуға  мүмкіндік  тудырады.

Дифференциация  стратегиясы. Басқалардан  ерекшеленетін  тауарды  ұсынуына  байланысты  фирманы  үлкен  нарыққа  бағыттайды.  Компания ерекше  дизайнды және  тұтынушы  көңіліне  жағымды,  сапалы  сипаттамалы,  көпшілікке ұнамды  тауарлады  шығарады.Нәтижесінде тұтынушылар  тауар  маркасын көрсетеді, ал  тауар  бағасы мұнда  басты  рольды  ойнамайды.

Концентрация  стратегиясы. Бұл  жағдайда  компания өзіне  арнайы төмен  бағамен немесе  бірегейлі  ұсыныспен  нарықтың нақты  сегментін  бөледі.Ол  бірнеше басты  тауарларды немесе нақты тұтынушыларды көбейту концентрациясымен  шығынды  бақылауы  мүмкін. Нарықтың  көп  мөлшерін қамтитын  компаниялар  артық шығыннан  немесе  дифференциацияланған  стратегиядан  көпке  қол  жеткізулеріне  болады. Ал  шағын  фирмалар жалпы  нарықта  оның  бөлігі  шамалы  болсада, жоғары  деңгейлі  пайда  көрулері болады. Жақсы  көрсеткіштер  көрсетуі  үшін, фирманың  үлкен  болуы  қажет  еместігін анализ  көрсетеді

Фирмадағы  қабылданған стратегияға  тәуелді, маркетингтік  бағдарламалардың  енуіне  байланысты  іс - шаралар  анықталады.  Соңғылары  жиі  мынаған  сүйенеді: қауіп  дәрежесіне байланыссыз максимум  әсерге; үлкен  әсерді  күтусіз минимум  қауіпке; екі  жолға  да  әртүрлі  комбинациялардың келуі.

Ең  жақсы дайындалған  стратегиялық  бағдарламалар,өндірістің әрбір  нарықта, әрбір  тауарға, маркетинг  тактикасын   нақтылап өңделмесе  қағаз  бетінде  қауы  мүмкін.

Маркетингтің тактикалық  макқсатын дұрыс  құру  үшін  келесі  мысалдар келтіріледі:сатып  алушылардың талаптарын ескере  отырып, сұраныстағы тауардың  номенклатурасын кеңейту; төмендеген  сұраныстарға жоғары  дәрежеде  жарнамалық  іс-шаралар  жүргізу; өтімді  ынталандыру  мақсатында тауар  бағасын  төмендету.сатып  алушылар  қатарын  көбейту  негізінде  тауар  ассортименттерін жоғарлату  қажет;  бәсекелестік компаниялардың сатушылық деңгейін  төмендету  мақсатында нарық  бөлігін  күшейту;өндірістегі   коммерциялық  келісімдерді  эффективті  өткізу  үшін  қызметкерді  ынталандыру  іс-шарасымен  айналысу.

Маркетинг  тактикасы  болып, тұрақты  пайда  деңгейін, нарықта коммерциялық  қызметтердің активті  жұмысын, нарық  жағдайындағы өзгерістерге жылдам  сезінуін, өндіріс  қызметкерлерінің  ынталануын, бәсекелестіктердің  әсеріне  жылдам  жауапты іс  әрекеттер  жасауын, сатып алушының  талаптарының  өзгеруіне  байланысты өндірістегі ғылыми  техникалық  және  өндірістік коррекциялар  өз  мерзімінде  енгізуін  минимальды  түрде  қамтамасыз  етілуі  қажет.

Маркетингті қолданғанда   оның әсерлі  болуы  тек   бірлікті  сапалы  комплекс  болғанда  болады,ол  өз  кезегінде мыналарды  ендіреді:өндірістің  қызмет  етіп  жатқан  ішкі  және  сыртқы  орта  анализі; нарық  анлизі; тұтынушы  анализі; бәсекелестікті  және  бәсекеленушілерді  зерттеу; өндірісті  жоспарлау; тауарды  сату  және  өтімді,сервисті жоспарлау; өтімді  ынталандыру  және сұранысты  түзу; бағалы  саясатты   орындау  және  түзу; маркетингтік  бағдарламаларды  өндіру  және  орындау; маркетингті ақпаратты қамтамасыз  ету; маркетингті  басқару.

Бұлардың  барлығын  іс  жүзінде  тәжірибеде   іске  асыру  үшін,арнайы  маркетингтік өндіріс  қызметі  -маркетинг  әдістері  мен принциптерінде  жұмыс  жасайтын  арнайы  бөлімшелері  қажет.  Маркетингтік  қызметтің  құрылым  таңдауы  оның көлеміне  және  өндірісіне, өндірістің  жан  жақты экономикалық  байланыстарына  тәуелді.Әрбір  фирма осындай  есеппен  жеке  немесе  басқада  маркетингтік бөлімшелер, ал ол өз  кезегінде  нарықтық  мақсаттарға  жетуі  үшін  құрастырылады. Батыс тәжиребелерінде функциональды  ұйымдастыру  варианттары  қолданылады,  бұл  жерде  әрбір  қызметке маркетинг  бойынша вице  президентке  бағынышты  жеке  басшылар  өздері  жауап  береді.  Географиялық  принциппен  жұмыс  жасайтын  ұйымдар  үшін сатушы  агенттер  өз  шекараларында   жұмыс  жасаған  ыңғайлы  болып  келеді. Тағы  бір  варианты- тауар  өндірісі  бойынша  ұйымдастырылуы, онымен  әрбір  жеке  тауармен және  қалған  функциональды  қызметтердің мамандарымен  бірлесе  отырып өзіндік  басқарушы басқарады.Тағы  да  бір  вариант  қолданылады- нарықтық  принцип  бойынша  ұйымдастырылу, мұнда  негізгі  нарықтар нарық  басқарушысына  тіркеледі.

Кейбір  фирмалар  маркетингтік  қызметті  тауарлы-нарықтық принцип  бойынша  ұйымдастырады. Бірақ   маркетингтік қызметтің  барлық  вариантындада   негізгі  мақсаты  болып: нарықты  комплексті  түрде  зерттеу; тауарды  тұрақты  түрде қамтамасыз  ету; өндірістің  нарықтық ,  ғылыми-зерттеулік   және  конструкторлы-жобалардың орындалуы;

Арнайы  маркетинтік  қызметтің  құрылуы- мағыналығы  бойынша басты  міндеті  болып  табылады.Өндірістің маркетингтік  қызмет  жұмысы кадрлармен  жұмыс  жасаудағы  басты  ұйым  болады. Маркетингтік  қызметтің  дамуын, оның  нарықтағы  жұмысын  үнемі  қадағалап  тұру  қажет.Ол жасалып  жатқан  жұмысты  бағалауға,  оның  нәтижелерін,  өткізіп  алған  мүмкіндіктерді  анықтауға, қызметкерлерін  жете  білуге,  өндірісте жоспарларды  іске  асыруға,  және  де  басқада  мәселелерді  шешуге  көмектеседі. 

Маркетингтік қызметтің  жұмысын  бақылау  бұл  барлық басқарушы  қызметтермен  және  арнайы  жоспарлармен дайындалады. Бұл  кезде  өндірістің  стратегиялық  мақсаты  шешім  ретінде  (басты  мақсаттардың таңдауының  дұрыстығы, өтім  нарығының  потенциальды  орындалуы, тауар  қозғалыс  жүйесі) бағаланады.Маркетинг шығындарын  және  олардың  эффективтілігін үнемі  анықтап  тұру  ең  басты  мақсат  болып  табылады.

Маркетингтік  қызмет нарықтық  стратегияның  орындалуын  және  өңделуін, нарық талаптарына сәйкес өндірісті  және өтім  бөлімдерінің  қамтамасыз  етілуін  қадағалайды.

Қазіргі  заманғы  маркетинг көмегімен  жасауға  болады:

1.  Өз қажеттілігіне  сәйкес әрбір еңбекті  өндірісті  етіп  жасауға;

2.   Нарық  экономикасында  ерекше  құрылымдарды  орнатуға;

3.    Экономикаға  қажетті  алдыңғы басқару  және  шаруашылық  формаларын  ендіру;

4.    Өндірісті  шын  мәнінде  өзіндік  етуге,  жұмыста   тәуелсіз  және  бос  болуға;

5.    Халықаралық еңбек   ұйымдарда  эффективті  қатысу;

6.    Шетелдік  инвестициялармен  көмегін  рациональды  орындау;

7.    Мемлекет  ішіне  нарықтың  аз  ғана  қиындықпен  енуін  іске  асыру;

Маркетингпен  басқару анализді, жоспарларды, фирманың  нақты  міндеттерін  орындауға,оларды  шешуге  және  алға  қойылған іс-щаралардың  жүзеге  асырылуын, пайдалардың  алынуын, өтім  көлемнің  өсуінің, нарық  бөлімшелерінің  жоғарлауына  жағдай  жасап,  оны  өз  күшіне  енгізеді.Барлық  компания күрделі  жағдайларда,өзгеріп  отырған  маркетингте  жұмыс  жасайды.Компанияның  өмір  сүруі  үшін  ол  өз  тауарларын  және  қызметін  ұсынуы  қажет.Фирмалар  кезеңді  түрде өз бағытты,  стратегиялық, тактикалық  құрылымдарын  қарастырып  тұруы тиіс. Олар нарықты  комплексті  және  оның өзгеруін бақылайтын  маркетингке  үнемі  сүйенеді.

           Маркетингтік іс-шаралардың  қызметтерін анализдеу, жоспарлау, оның орындалуын  қадағалау  үшін  үнемі  клиенттер  туралы  мәліметтерге, бәсекелестік  компаниялардың  шешіміне  ие  болу  қажет.Осы  шаралар  жасалған  жағдайда үлкен  табыстарға  жетуге  болады.

Маркетингтік  ақпараттың  құрамына  төрт  қосымша жүйелер  енеді:

1. Алдыңғы  өтімдердің  көрсеткіштерін, шығынның  соммасын, материальды  қорлардың  көлемін, ақшаның  қозғалысын, дебиторлық  және  кредиторлық  қарыздар  туралы  мәліметтерді  суреттейтін  ішкі  есеп  жүйесі. Көптеген  фирмалар ЭВМ  негізінде қысқа  мерзім  ішінде  қажетті  ақпараттарды  алуға ішкі  есептік  жүйені  қолданады.

2.Сыртқы  ақпаратты жинау  үшін жасалған  жүйе.

3.Фирма  алдында  тұрған күрделі  маркетингтік  мәселелерді   анықтауға  бағытталған   маркетингтік зерттеу  жүйесі.

4.  Нақты  модельдерді  статистикалық өңдеуге  және  әдістеуге  арналған маркетингтік   ақпараттарды  анализдеу жүйесі.

Маркетингтік  қызмет  әсіресе ғылыми- техникалық  байланыста, өндірістік  кооперацияда, өндірістің  бірлескен  жобасын  жасағанда, бірлескен компаниялар  жұмысында өте маңызды  болып  табылады. Келесі  тенденцияларды  ескеру қажет.

   Нақты тауарларды  және қызметтерді  көрсету  үшін  нарық  жағдайын  анализдеуге,тауарларға  нақты  және потенциальды сұраныстарды анықтау  үшін экономикалық,  әлеуметтік, экологиялық  салаларды  зерттеу  ерекше  орын  алады. Маркетингтте ең  бастысы- нарыққа   қажетті тауарларды  шығарып  қана қоймай,  болашағы  мол  және  барлық  стандарттарға  сәйкес   тауарларды  да  шығару  қажет.

Маркетингтік қызметтің    жүйелілігі  келесі  түрде  өтеді:

1. Жаңа  тауарларды зерттеу  және  талдау,  олардың ұйымдастырылуын  бағалау;

2.    Тұтынушының  талабына  сәйкес шығарылатын  тауардың  техникалық, эстетикалық және функциональды  сапаларға  жауап  беруі;  3.    Болашақ  тұтынушы және  фирма өндірісінің  қарым  қатынасы;  4.             Тауардың  қорабына,әсіресе оның  физикалық   ерекшелігіне, сыртқы  келбетіне, конструкциялық  спефикасына, әрі  қарай оның  қолдануына  көңіл  аударылу  қажет;

 5.   Фасондарының, түстерінің, тип-көлемдерінің  артықшылықтарын  жою мақсатында ассортименттік өзгерісті  анализдеу;

 6.        Экологиялық талаптарды  ескере  отырып, өндірілетін  тауарды  анықтау  және  зерттеу;

  7.       Жаңа  тауарды  нарыққа  шығару  процесі кезіндегі  негізгі  бәсекелестіктердің реакциялық  мүмкіндіктерін  анықтау;