UF

1. Өтпелі кезеңдегі Қазақстан экономикасын басқару шараларының жүйесі.

 

Қайта құрудың негізгі бағыттары. Нарық жүйесінің қалыптасуы

Өтпелі экономиканы қайта қүру процесінде жаңа экономика-лық жүйенің, үлттық экономика үлгісінің нышандары мен негізгі белгілері байқалып, күшіне ене бастады. Өтпелі экономикадағы қайта қүрудың нарық жүйесін қалыптастыру мен халық шаруашы-лығының құрылымын қайта қүру сияқты екі негізгі бағытты жеке атап өткен орынды.

Реформалаудың алғашқы сатысында ең алдымен нарық жүйе-сінің немесе нарықтық экономиканың негіздерін қүру мақсаты қойылды. Ал басқа қайта қүрулар, яғни экономиканы мемлекеттік реттеудің жаңа түрін қүру, кәсіпкерлікті қалыптастыру және тіпті ашық экономиканы қалыптастырудың өзі де - экономиканың на-рықтық негізінің қүрылу шамасына орай дами алады.

Осы мәселе өтпелі экономикада қазіргі бар нарықтық экономи-каның нысанын жетілдіруге емес нарық жүйесін қайта қүруға ерекше назар аударылатынына байланысты туындап отыр. Бүл тарихта бұрын болмаған ерекше тарихи мәселе. Тарихта алғаш-қы рет нарықтық механизмдер экономиканың бүрынғы нарықтық емес қүрылымының негізінде ғана емес басқа мемлекеттердің дамыған нарықтық шаруашылықтарымен түрақты ықпалдасу жағдайында қүрылады. Бір жағынан, бүл нарықтық экономиканы қүруды жеңілдетеді, ал екінші жағынан - басқа мемлекеттердің өтпелі экономикаларында өзінің, нарықтық, тиімділік өлшемдері бар болуына байланысты осы процесті күрделендіреді.

Социалистік елдерде тауарлы-ақша қатынастары болғанын және олардың баға, пайда, табыс, бюджет, салық, қаржы және банк жүйесі және т.б. сияқты негізгі белгілер тән екенін атап өту қажет. Алайда аталмыш белгілер экономиканың нарықтық екенін білдірмейді. Бүл елдерде нарыққа бейімделген дербес жеке үдайы өндіріс жүмыс істемеді. Еңбекақы, қаржы ресурстары орталықтан-дырып бөлу шеңберінде қалыптастырылды, кәсіпорындардың арасында бәсекелестік болмады. Банктер жеке капитал мен кәсіп-керлікке қызмет көрсететін институт қана емес мемлекет пен бюджет алушылардың арасындағы делдал ғана болды. Осының барлығы нарықтық қатынастардың тек ресми түрде болғанын растайды. Тауарлы-ақша қатынастары мемлекеттік экономика шеңберіндегі нарықтық емес өндіріс, қоғамдық өнімді бөлу мен түтыну деп саналды. Дамыған елдердің нарықтық экономикасы-ның бүкіл қүрылымы, социалистік елдердің тәжірибесі нарықтық экономиканың жекелеген қағидалары мен нақты нарықтық қаты-настар жүйесінің болуын теориялық жағынан маңызды екенін көрсетеді.

Нарықтық экономика жүйесі барлық басқа қатынастардың негізі ретінде үзақ уақыт бойындағы қайта қүрудың өнімі. Аталрауға әкеп соқтырады. Нәтижесінде азаматтардың жағдайы өте ерекшеленетін, қатаң бәсекелестікке негізделген, қазақстандық экономиканың ашық үлгісі пайда болуы мүмкін және экономика толықтай ашық болған жағдайда Қазақстанның басқа мемлекет-тердің шикізат базасына айналуы ықтимал. Екінші жағынан, әлеу-меттік бағдарды қатаң әрі үстірт үстану салдарынан кәсіпкер-ліктің, яғни нарық шаруашылығының әлеуеті әлсірейді, әлеуметтік сала арқылы мемлекеттік реттеудің рөлі артады. Бүкіл экономи-каны саналы түрде реттеуге біркелкі бағдарланудың салдары күшейе түседі. Бүл жағдайда нарықтық кәсіпкерліктің негіздері шайқалады, нарықтық тенденциялар нашарлайды, экономиканы реформалауды тежеуі мүмкін. Бүл жағдайда осы тәсілмедемеге орай әлеуметтік түрақты экономиканың ұлттық аралас үлгісін жүйелі үстанған дүрыс.

Нақты қайта қүру барысы Қазақстанның үлттық экономикасы-ның осы үлгісін қалыптастыру процесінің басталғанын айғақтайды.

Қайта құрудың негізгі кезеңдері. Трансформациялық құлдырау мен оның жай-күйі

Еліміздің үлттық экономикасының түрақты үлгісін қалыптас-тыру - үзақ уақытқа жалғасатын әрі бірнеше кезеңнен түратын процесс. Мүның өзінде қайта қүрудың бүрынғы және жаңа шару-ашылық жүргізу жүйелері жөнімен үйлеспейтін алғашқы кезеңін-де қиындық көп кездеседі. Оеының салдарынан қайта қүру бары-сын орынсыз жылдамдату, үтымды экономикалық шешімдерге саяси факторлардың орынсыз нұсқан келтіруі, жалпыүлттық мүд-делерге жеке меншік мүдделердің асып түсуі және т.б. ықтимал қиындықтар да үшырасады.

Бүгінгі таңда егемен Қазақстанның дамуын үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең 1991 жылдың соңы - 1992 жылдың басында, пікірталас пен саяси күрес барысында түбегейлі қайта қүру жөнін-де салиқалы шешімдер қабылданған кезде басталып, XX ғасыр-дың 90-жылдарының соңында аяқталды.

Пікірталас пен КСРО Үкіметінің бүрынғы жүйе негізінде түебе-гейлі реформаларды жүзеге асыруға әрекет жасау барысында эко-номиканы реформалаудың кертартпалықтан бастап түбегейлі түрге дейінгі әр түрлі тәсілдемелерінің бары белгілі болды. КСРО Үкіметінде лауазымды тұлғалар қызметін ауыстырды, академик Л.И. Абалкиннің басшылығымен Экономикалық реформа жөнінде-гі комитет құрылып, «500 күн» бағдарламасы, Экономикалық ре-формаларды тереңдету бағдарламасы мен бірқатар басқа да бағ-дарлама мен үсыныс жасалды. 1989-1991 жылдары кеңестік эко-номикалық жүйені қайта құру проблемасын талқылау барысында-ғы дау-дамайдың соңында КСРО Президенті экономиканы түбе-гейлі ырықтандыруға бағытталған бірқатар Жарлығына қол қой-ды. Осылайша кеңес жүйесінің басқа қағидаларға негізделген өтпелі экономикаға көшуі басталды.

Бұрынғы кеңес республикаларының, оның ішінде Қазақстан экономикасының дамуындағы жаңа кезең егемендік алумен байла-нысты. 1990 жылғы 25 қазанда «Қазақстан Республикасының мем-лекеттік егемендігі туралы декларация туралы» қаулы қабылдан-ды. Командалық-әкімшілік экономика нарықтық экономика болып қайта қүрылуын бірқатар заңнама актісімен, яғни «Қазақ ССР нің нарыққа көшу бағдарламасы туралы» қаулысымен (1990 жылғы 26 қазан), «Қазақ ССР нің экономикасын тұрақтандыру бағдарла-масы туралы» қаулысымен (1990 жылғы 6 желтоқсан), «Қазақ ССР Үкіметі мен жергілікті басқару Кеңес органдарьшың экономи-каны дағдарыстан шығару мен халықты әлеуметтік қорғау жөнін-дегі келісілген іс-қимылы бағдарламасы туралы» қаулысымен (1991 жылғы 25 маусым), «Қазақ ССР мемлекеттік меншігін мем-лекет иелігінен шығару мен жекешелендірудің 1991-1992 жылдарға арналған бағдарламасы туралы» (1 кезең) (1991 жылғы 27 маусым) қамтамасыз етілді. Қазақстан экономикасын трансформациялау процесі осы және басқа да заңдардың негізінде басталды.

Қазақстанда осы кезеңде негізгі макроэкономикалық көрсет-кіштер үнемі нашарлады. Қүлдырауға мыналар себеп болды:

Біріншідеы, қүлдырау Қазақстанның экономикалық жүйесінің салғырттығына байланысты болды. Қазақстан экономикасы рефор-ма басталғанда терең дағдарыста болғандықтан өндірістің қүлды-рауы тоқтамады және осы процесті бір-екі жылдың ішінде іс жүзінде тоқтату мүмкін болмады.

Екіншіден, макроэкономикалық түрақтылық болмаған, атап айтқанда, инфляция белең алып, үдей бастаған, теңге одан әрі құнеызданып, қаржы жүйесі күйреген кезеңде экономиканы жан-дандыру әрекетінен нәтиже күту мүмкін емес еді. Экономикада-ғы шиеленісті жағдай әлемдік практикамен салыстырғанда инф-ляция жылына 40%-дан төмендеп, ақша тұрақты әрі сенімді бол-ғанға дейін жалғасты.

Үшіншіден, бүрынғы кеңес елдеріндегідей Қазақстанда да эко-номика 80 жылдардың екінші жартысынан бастап-ақ бүзылған реепубликааралық шаруашылық байланыстары реформаның ал-ғашқы жылдарында-ақ жүмыс істеуін тоқтатқан, сонымен бірге біртүтас мемлекет, бірыңғай түтасқан экономикалық жүйе ыдыра-ған жағдайда реформаланды.

Төртіншіден, айналым қаражатын толықтыру мен оның даму жолын инвестициялау арқылы өндірісті қолдау үшін молынан бері-летін кредиттер мен субсидиялар, салық жеңілдіктері банк пен өндірістік еаладағы қызмет бабын пайдалану көзіне, кәсіпорын-дардың қожайындарының жеке меншік активіне айналып, негізінен онсыз да ушыққан инфляцияны одан сайын өршітуге себеп болды.

Бесіншіден, халықтың табысының төмен болған, кедейшілік артып, теңге бағамы үдайы төмендеп ішкі бағалар шарықтаған жағдайда отандық тауарлар бәсекелес бола алмайтын шетелдік арзан тауарлар ағылды.3

Қайта қүрудың екінші кезеңі 1999-2000 жылдан басталып 2007 жылдың тамызында басталған әлемдік қаржы дағдарысына дейін жалғасты. Қайта қүру кезінде қолайлы даму динамикасы байқа-лып, экономика мен халықтың өмір сүру деңгейі өсті.

Қазақстанның экономикасы 1999 жылдан бастап жалпы орнық-ты дамыса да тек 2004 жылы ғана 1990 жылғы реформаға дейінгі деңгейге қол жеткізілді, бүған өтпелі экономиканың бірішпі кезең-індегі өте үзаққа созылған терең қүлдырау себеп болды. Жалпы бағалау бойынша экономиканың құлдырау тереңдігі мен оның салдары 1929-1932 жылдардағы ¥лы тоқырау кезіндегі құлдырау-дың тереңдігінен анағүрлым артты.

Осы трансформациялық, яғни өтпелі экономиканың құлдырау-ына әр нәрсе себеп болды. Қүлдырауға тегі әр түрлі факторлар ықпал етті.

Факторлардың бірінші тобына КСРО мен Экономикалық өзара көмек елдерінің (ЭӨКЕ) ыдырауын жатқызуға болады, осының салдарынан қоғамдық өнімнің көлемі төмендеді, дәстүрлі өткізу нарықтары жоғалып, қолда бар экономикалық әлеуеттің айтар-лықтай бөлігі бүлінді.

Себептердің екінші тобы нарық күштерінің іс жүзінде іс-қимыл жасауымен байланысты. Бәсекелестіктің пайда болып, мемлекеттік кәсіпорындардың еркін және өзінен-өзі пайда болған нарық жағ-дайында жұмыс істеуі, мемлекеттендірілген экономикаға нарық өлшемдерін қолданудың салдарынан жүмыс істеп түрған кәсіп-орындардың көрсеткіштері нашарлады, төлемеу және басқа да жағымсыз салдарлар белең ала бастады. Осының нәтижесінде өнді-ріс одан әрі қүлдырады.

Себептердің үшінші тобы экономикалық саясаттың таңдалған нүсқасымен және экономикалық трансформацияның қиындығын жеткіліксіз бағалаумен байланысты.

Біріншіден, теорияда қабылданған қайта қүру түжырымдамала-рында қазіргі кезеңдегі экономиканың нарық жүйесінің рөлі жөнсіз жоғарылатылды. Нарық пен капитализмді тым жылдам қалыптас-тыру идеясында кеңес экономикасының күрделі қүрылымы мен аралас экономиканы қүрудың жалпыәлемдік үрдістері ескерілме-ді. Түбегейлі әрі жылдам реформалауды жақтаушылар қайта қүру-да аралас экономиканы емес, дамудың капиталистік шаруашы-лық нысанындағы бір жақты нүсқаеын қүруды жоспарлады. Осы көзқарас жүйесінде әлеуметтік саланың дамуы экономиканы мем-лекеттік реттеуді күшейту нарықтық өлшем негізінде дамуға ық-пал ететін емес, керісінше оны күрделендіретін элемент ретінде қарастырылады.

Екіншіден, өтудің теориялық түжырымдамасында ырықтандыру мен жеке меншіктің әлеуеті асыра шарықтай түскен. Эко-номиканы жылдам ырықтандыру мен жедел жекешелендіру бүры-нғы жүйені бұзатын ғана.емес, сонымен бірге өндірістің қарқын-ды дамуына қуат беретін күш деп қарастырылды.

Үшіншіден, үлттық экономиканы тиімді саясат әзірлейтін база ретіндегі түжырымдаманы жоққа шығарудың өзі қабылданған тәсілдемелердің теориялық қателігі болып табылады. Осының салдарынан бәсекеге қабілеті аз үлттық өнеркәсіптің мүддесіне нұқсан келтірілді, экономиканың ашықтығына жылдам қол жеткі-зіліп, үлттық дамудың басқа да мақсаттары да (ғылым мен білім беруді мемлекеттік қолдау, жинақталған капиталды жетілдіру) мәжбүрлі түрде төмендетілді.

Қайта құрудың бірінші кезеңінде ұлттық экономиканы қалыптастырудың қарама-қайшылықтары

Қазақстандық өтпелі экономика мен оны реформалаудың ерек-шеліктері бірқатар факторларға байланысты. Атап айтқанда осы факторларға мыналар жатады.

Біріншіден, Қазақстанның өтпелі экономикасы біртүтас мем-лекеттің - бүрынғы КСРО ыдыраған және осыған байланысты қалыптасқан республикааралық, өңіраралық және шаруашылы-қаралық байланыстар, бүрынғы одақтас республикалардың эко-номикаларына өте тәуелді болған біртүтас экономикалық кеңістік өзінен-өзі бүзылған жағдайда жүмыс істеді. Экономикасы өтпелі бірде-бір мемлекет осындай жағдайды басынан кешірмеді. Осының өзі ТМД елдері, оның ішінде Қазақстанның өтпелі экономикасы-ның бірегейлігінің белгісі болып табылады. Осының салдарынан дағдарыс тереңдеп, өндірістік процесті түрақтандырудың жай-күйі де күрделенді.

Екіншіден, елімізге бүрынғы жүйеден қыруар ауыр қаржы, өн-дірістік, қүрылымдық проблемалар мен инфляцияның, өндіріс пен жүмыссыздықтың деңгейінен пайда болған орасан зор теңгерімсіз-діктен туындаған экономикалық және әлеуметтік дағдарыс қалды. Реформалар барысында дағдарыс тереңдеп қана қоймай, бір эко-номикалық жүйеден сапасы басқа өзге жүйеге көшудің шығыны қордаланған жүйелі дағдарысқа айналды. Сондықтан елімізге эко-номиканы жүйелі дағдарыс жағдайында мемлекеттік дағдарысқа қарсы іс-шаралармен үйлестіріп реформалауға тура келді.

Үшіншіден, Қазақстанда трансформациялық процесс нарық-тық институттар мен инфрақүрылымдар болмаған, сапалы заңдар мен заңнама актілері, еліміздің нарықтық экономикасының басқа да қүрамдастары өте тапшы болған уақытта басталды. Жоспар-лы экономикаға қызмет көрсеткен институттар мен инфрақүры-лымдар қызмет көрсету үшін ғана емес, тіпті трансформация-лауға да жарамсыз болды. Мұның өзі жаңа институттарды қалып-тастыру процесін одан әрі күрделендірді. Экономика тәжірибе мен білім, уақыт жетіспеген кезеңде реформаланып, сонымен бірге нарықтық институттар да қүрылды, осының салдарынан еліміздің экономикалық саясатында ірі қателіктер мен келеңсіздіктердің орын алғаны рас. Билік осы стратегияны қолдану салдарынан бірталай қателік мен келеңсіздікке жол беруге мәжбүр болды әрі өтпелі кезеңнің трансакциялық шығыны да артты.

Төртіншіден, қазақстандық экономика реформаның алғашқы екі жылында рубль қолданылатын аймақта болғандықтан, ол Ре-сейдің қаржылық және ақша-кредит саясатына тәуелді болды. Қазақстан сол жылдары Ресейдің экономикалық саясатын талқы-лауға мүмкіндігі болмаса да сол саясатты үстанды. Сөйтіп, ТМД ның барлық елдерінің экономикасы сияқты Қазақстанның өтпелі экономикасы тіпті бүрынғы еоциалистік шығыс еуропалық елдер мен Балтық елдерінің тарихында кездеспеген бірде-бір өтпелі эко-номикаға ұқсамайтын ерекше түрдегі өтпелі экономика болып табылады. Аталмыш экономиканың мәні мен нысаны бойынша антогонистік экономика түйіскен аралықта қалыптасқан эконо-миклық қатынастар жүйесінің бүрынғы кеңес түрпатындағы өтпелі экономика деп атаған орынды.

Қайта қүрудың бірінші кезеңінде нарықтық экономикалық жүйенің институционалдық негіздері құрылып, Қазақстанның жаңа үлттық экономикалық жүйесін қалыптастыру жолындағы маңыз-ды қадам жасалды. Осы тұрғыда бірінші кезеңде қабылданған іс-шараларға баға-лар мен сауданы ырықтандыру; экономиканың ашықтығын; жап-пай жекешелендіру; салық жүйесін қалыптастыру; екі деңгейлі банк жүйесін қалыптастыру; нарықтық экономика субъектілерінің жағдайын реттейтін негізгі заңдар мен кодекстерді қабылдау жа-тады.

Осы іс-шаралар мен жүйедегі басқа іс-қимылдар бірқатар өткір қайшылықтар мен салдарларды туындатып, көлеңкелі экономика айтарлықтай күшейіп, жемқорлық та кеңінен етек алды; бюджет тапшылығында салықтар да нашар жиналды; мемлекеттің рөлі әлсіреп, еліміздің байлығы, оның ішінде табиғи ресурстары қоғам-ның аз ғана бөлігіне бұйырып, сол себептен олигархтық жүйелер қалыптасты. Ерекше түрдегі табиғи монополиялардың рөлі кү-шейіп, бәсекеге тең құқықты қатысу мүмкіндігі жойылды; ұлттық өнеркәсіп қүлдырап, үлттық нарықты импорттаушылар басып алды; халықтың табысы тең бөлінбеді, Экономиканың қүрылымы отын шикізат кешеніне бейімделіп, ғылымды көп қажет ететін салалардың дамуы тоқтады. Осы және басқа да салдарлар бірінші кезеңдегі экономикалық саясаттың негізі қаланған жалпы тәсілде-мелердің нәтижесінде пайда болды.

Қазақстанның экономикасы бірінші кезеңдегі қайта құру нәти-жесінде қазіргі жағдайда да оның дамуының сипатын айқындай-тын, әлеуметтік-экономикалық саясаттың бағытын сілтейтін те-рең қарама-қайшылықтармен беттесті.

¥лттық экономика үлгісін қалыптастырудың екінші кезеңінің ерекшеліктері

Қазақстанның үлттық экономикасы қайта қүрудың екінші ке-зеңінде өтпелі экономика мен үлттық үлгіні қалыптастырудың міндеттерін шешумен қатар бір жағынан, нарықтық реформалар-ды одан әрі тереңдетуге, екінші жағынан, экономикалық өсу мен қоғамның әлеуметтік түрақтылығына тікелей бағдарланған өзгеріс-терді жүзеге асыруға тиіс болды. Бүл үшін қайта қүрудың барлық элементтерін дамытып (ырықтандыру, қүрылымды және мекеме-лерді реформалау, халық шаруашылығының қүрылымын өзгер-ту), бірінші кезеңдегі келеңсіздіктерді жою қажет болды.

Екінші кезеңде энергия тасымалдағыштардың бағасының үдайы және жылдам өсуіне байланысты қайта қүру процесі ре-сурстармен қамтамасыз етілді, екінші жағынан, Қазақстан эконо-микасына қыруар ақша массасының түсуінің салдарын тегіетеуге бағытталған макроэкономикалық саясаттың айрықша шараларын қолдануды талап етті.

Осы кезеңде мүнай нарығында қалыптасқан қолайлы жағдаят-тың арқасында Үлттық қорда қомақты қаражат жинақталып, ал-тын-валюта резервтері де көбейді. 2006 жылғы 31 желтоқсанда Үлттық қордың активтері 14,1 млрд долларды, ал алтын-валюта резервтерінің көлемі 33 млрд АҚШ долларын қүрады. Бүл негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өсуі мен экономиканы одан әрі реформалау жөніндегі келесі іс-шараларды жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай жасады. Осы кезеңде:

- экономикада мекемелік ережелер мен нормалар жүйесі қүрыл-ды. Қазақстанда Азаматтық, Салық, Бюджеттік, Еңбек, Жер, Су, Орман, Экологиялық және т.б. кодекстер қолданысқа енгізіліп, заңнаманы және қайта қүруды қүқықтық қамтамасыз етуді одан әрі жетілдіруге арналған институционалдық база қүрылды;

- мемлекет пен өңірлердің қатынастары жетілдірілді, бюджета-ралық қатынастар дамыды;

- экономикалық даму мен бизнес және мемлекеттің қатынаста-рының жаңа қағидаларын қалыптастыруға монополистік және олигархтық ықпалды шектеу жөніндегі шаралар қолданылды;

ДС¥-ға Қазақстанның ұлттық экономикасының мүдделерін ескеретін қағидаларды сақтап қосылу жөніндегі қызмет жүзеге асырылды;

- әлеуметтік қатынастарды одан әрі реформалау жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылды;

- қоғамның әлеуметтік жағынан бөлінуіне әкеп соқтырған әлеу-меттік саясаттың келеңсіздіктерін жоюға бағытталған іс-қимыл мен іс-шаралар жүзеге асырылды. Осы түрғыда мемлекеттік бағ-дарламаларды ойдағыдай жүзеге асырудың келешекті маңызы артты.

Осы және басқа іс-шаралар экономиканың әлеуметтік түрақты дамуға ықпал етсе де9 олар бірінші кезеңде қалыптасқан жағым-сыз тенденцияларды толықтай жоя алмады, сол себептен қайта құрудың екінші кезеңінде ұлттық экономикалық жүйенің тиімді үлгісіне шешімді бетбұрыс жасауға мүмкіндік бермеді, өйткені:

- экономикадағы қүрылымдық өзгерістердің келеңсіз тенден-циялары сақталды - экспортқа бағдарланған отын-энергетикалық саланың үлесі артып, инновациялық бағыттар артта қалды;

- инвестициялық белсенділік артса да, алайда негізгі капиталдың сапасының тозуы мен ескіруін ескерсек, инвестициялар жеткіліксіз қарқынмен өсті және олар көбінесе экономиканың отын-шикізат саласына арналды;

қоғамның әлеуметтік жағынан күрт сараланып, бөлінуі еңсер-шмеді. Қолданылған шараларға қарамастан экономиканың әлеу-меттік түрақтылықты растайтын өте маңызды параметрлері жыл-дам өзгермеді;

- инфляцияның жоғары деңгейі сақталды. Осы қиындықтарды еңсеру үшін әлеуметтік жағынан тұрақты аралас экономикаға негізделген дамуға жылдам әрі жүйелі түрде көшу үшін реформаларды тереңдету қажет болды. Экономиканы реформалау:

біріншіден, қүрылымды бір жақты қайта құрудан бас тартып, халық шаруашылығының құрылымын ғылымды көп қажет ететін әрі индустриялық дамуға бағдарланған технологиялық жағынан озық салаларға қарай бетбүрыс жасаудың елеулі проблемасын іс жүзінде шешуді қажет етті. Осыған байланысты технологияларды дамытуға арналған арнайы экономикалық аймақтар туралы заңна-ма қабылданды, Үлттық инновациялық қор мен Қазақстандық инвестициялық қор қүрылды, жоғары технологиялық жабдықтар-ды сатып алуға ынталандыратын салықтық жеңілдіктер берілді және т.б.

екіншіден, Қазақстанның үлттық экономикасының ерекшелік-терін мойындап, мемлекеттің экономикалық өмірдегі рөлін артты-рып, сонымен бірге экономиканың нарықтық негіздерін нығайту қажет болды. Әкімшілік реформа процесінде мемлекеттік басқару-ды, монополияға қарсы заңнаманы жетілдіру, салықтық реформа-ны жалғастыру - дамудың екінші кезеңінде мемлекеттік экономи-каны жетілдірудің маңызды бағыттары. Екінші бағыт - меншік қатынастарында мемлекеттің рөлін заңнама базасын жетілдіру арқылы ғана емес, сонымен бірге экономиканың стратегиялық салаларындағы ең ірі компаниялардың меншігше қатысуын күшей-ту арқылы да нығайту;

үшіншіден, әлеуметтік жағынан әділ әрі орнықты қоғам қүруға ықпал ететін әлеуметтік реформаларды тереңдету. Бүл әлеуметтік саланың жеке леген салаларын ішінара реформалау әдістерімен шешілмеген ең күрделі мәселенің бірі болып табылады. Бүл ретте нарықтық тәсілдемелер мен әлеуметтік қатынастардың ерекше-лігінің арасындағы нақты қайшылықтарды шешу проблемасы ту-ындайды. Егер нарықтық қатынастарда өзін-өзі ақтау, бәсекелес-тікті, еркін баға белгілеу қажет болса, әлеуметтік орта салалары бүкіл халықтың әлеуметтік игілікке қол жеткізуді, еліміздің аума-ғында әлеуметтік жағдайды теңестіруді, түрғын үймен қамтамасыз етуді, бүкіл елдің тіршілігі үшін жағдай жасау мақсатын қояды. Демек, қайта қүру барысында реформалаудың әлеуметтік салаға нарық күштерін енгізудің жағымсыз салдарын тегістеп қана қой-май, Қазақстанның үлттық экономикасы үлгісінің елеулі элементі-нің рөлін ескеретін нысандары мен әдістерін табу қажет болды.

 

2. Меншік және оны қайта құру

 

Меншіктің экономикалық маңызының иегізгі белгілері

Меншіктің маңызы қарастыратын экономикалық көзқарастың заңды (құқықтық) көзқарастан айтарлықтай айырмашылығы бар. Осы айырмашылықтарды талдаудан меншіктің экономикалық мағынасының негізгі белгілерін анықтауға мүмкіндік береді. Іс жүзінде меншікке экономикалық қүбылыс ретінде игілікті алудың әлеуметтік анықтамасы деген анықтама беруге болады.

Меншіктің осы анықтамасын нақтылау қажет. Біріншіден, игілікті басып алу, сыйға алу, мүрагерлікпен алу, қазына табу, үрлау және т.б. арқылы алу тәсілдері қүқықтық жағынан реттелуге тиіс және тіпті белгіленген экономикалық мағынасы да болуы мүмкін болса да игілікті алудың осы тәсілдері экономикалық ғылымда қарастырылмайды. Экономикалық ғылым игілікті (өндірістік-эко-номикалық қызмет қүралдары мен нәтижелерін) өндіріс, айырбас-тау, бөлу арқылы алуды зерттейді.

Екішіден, экономикалық көзқарас үшін сатып алынатын объектінің маңызы зор. Бір жағынан, объектілердің факторларға, өндіріс жағдайлары мен қүралдарына және екінші жағынан, түты-нушылық игілікке бөлінуінің әлеуметтік-экономикалық маңызы зор. Өндіріс жағдайын монополиялы түрде сатып алатын адам осындай қүқығы бар және еркін, алайда мүндай мүмкіңдігі жоқ адаммен салыстырғанда ерекше әлеуметтік мәртебеге ие болады. Бірегей, үдайы өндірістік емес немесе күрделі атқарылатын өндіріс жағдайлары немесе үсыныс көп түспейтін рүқсат қүқықтары сатып алынғанда бүл айқын көрінеді.  Қазақстанның нақты жүмыс істейтін өтпелі экономикасында қолма-қол ақша айналымы өтетін банктердің иелерінің жағдайы ақшаға өте зәру клиенттермен салыстырғанда өте жақсы болды. Өндіріс жағдайына монополияға ие болғаи субъектілердің айрықша артық жағдайы экономикалық биліктің пайда болуына әкеп соқтырады.

Үшіншіден, меншіктің өндіріс қүралдарымен қосылуы эконо-микалық жағынан өте маңызды және адамдардың өндірістік-эко-номикалық қызметінің әлеуметтік сипаты мен өнімнің әлеуметтік нысанын айқындайды. Меншік қатынасына кейбір қатысушылар-дың экономикалық билік жасауынан басқалар оған экономикалық жағынан тәуелді болады. Экономикалық жағынан тәуелділер өнді-рістік-экономикалық қызметтің қажетті жағдайларына қол жеткі-зіп, өндіріс қүралдарымен (сол немесе басқа тәсілмен монополия-ландырылған) осы қүралдардың иелерімен келісіп және солардың шартымен ғана қосыла алады. Аталмыш жағдай өндірістік-эконо-микалық қызметке барлық қатысушылар өндіріс қүралдарымен тең қосылу мүмкіндігі бар қатысушылармен еалыстырғанда айыр-машылығы бар, тіпті оған қарама-қарсы деп айтуға болады.

Төртіншіден, иемдену деген үғым меншіктің негізгі сипаттама-сы қатарына жатады. Бұл жерде табиғаттың дайын өнімін емес өндірістік-экономикалық қызметтің қоғамдық-жағдай процесін-де иемдену жөнінде айтылады. Мұның өзінде бір қатысушы игілікті иемденген жағдайда басқа қатысушы осы игідікті жоғалтады. Егер қарама-қарсы бағытта басқа игіліктің барабар саны келсе, онда «иемдену-жоғалту» айырбас жасау нысанында болады. Егер игілік бір бағытта қозғалса немесе барабар емес қарама-қарсы ағын ақса, бүл жағдайда игілік тегін алынып, тегін беріледі. Мысал ретінде қүлдың, басыбайлы шаруаның, тәуелсіз жалдамалы қызметкердің басқа адамға тиесілі фирмада өнім шығаруын келтіруге болады. Осы өнімді тиісінше қүл иеленуші, феодал, фермер, фирманың иесі өзі иемденеді.

Бесіншіден, табыс меншікті сатудың аса маңызды нысаны, оның өнім әкелуінің және экономикалық белгісі болып табылады. Табыстың нысаны (еңбекақы, рента және т.б.) меншік иесінің себеп пен салдар сияқты жағдайымен байланысты.

Алтыншыдан, меншіктің маңызын ашатын экономикалық көзқарас үшін өндіріс процесі кімге тиесілі деген сүраққа беріле-тін жауаптың маңызы зор. Меншіктен алынған өнімді (табыс) осы өнімді өндіретін процеске ие болған адам иемденеді. Меншіктің мазмұиына қойылатын құқықтық көзқарас даяр объектілермен жұмыс істейді және оларды иемдену құқығын растайды. Объектіні жасау проиесі, жоғарыда айтылғандай, қүқықтық көзқараста қара-стырылмайды.

Жетінпііден, заңгерлер мен экономистер иелену деген үғымның басқа бірнеше ерекше маңызын қарасгырады. Заңгерлер заттың тағдырының, яғни оның сатылуыньщ, сыйға тартылуының және т.б. мүмкіндігін қарастырады. Иеленудің экономикалық маңызы табысты бөлу қызметінің нәтижелерін нақты иемдену үшін жағдай жасау деп түсініледі. Сөйтіп, меншіктің экономикалық маңызының ерекшелігіне мыналар жатады:

Меншік ~ бұл зат және адамдардың затқа деген көзқарасы емес, заттармен байланысты болуы мүмкін адамдардъщ арасында-ғы қатынастар (өндіріс құралдарымен және нәтижелермен). Алай-да осы қатынастардың әлеуметтік-экономикалық маңызы (қыз-меткерлердің өндіріс жағдайларымен қосылуы, табыс нысандары мен т.б.) болады.

Бір субъектілердің өндіріс жағдайларын монополияландыруы мен оларды алып алуы немесе қызметкерлердің өндіріс қүралдарына тең қүқықты қол жеткізу меншік қатынастарының әлеу-меттік-экономикалық маңызын еипаттайды және қызметкерлердің өндірістің негізгі факторлары мен өндірістік ресурстармен қосылуын көрсетеді.

Өндіріс факторларының қосылу сипатына оның нәтижелерін иемдену сипаты да байланысты.

Табыс нысаны меншікті экономикалық сатудан құралады және субъектілердің меншік қатынастарындағы жағдайымен анықталады.

Экономикалық теориядағы меншік қүқығы, біріншіден, іс жүзінде үдайы өндіріс процесінде көптеген заңды қатынастар (төменде айтылады) экономикалық қатынастарға көшеді және керісінше болатындықтан арнайы зерттеуді қажетсінеді. Екіншіден, меншіктің заңды ғана емес, сонымен бірге экономикалық қүқықтары да болады.

Экономикалық және заң ғылымында меншік қүқығын зерт-тейтін континенталдық және ағылшын-сакеондық деп аталатын екі негізгі дәстүрі қалыптасты.

Континенталдық дәстүрде иемделінген объектінің меншік құқығының бір ғана иесінде болуы өте дүрыс саналады.

Ағылшын-саксондық дәстүрде меншіктің бірнеше адамның өкілеттігіне бөлінуі меншік қүқығының мәртебесінің төмендеуі емес, экономиканың игілік пен ресурстар-дан барынша көп пайда ал мақсатын үстанатын қалыпты жүмыс істейтін ахуалы ретінде қарастырылады.

Меншік қүқығын тиісінше сүрыптап, оны өрістету заңды түлға-ларды экономикалық түлғаға айналуына ықпал етеді, яғни жаңа экономикалық персонаның, әлеуметтік-экономикалық қатынастар-ды тасымалдаушылар ретіндегі тұлғаның пайда болуын ықпал етеді.

Экономикалық билік және экономикалық тәуелділік

Меншік иесіне өзіне меншік объектілерді жасау процесін ба-ғындыру мүмкіндігін беретін меншік қүқығының шоғырлану дәре-жесі оны жасалған өнімді және алынған табысты басқара алатын ерекше экономикалық түлғаға айналдырады. Көп адамның (заңды және жеке түлғалар) меншігінде акциялар болуы мүмкін, алайда тек бақылау пакеті бар адамдар ғана фирма қызметінің процесте-рін бақылап, оның нәтижелерін басқарады.

Акционерлік қоғам емес кәсіпорындарда өндіріс нәтижесі мең табысқа өндіріс қүралдары мен жағдайларына, өндіріс процесі мен оның нәтижесіне монополиялы құқығы бар адамның қүқығы болады. Иемдену процесінің осы елеулі мезеті қүқықтық ғылымда реттелмейді. Нәтижесінде біреулердің тек меншік жасауға (ием-дену объектілері) құқығы, ал басқалары өндіріс нәтижесін басқа-руға қүқығы болады.

Өндіріс факторларының монополиялану факторынан басқа эко-номикалық биліктің ақша және экономикалық саясат сияқты екі ерекше көзін атап өту қажет. Ақшаны байлықтың жалпы нысаны ретінде экономикалық билік беретін меншік қүқығының кез келген қүрамдастырымына («шоғырына») айырбастауға болады. Ақша капиталы мол жағдайда экономикалық билікті беретін меншік қүқығы қайта бөлінеді. Жекешелендірілетін кәсіпорындардың акцияларын сауда-саттық, кепілдік аукциондар арқылы бақылау пакеттерін қалыптастырудың осыған мысалы ретінде келтіруге болады.

Қазақстан экономикасының жағдайында нақты иемдену процесінің өсуін, тиімділігін ынталандыру мақсатында меншік қүқықта-рын қайта бөлудің өзекті проблемасы жоқ емес. Алынған табыс пен өнім құқығы оларды нақты жасаған адамдардың қолында неғүрлым көбірек шоғырланса, қызметкерлер шаруашылық қүры-лымның тиімді жұмыс істеуіне солғұрлым мүдделі болады.

Мемлекеттің экономикалық саясаты экономикалық биліктің тағы да бір көзі болып табылады. Экономикалық саясат арқылы меншік қүқығы қайта бөлінетін шарттарды белгілеуге және эконо-микалық билікті қайта бөлуге болады. Осы процестер өтпелі эконо-микада әсіресе өзекті болып табылады. Мысалы, бағаларды ырық-тандырудың салдарынан кәсіпорындардың айналым қаражаты мен азаматтардың жинақ ақшасы күрт құнсызданды. Сонымен бірге алып-сатарлық сауда және көлеңкелі капитал саласындағы ақша-лай ресуретар өте үлғайды. Осы жағдайда жүргізілген жекеше-лендіру қызметкерлер мен еңбек үжымдарын экономикалық билік-тен күрт оқшаулап, алып-сатарлық, көлеңкелі, тіпті қылмыстық капиталдың мүмкіндіктерін күрт арттырды.

Экономикалық саясаттың экономикалық биліктің қайта бөлі-нуіне ықпал ететін басқа да мүмкіндіктері бар. Ол өнімді капиталдың тиімді жұмыс істеуіне залал келтіріп, қаржы капиталының жағдаятын күшейтуге және керісінше ықпал етуі ықтимал. АҚШ-та ¥лы тоқырау кезеңінде өнімді капиталды тиімді ынталандыру үшін жағдай жасалды. Мемлекет алып-сатарлық трансакциялық капиталдың дамуын басымды түрде көтермелеген қайта құрудың алғашқы жылдары Қазақстан мен ТМД елдерінің экономикасында өзге жағдай қалыптасты. Экономикалық саясат экономикалық биліктің шоғырлануына немесе салықтық жеңілдіктер мен санкциялар, лицензиялар мен квоталар, мемлекеттік тапсырысты орна-ластыру және т.б. арқылы оның әлсізденуіне ықпал ете алады.

«Жеміс әкелетін», яғни табыс әкелетін меншік объектілеріне айрықша құқық экономикалық билікте елеулі рөл атқарады. Бұл орайда сөз табиғи емес қоғамдық қатынастар жөнінде қозғалады. Экономикалық құбылыстарды үстірт қарастырғанда меншік иесі-не табысты еңбек, кәсіпкерлік қызмет емес меншіктің атағы әкеле-тін және бүл жерде табыс қүқықтың өзінен пайда болатын сияқ-ты. Алайда бүл тек алғашқы пікір ғаиа. Жер телімі меншік иесі оған қандай да болмасын айрықша меншік қүқығы болса да өзінен-өзі табыс әкелмейді. Тіпті жалға беру мен қайта жалға беру табыс әкелмейді, тек табыс қүқығын туындатады. Меншік иесі мен жа-лға беруші (қайта жалға беруші де) жоғарыда айтылған саналы иемденудің нақты процесінде ғана табыс алады. Бүл үшін игілік жасаушы тікелей еңбек істеуге және өндіруші ресурстардың иес-імен қарым-қатынас жасауға (бүл жағдайда - жер телімінің) тиіс. Өндіруші өзінің кәсіби функцияларын іске асыруға өзге мүмкіндігі болмаса және өзінің еңбегінің нәтижесін басқаруға мүмкіндігі болмаса осындай қарым-қатынас жасауға мәжбүр болады.

Экономикалық процестің ұдайы өндірістің алғышарттары мен нәтижелері

Өндірістің нақты процесін жүзеге асыру үшін табиғиутехноло-гиялық, ақпараттық және өзге де шарттар қажет. Осы шарттар-дың ішінен қүқықтық алғышарттар ерекше орын алады. Ең алды-мен иемденудің нақты процесіне кірісер алдында оған қатысушылардың қажетті өкілеттіктер мөлшері болуы тиіе. Институционалдық емес теорияда осыған назар аударылады. Алайда осы өкілеттіктердің маңыздылығы бойынша қүрылымы да, сонымен бірге үдайы өндіріс процееі де, яғни қүқықтық алғышарттардың қүры-лымы мен динамикасы қарастырылмайды.

Біріншіден, біржолғы үдайы өндірілмейтін құқықтық (экономикалық емес) талаптарды жеке атап өткен орынды. Аталмыш талаптар ерекше тарихи кезеңдерде пайда болады және меншік қүқығының экономикалық билік үшін қажетті мөлшерін сатып алумен немесе оны қайта бөлумен байланысты болады. Мүндай алғышарттар бір рет туындайды және қайталанбайды. Алайда осы алғышарттарсыз өндіріетің қоғаммен байланысты нысаны мен иемденудің нақты процесі қалыптаспайды. Географиялық жаңалық ашу, басым алу, ұлттандыру, жекешелендіру кезеңдері біржолғы үдайы емес өндірістің мысалы болып табылады.

Алғышарттың екінші түрі де қүқықтық (экономикалықтан тыс) сипатта, алайда біріншіге қарағанда ол үдайы өндірілетін болып табылады. Бұл жерде экономикалық процесті иемденетін және осы процестің нәтижесін басқаратын адамда шоғырланған меншік қүқығының жүйесі («шоғырлануы») жөнінде айтылады.

Екіншіден, экономикалық жасалатын жағдайлар жөнінде жеке айтуға болады. Осы орайда меншікті иемденудің нақты процесіне қатысушылардың арасындағы өзара қүқықтар мен міндеттер айтылған шарттар нысанындағы экономикалық қатынастар туралы айтылады.

Осы процестің бір шетінде экономикалық билігі бар агенттер, ал екінші шетінде - экономикалық тәуелді адамдар түрады. Шарттардың мазмүны осылардың әлеуметтік-экономикалық мәртебесімен айқындалады. Олардың арасында аралық агенттер: басқарушы және т.б. болуы мүмкін. Меншік субъектілері араеындағы экономикалық қатынастар қоғамдағы қоғамдық-экономикалық ор-таны қамтамасыз етеді. Меншік объектілерінің өндіріс және үдайы оидіріс процееі осы қатыыастарды үдайы жалғастырып, өзі жүзеге асатын қоғамдық ортаны қоддауға тиіс.

Иемденудің алғышарты, процесі мен нәтижесі араеында ішкі байланыс бар. Жағдайлар мен алғышарттар иемдену процесінің

 

3.  Экономиканы  мемлекет тарапынан басқаруды тиімді ұйымдасытру құрылымы

 

1. Мемлекеттің экономикалық рөлінің мазмұны мен бағыттары

Мемлекеттің экономикалық рөлін оның әлеуметтік-экономика-лық даму мен саяси нысанының деңгейіне қарамастан, мемлекет-тің және қоғам өмірінің басқа да, оның ішінде экономикалық салаларының арақатынасы туралы іргелі қоғамдық (әлеуметтік) ғылымға сүйене отырып, дүрыс түсініп бағалауға болады.

Мемлекет - бұл саяси билік институттарының белгілі бір жүйесі. Мемлекет қүқық пен мәжбүрлі күшке сүйене отырып, бүкіл қоғамның өмірін үйымдастыратын функциялардың жиынты-ғын іске асырады, оның мүдделерін қорғап, еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Даму кезеңіне, басқару нысанына (монархия, республика), мемлекеттік қүрылым нысанына (біртүтас мемлекет, федерация, конфедерация) және мемлекеттің түрпатына қарамас-тан мемлекет қоғамның орнықты өмір сүруін, оның тыныс-тірші-лігін қолдап, жалпы еліміздің біртұтас мүдделерін қорғауға тиіс.

Мемлекеттің қызметі әр түрлі ішкі және сыртқы функциялар арқылы іске асырылады, олардың бөлігі ғана сол немесе басқа  дәрежеде экономикамен тікелей байланысты болады. Мемлекеттің сыртқы саясат міндеттерін, қорғанысты қолдау, тәртіпті күзету, мәдениетті құру және дамыту және т.б. шешуге қатысты функ-циялары экономикалық ресурстарды жұмсауды қажет етсе де өзінің мәні бойынша мемлекет қызметінің экономикалық емес функциясы мен бағыты болып табылады.

Кез келген қоғамда мемлекет өзінің қызметінің негізгі бағыты ретінде экономиканың субъектілері мен жалпыұлттық экономика-ның тиімді жұмыс істеуі, халықтың әл-ауқатының артуы, бәсеке-лестікті жоғарылату мен еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қам-тамасыз ету үшін жағдай жасауға бағытталған өзінің экономика-лық функцияларын атқарады. Мемлекеттің осы функциялары адам-дардың экономикалық мүдделерімен тікелей байланысты болса да (салық функциясы, еңбек қатынастарын реттеу, бюджетті қа-лыптастыру мен пайдалану және т.б.), алайда мемлекет оларды да мемлекеттік басқару жүйесі арқылы, сонымен бірге заңнама актілерін шығарып, олардың орындалуын бақылау, мемлекеттік институттар қүрып, оларды реформалау және т.б. арқылы да іске асырады. Мемлекет өзінің функцияларын орындау барысында ұлттық экономиканың максаттарын іске асырады, яғни еліміз бен оның халқының тыныс-тіршілігін қамтамасыз етеді, мемлекет-тің біртұтастығын сақтайды, еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арт-тырып, әлемде оның экономикалық және саяси мүдделерін қорғай-ды. Ол қоғамның қоғамдық түғырдың элементі ғана емес, сонымен бірге экономикалық базистің қажетті қүрамдас бөлігі, экономика-ның микросубъектілерімен қатар оның ерекше субъектісі ретінде экономикалық жүйенің аралас түрін қалыптастырады. Бүл өндіріс-тің қоғамдастырылуы артқан (өндіріс пен капиталдың шоғырла-нуы), шаруашылық байланыстар мен жалпыэкономикалық тыныс-тіршілік күрделеніп, дағдарыстар мен әлеуметтік қарама-қайшы-лықтар тереңдеген, халықаралық бәсекелестік ушыққан нарық-тық-капиталистік экономиканың (тарихта XX ғасырдың басы) дамуының белгіленген сатысының заңды салдарына айналды.

Сөйтіп, мемлекет өзіне тән тәсіл мен әдістермен даму кезеңіне қарамастан букіл елдің мемлекет пен үлттық экономиканың мақ-саттарына қол жеткізуге бағытталған қызметін үйымдастыруды жүзеге асырады. Осы орайда ол «қоғамдық мүдденің» өкілінің рөлін атқарады.

Қоғамда мемлекеттің экономикалъщрөлі экономикалық функ-циялармен ғана экономика субъектілерінің қызметі мен олардың экономикалық мүдделерін тікелей немесе жанама қозғайтын өзінің қызметінің нысандары мен әдістерінің жиынтығымен де қамтама-сыз етіледі. Ол мемлекет пен экономика өзара ықпалдасатын негізгі бағыттар арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш бағыттардың ара-сынан келесі бағыттар ерекше бөлінеді:

Біріншіден, мемлекет пен оның институттарының тікелей қаты-суымен үлттық экономиканың даму стратегиясының негізгі бағыт-тары әзірленіп, еліміздіц экономикалъщ багыты қалыптастырыла-ды. Еліміздің даму түжырымдамасын әзірлеп, қабылдау және оны тиісті қүжаттарда нақтылау - мемлекеттің қызметінің маңызды кезеңі мен бағыты. Экономикалық бағытты әзірлеуде үлттық эко-номикалық жүйенің мазмүны мен ерекшеліктері, сондай-ақ еліміз-дің дамуының осы кезеңін, оның одан арғы ілгерілеуінің қазіргі уақыттағы сыртқы және ішкі жағдайын бағалау да ескеріледі. Шын мәнінде мемлекеттің экономикалық саясатын әзірлеу ғана емес, сонымен бірге экономиканы мемлекеттік басқару әдістері мен нысандарын таңдау да экономикалық бағытқа негізделеді.

Екіншіден, мемлекеттің экономикалық саясатының сипаты мен мазмунын анъщтаудың өзі — мемлекеттің экономикалық қызме-тінің негізгі бағытының бірі. Үлттық экономикалық жүйенің түрпа-ты экономикалық саясат нысандарының жйынтығы мен оның сол немесе басқа нысандарының басымдықтарын анықтайды. Аралас экономика жағдайында нарықтық қатынастар белең алған жағдай-да экономикалық саясаттың нарықтық қатынастарды реттеп, өз-ара ықпалдасуға бағдарланған нысандары басымды рөл атқарады. Осы жағдайда экономиканың дамуын қамтамасыз ету үшін нарық пен мемлекеттің өзара оңтайлы ықпалдасуы негізгі проблемаға айналады. Экономикалық саясаттың нысаны мен мазмүнын анық-тауда мемлекет өзінің даму кезеңінде шешуі тиіс үзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді міндеттерінің арақатынасы-ның маңызы артады.

Үшіншіден, экономиканың қызметін институционалдыц қам-тамасыз ету - еліміздің Конституциясында бекітілген мемле-кеттік билікті үйымдастырудан туындайтын мемлекеттің экоыо-микалық қызметінің бағыты. Мемлекеттің өзі күрделі институционалдық организм болып табылады. Мемлекеттік биліктің экономи-каға қатысты нақты органдарының рөлі мен функциялары билік органдары жүйесіндегі олардың мәртебесінде белгіленген. ҚР-да мемлекеттің экономикаға жасайтын ықпалының қүқықтық база-сын заңдылық органдары қамтамасыз етеді. Қазақстанда респуб-ликалық деңгейде оларды ҚР Парламентінің Мәжілісі мен Сенаты қарастырады. Қазақстан Республикасының республикалық мини-стрліктері, қызметтері мен агенттіктерінің атынан республикалық атқарушы билік органдары экономиканы нормативтік құқықтық реттеу, мемлекеттік билік органдарының, жергілікті өзін-өзі бас-қару органдары мен лауазымды тұлғалардың заңдар мен басқа да нормативтік актілерді орындауын бақылап, қадағалау, мемлекеттік қызмет көрсету, мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі практи-калық қызметті жүзеге асырады. Осы және тиісті министрліктер мен ведомстволар туралы ережеде бекітілген бірқатар басқа да функциялар мемлекеттік биліктің күрделі жүйееін қүрып, өңірлер деңгейіндегі мемлекеттік билік органдарын, сондай-ақ муници-палдық атқарушы өзін-өзі басқарумен қоса билік органдарының басқа функцияларымен қатар мемлекеттің экономикалық рөлін институционалдық қамтамасыз етеді. Бүл ретте Қазақстан Респуб-ликасында экономикалық шешімдердің ресімделуі мен әр түрлі билік деңгейлері арасында экономикалық өкілеттіктердің бөлінуі экономика үшін өте маңызды.

Төртшшіден, экономиканы реттеудің әдістері мен нысанда-рын анықтау. Мемлекеттің экономикалық қызметінің осы бағыты екінші және үшінші бағыттың негізінде дамиды. Тікелей және жанама, әкімшілік және экономикалық әдістердің арақатынасы, мемлекеттің осы әдістерді реттеуі - мемлекет экономикаға ықпал ететін аса маңызды бағыт. Мемлекет әдістер жүйесі мен қысқа мерзімді кезеңде оларды реттеу арқылы сүраныс пен үсыныстың арақатынаеына, өнімге қойылатын техникалық талаптарға, сырт-қы экономикалық қызметтің тиімділігіне ықпал ете алады.

Бесінші, мемлекеттің экономикалъщ қызметке әр турлі нысан-да қатысуы. Бүл мемлекеттің ең алдымен мемлекеттік бюджетті бөлуге және қайта бөлуге қатысуы. Мемлекеттік бюджеттің есебі-нен тауарлар мен қызметтер мемлекеттік сатып алу жүзеге асыры-лады, трансферттер жүргізіледі, қоғамдық игілікті қүру жүзеге асырылады және т.б. Мемлекет акционерлік қоғамдардың мүлкіне қатысуы, сонымен бірье мемлекеттік қорлардың, бірлестіктердің, даму институттардыңжәне т>б. экономикалық қызметіне тікелей араласуы экономикальқ қызметке араласуының бір нысаны болып табылады. Қазіргі жаг^айда осы бағыт мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің (МЖӘ) ф түрлі нысандарында кездеседі.

Тұрақтандыру қорының молаюына себеп болуы осы нысандар-дың барлығында да ұлттық экономиканың динамикалы, орнықты және сапалы экономикалық өсуін қамтамасыз еіу өте қажет бол-ған жағдайда ақша өнімді қолданудан шеттетіледі.

Сөйтіп, тұрақтандыру саясаты дербес сипаттағы саясат емес және макротұрақтандыру жөніндегі іс-қимылды ңаржылық тұрақ-тандыруға жатқызуға болмайды. Қазақстандағы орасан зор мем-лекеттік қаржылық ақша жинағы макроэкономикалық ортаны сау-ықтыруға, қаржылық тұрақтылық пен экономикалық дамудың инвестициялық-өндірістік басымдықтарына, оның ішінде мемле-кеттің белсенді құрылымдық және инвестициялық саясатының әдістерімен барынша пайдаланылуы тиіс.

Мемлекеттік реттеу әдістері мен құралдары   

Экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттік экономика-лық саясаттың негізгі бағыты болып табылады. Экономиканы мем-лекеттік реттеу - бул улттъщ экономиканың тиімді әрі орньщ-ты жумыс істеуін цамтамасыз ету мацсатындагы экономика-лъщ, цуцыцтъщ және уйымдастыругиылъщ сипаттаәы іс-шара-лардың жиынтыгын пайдалану. Бул ретте мемлекет удайы өнді-ріс пропорцияларында прогрессивтік ілгерілеуді, адал бәсеке-лестік үшін цолайлы орта цуруды цамтамасыз етуге, сонымен бірге экономика субъектілері зацнаманы сацтаган жагдайда наръщтыц цатынастардың келеңсіз әлеуметтік және экономи-калъщ салдарга жол бермеуге тиіс.

Көп жағдайда экономиканы мемлекеттік реттеуді (ағылшын-ша - government regulation economic) мемлекеттің елдің экономи-калық тыныс-тіршілігінің белгіленген объектілеріне ықпал ету әдістерімен теңестіреді.

Мемлекет ықпал ететін объектілерге экономиканың тікелей бастапқы буындары (әр түрлі менешік нысанындағы ұйымдар), нарықтың қүрылымы, сондай-ақ нарықтық механизм қамтамасыз етпейтін немесе қанағаттанғысыз қамтамасыз ететін қоғамдық ұдайы өндірістегі жағдайлар, процестер мен қатынастар жатады. Мемлекеттің ең басты экономикалық функциясының бірі - халық әлеуметтік жағынан біршама тең болған жағдайда өндірушілердің, жеткізушілер мен өнімді (қызмет) түтынушылардың арасындағы заңды әрі тиімді өзара қарым-қатынастар орнату мақсатында ұлт-тық экономика жұмыс істейтін нормативтік-құқықтық базаны құру.

Мемлекет реттеу объектілеріне ықпал еткенде нарықтық өзін-өзіреттеу мен мемлекеттік реттеуішті ұштастыру қарастырылады.

Мемлекеттік реттеуіги - бұл мемлекеттік биліктің норма-тивтік-құқықтық құжаттардың негізінде экономикалық қызметті реттеу жөніндегі әдістері мен құралдары. Мемлекеттік реттеуіш-тер елдің экономикалық міндеттерін (нарықтың қүрылымына, фирманың іс-әрекетіне ықпал ету) шешуге де? сонымен бірге әлеу-меттік мақсаттарға (әлеуметтік реттеуіш) қол жеткізуге бағытта-луы мүмкін. Негізгі мемлекеттік реттеу құралына әлеуметтік жәр-демақы, санкция, стандарт, сертификат, лицензия, квота, ставка, тариф, норматив, салық, баж, банк пайызы жатады.

Экономиканың жұмысының құқықтық негізін қүру мен реттеу - бүл іе жүзінде экономикалық агенттердің мінез-қүлқының ереже-лерін, сондай-ақ өндірушілер, түтынушылар мен мемлекет өзде-рінің іс-қимылында үстануы тиіс экономикалық қатынастың заң-дылық қағидаларын белгілеу, сондай-ақ мемлекет тарапынан олар-дың орындалуын бақылау.

Мемлекет реттейтін объектілерге ықпал ету процесінің сипаты-на байланысты мемлекеттік реттеудің сан алуан әдістерін тгкелей және жанама әдіске бөлуге болады (келесі беттегі схеманы қараңыз).

Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдістері эконо-мика субъектілеріне тікелей ықпал етеді. Олар қосымша матери-алдық ынталандырма қүрумен немесе қаржылай залал қаупімен байланысты емес және мемлекеттік билік органдарының өкімдерін міндетті түрде орындауға негізделеді, сондықтан олардың кейбі-реуі өкімдік немесе әкімшіліктік деп аталады.

Мемлекеттік жанама реттеу әдістері негізінен нарықтық ша-руашылықтың тауарлы-ақша түтқасына сүйенеді және шаруашы-лық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүдделеріне ықпал етеді. Осы әдістер көбінесе экономикалық әдістер деп аталады. Жанама әдістердің осы анықтамасы тікелей әдістер экономика-лық тиімділіктің өсуіне қатысты міндеттерді шешетін болса, онда олардың экономикалық маңызының болуын жоққа шығармайды. Сондықтан тікелей және жанама әдістерді қарама-қарсы қою қа-жет емес, сонымен бірге жанама әдістердің салық ставкасын белгі-леу, патент және т.б. сияқты әкімшілік нысаны болатынын ескеру керек.

Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мен құралдары

Тікелей мемлекеттік реттеудің аса маңызды әдістері мен құрал-дарынамемлекеттік цажеттілік ушін өнім (тауар, жумыс және цызмет) жеткізуге арналган келісімгиарт жатады. Аталмыш ке-лісімшарт көп жардаидамемлекеттіктапсырыс деп аталады. Іс жүзінде бұл келісімшарт - мемлекеттік тапсырысшы мен жеткі-зушінің арасында жасалатын өнім (тауар, жұмыс және қызмет) жеткізу шарты. Шартта мемлекеттік тапсырысшы мен жеткізу-шінің қүқықтары мен міндеттері анықталады, сондай-ақ олардың өзара қарым-қатынастары реттеледі. Шартта мемлекеттік тапсы-рысшының мемлекеттік келісімшарттың орындалуы жөніндегі жұмыстардың барысын бақылау, жеткізушінің жедел-шаруашы-лық қызметіне араласпай жеткізушіге консультативтік және өзге де көмек көрсету көзделуі мүмкін. Мемлекеттік келісімшарт бой-ынша жеткізілетін өнімнің мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарына сәйкес келуі, ал Қазақстан Республикасының заңда-рына сәйкес міндетті түрде сертификатталуы тиіс өнімнің серти-фикаты мен сәйкестік белгісі болуы тиіс.

Мемлекеттік келісімшартты орындауға арналған ресурстар, әдетте, келісімшартта мемлекеттік тапсырысшы болып табыла-тын билік органдарын бюджеттік қаржыландыру ауқымында қара-стырылады.

Республикалыц мемлекеттік цажеттілік - бұл Қазақстан Республикасының еліміздің тынысіршілігінің, қорғанысы мен қауіпсіздігінің мәселелерін шешуге және республикалық мақсатты бағдарламалар мен өзі қатысатын мемлекетаралық мақсатты бағ-дарламаларды іске асыру үшін қажет өнімге қажеттілігі. Республи-калық мемлекеттік мүқтаждық үшін өнім жеткізу мемлекеттік бюджет туралы республикалық заңда жоспарланып, бекітілетін

жөне осы осы мақсатта бюджеттен тыс көздерден тартылатын республикалық бюджет қаражатының есебінен қамтамасыз етіледі, Қмзақстан Республикасы субъектілерінің өңірлердің тыныс-тір-Іиілігінің мәселелерін шешу және өңірлік мақсатты бағдарлама-ларды іске асыру үшін қажетті өнімге қажеттілігін Қазақстан Рес-ІІубликасы субъектілерінің мемлекеттік билік органдары анық-І айды. Өңірлік мүқтаждық үшін өнім жеткізу Қазақстан Респуб-ликасы субъектілерінің бюджеттері мен бюджеттен тыс көздердің қаражатының есебінен қамтамасыз етіледі.

Республикалық мемлекеттік мұқтаждық үшін өнім жеткізуді және республикалық мақсатты бағдарламаларды орындау үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік тапеырысшы-ларды бекітеді. Мемлекеттік тапсырысты атқарушы биліктің рес-публикалық органы, республикалық қазыналық кәсіпорын неме-се мемлекеттік мекеме жасай алады. Мемлекеттік тапсырысшы-лар мемлекеттің мүддесін ойластырып республикалық мемлекеттік мұқтаждық үшін өнім жеткізуді ашық және (немесе) жабық сау-да-саттық, конкурс, аукцион өткізу арқылы орналастыра алады.

Мемлекет мемлекеттік мацсатты багдарламалар деп атала-тын маңызды қүрал арқылы да ықпал етеді, осы мақсатта үзақ мерзімді немесе орта мерзімді мақсатты бағдарламалар әзірле-неді.

Мемлекеттік багдарламаның мақсаты (сондықтан ол мақсат-ты деп аталады) және міндеті болуы тиіс, сонымен бірге бағдарла-мада нақты сапа және сан көрсеткіштері, аралық және негізгі мақсатқа жетуге арналған іс-шаралар жүйесі, ресурстар, нақты орындаушыларға берілетін тапсырмалар, сондай-ақ жекелеген іс-шаралар мен жалпы бағдарламаны іске асыру мерзімдері мен ке-зеңдері көрсетілуі тиіс. Мақсатты бағдарламада барлық бағдарла-малық іс-шаралардың өзара байланысты болуы мен осы іс-шара-ларды қаржы ресурстарының жобаланатын көлемдерімен өткізудің кезектілігі, сондай-ақ салалық және өңірлік мәселелерді келісіп әрі кешенді түрде шешуді қамтамасыз ету қажет. Мемлекеттік тапсырысшы осы бағдарламаны басқарып, оның орындалуын ба-қылайды, сондай-ақ бағдарламадағы іс-шаралардың іске асыры» луының тиімділігін бағалайды.

Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері шеңберінде қолданыстағы заңнамаға сәйкее жанама және басқа да тікелей әдістердің элементтерін де қолдануға болады. Атап айтқанда, республикалық мемлекеттік мұқтаждық үшін өнім жеткізушілерді экономикалық жағынан ынталандыру үшін оларға пайда салығы (табыс) және (немесе) жеңілдікпен кредит берілуі мүмкін. Сондай-ақ материал-дық-техникалық ресурстардың аса маңызды түрлерін жеткізуді жүзеге асыратын жеткізушілер мен осы ресурстарды жасайтын жасаушы-кәсіпорындар үшін көрсетілген ресурстарды мемлекет-тік тапсырысшыларға (жеткізушілерге) міндетті түрде сату (мем-лекеттік броньдау) жөнінде арнайы квота және (немесе) мақсатты дотация мен субсидия белгіленуі мүмкін. Мақсатты дотация мен субсидияны пайдалану әкімшілік реттеудің жеке әдісі ретінде бөлінеді.

Мемлекеттік мүқтаждық үшін өнім (тауар, жүмыс және қыз-мет) жеткізуге арналған келісімшарт пен мемлекеттік мақсатты бағдарламаны жеке кәсіпкерлер мен мемлекеттік үйымдардың қызметіне ықпал ету үшін ойдағыдай пайдалануға болса, онда гиаруашылъщ жургізуші субъектіні мемлекеттік цолдау тек мем-лекеттік сектордың үйымдарымен өзара қарым-қатынас жасау үшін пайдаланылады. Осы тікелей реттеу әдісі негізінен үзақ мерзімді негізде мақсатты дотациялар мен субсидиялар түрінде, яғни шаруашылық жүргізуші қызмет істейтін бүкіл кезеңде жүзеге асырылады. Нақты шаруашылық жүргізуші субъектіні қаржылан-дыру елдің әр түрлі деңгейдегі бюджеттерінде жеке жолмен немесе тиісті билік деңгейінде бюджетті қаражатты басқарушы бағыт-тайтын қаражат шеңберінде қарастырылады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер мен басқа да үйымдар ішкі және халықаралық нарықта жүмыс істеп, халықаралық эконо-микалық, ғылыми-техникалық ықпалдастық пен халықаралық сау-даға қатысуы үшін халықаралық сертификаттау қағидаларын сақ-тауға міндетті. Сертификаттау түтынушыларды өнім (жүмыс, қыз-мет) таңдауға көмектеседі, оларды адал емес өнім жасаушыдан қорғайды, қазақстандық және халықаралық нарықтарда өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді және тауарлардың Қазақстан Республикасының аумағы мен шет елдерде еркін қозға-луын қамтамасыз ететін жағдай жасайды.

Сертификат (латынша - істеу) қайсыбір фактіні куәландыратын қүжат немесе куәлік. Осы үғым-ның мағынасы көп, оның ішінде - мемлекеттік инспекциялар мен басқа да уәкілетті органдар беретін тауардың сапасы жөніндегі қүжат. Көбінесе шаруашылық практикасында «сапа сертифика-ты» деген ұғым пайдаланылады. Онда сапаның нақты көрсеткіш-тері мен тауардың техникалық сипаттамалары болады, сонымен бірге ол қосалқы қүжат болып табылады.

Сәйкестік сертификаты деп аталатын екінші үғымға объекті-нің техникалық регламенттердің талаптарына, стандарттардың ережелеріне немесе шарттардың ережелеріне сәйкестігін растай-тын қүжат ретіндегі анықтама берілген. Сертификаттау - бүл уәкілетті мемлекеттік орган мен басқа да үйымдардың объектінің (өнімнің, жүмыстардың, қызметтердің, процестердің) сипаттама-ларының техникалық регламенттердің талаптарына, стандарттар-дың ережелеріне сәйкестігін, кейін сертификат беріп растау ныса-ны. Қазақстан Республикасының аумағында сәйкестік ерікті неме-се міндетті түрде расталады. Ерікті түрде растау ерікті сертифи-катттау нысанында, ал міндетті - сәйкестікті мағлүмдау немесе міндетті сертификаттау түрінде жүзеге аеырылады.

Ерікті сертификатттау бастамасын өтінім беруші — кез келген заңды немесе жеке түлға жасайды. Бұл жағдайда өтімін беруші үйым үлттық сертификаттау органына, мысалы, өздері қолданатын сапаны қамтамасыз ету жүйесінің Халықаралық стандарттау үйы-мының стандарттарының талаптарына бағалауға өтініш жасай алады.

Техникалық регламенттер мен оның ішінде халықаралық стан-дарттардың талаптарына сәйкестікті міндетті түрде растау мемле-кеттің бастамасы бойынша жүзеге асырылады және сәйкестік туралы декларация қабылдау (сәйкестіктідекларациялау) немесе міндетті сертификаттау деп аталатын екі нысанда жүзеге асы-рылады.

Мемлекет адамдардың өмірі мен денсаулығын қамтамасыз ету, қоршаған ортаны қорғау, түтынушылардың мүлкіне залал келтірудің алдын алу жөніндегі талаптар қойылған, сондай-ақ тұты-нушылардың өмірі мен денсаулығын қамтамасыз ететін қүралдар міндетті түрде сертификатталуы тиіс. Мысалы, міндетті эколо-гиялъщ сертификаттау деп арнайы мемлекеттік үйымдар сертификатталатын объектінің (өнім, технологиялық процесс, өндіріс пен тұтыну қалдықтары, табиғи ресурстар, экологиялық қызмет-тер) оған қойылатын экологиялық талаптарға сәйкестігін растау жөніндегі қызметі аталады.

Мемлекет, бір жағынан, тауар немесе қызмет өндірушіні жа-санды өнім мен тауардан немесе басқа адамдардың қызмет бабын теріс пайдаланудан қорғауды, ал екінші жағынан, - өнімді немесе тауарды сатып алушыны оның (тауардың немесе өнімнің) шығу тегі меігсапасы жөнінде хабардар етіп, оны қорғауды қамтамасыз етуге тиіс. Осыған байланысты тауардың гиыгу тегі туралы сер-тификат қолданылады. Мемлекет тауарларды, оның ішінде им-порттық тауарларды міндетті сертификатсыз сатуға, жұмыстарды орындауға және қызмет көрсетуге тыйым салады және қауіпсіздік талаптарын бұзғаны және сертификаттты негізсіз беру үшін жауап-кершілік жүктейді.

Тұтынушыларды сапасыз өнім мен технологиялардан, еапасыз қызметтерден қорғау, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау мақса-тында өз қызметінде лицензиялауды пайдаланады. Осы тікелей ықпал ету әдісіне лицензия берумен, лицензияның барын растай-тын, лицензияның қолданылуын кідірте тұру және қайта жалғас-тырумеы, лицензияны жоюмен және лицензия беретін органдар-дың лицензиаттардың лицензияланатын қызмет түрлерін жүзеге асырғанда тиісті лицензиялық талаптар мен ережелерді қүжат ресімдеумен байланысты іс-шаралар жатады. Басқаша айтқанда, бүл лицензия беретін мемлекеттік органдардың заңды түлғаның немесе жеке кәсіпкердің қызмет ерекшелігіне байланысты белгі-ленген уақыт бойы нақты қызмет түрін жүргізу құқығына арнал-ған лицензия беру, оны қайта ресімдеу немесе жою процесі.

Үкімет лицензиялауды жүзеге асыратын республикалық атқару-шы билік органдарының тізбесін және Қазақстан Республикасы субъектілерінің атқарушы билік органдарының жүзеге асыратын қызмет түрлерінің тізбееін бекітеді. Лицензияланатын цызмет турлеріне жүзеге асырылуы азаматтардың құқықтарына, заңды мүдделеріне, денсаулығына, мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіз-дігіне, Қазақстан халықтарының мәдени мүрасына залал келтіруі ықтимал және лицензиялаудан басқа өзге әдістермен реттеу жүзе-ге асырылмайтын қызмет түрлері жатады. Оларға аудиторлық қызмет, бағалау, медициналық, фармацевтикалық, туристік агент-тік, картографиялық, инвестициялық қорлардың қызметі, темекі бүйымдарының, дәрі-дәрмек қүралдарының өндірісі теміржол көлігімен тасымалдау, аудио-хабар шығармаларын көпшілікке көрсету және т.б. жатады.

Лицензиялаудың маңызды бағытына экологиялъщлицензиялау жатады. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жекелеген қызмет түрлері лицензиялауға жатады, олардың тізбесі республикалық •шңдарда белгіленеді, сондай-ақ табиғи ресурстарды пайдалану қүқығы да лицензияланады.

Лицензиялаудың екінші бағыты мемлекеттің сыртқы экономи-калық қызметінің ауқымында қолданылады. Бүған шаруашылық жүргізуші субъектінің осы қызметпен және квоталаумен айналы-суының нақты мүмкіндігін растайтын сыртцы экономикалыц цыз-метті жузеге асыруга арналған лицензия беріледі.

Экономика тиімді жүмыс істеу үшін мемлекет царжы нары-гынреттеуге міндетті. Қаржы нарыгы ақша ресурстары нарығы, валюта нарығы және бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) деп аталатын үш сегменттен түрады. Елімізде қаржы нарығы ҚР Қар-жы министрлігінің және Қазақстан Үлттық банкінің нормативтік-қүқықтық актілерінде реттеледі.

Қазақстанның ¥лттық банкі еліміздің банк жүйесіне басшылық жасайды, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа кредит беретін коммерциялық банктерді тікелей кредиттейді, сол себептен оның нормативтік қүжаттары негізінен ақша нарығын реттейді, яғни жалпы мемлекеттің кредит-ақша саясатын білдіреді. ¥лттық банк тікелей де, сонымен бірге жанама ықпал ету әдістерін де қолданады. Тікелей әдістерге пайыздық ставкаларды тіркеу, бері-летін кредиттің мөлшерін шектеу, басымды салаларды мақсатты кредиттеу және т.б. жатады. Аталмыш әдістер экономикасы өтпелі елдерде пайдаланылады, ал дамыған елдер негізінен жанама әдістерді пайдаланады. Қазіргі уақытта мемлекет ақша ресурс-тар нарығына ықпал ету үшін негізінен жанама әдістерді қолдана-ды, ал валюта және қор нарығына ықпал ету тікелей тәсілмен жүзеге асырылады.

Валюта нарығын мемлекеттік реттеудің әкімшілік әдістерінің арасынан валюталъщ дәліз және экспорттъщ валюта тусімін

 Жанама реттеу әдістері мен құралдары

Салық салу жүйесі мемлекеттің экономикаға жанама ықпал ететін ең маңызды қүралы болып табылады. Салықтар - бүл мемле-кеттік реттеушілер, мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігі олардың іс-қимылының нәтижесінде қалыптасатыны белгілі. Олар мемлекет-

тік аппаратты ұстау және мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыру үшін жеке және заңды тұлғалардан міндетті төлем ретінде өнді-ріледі. Салықтардың мазмұны олардың функцияларын білдіреді.

Мемлекет салық салу жүйесін оңтайландырудың күрделі мәсе-   I лесінің шешімін табуға міндетті. Салық базасы кең болған жағдай-  ,11 да салық салуда шамалы ғана ставкалар белгілеуге мүмкіндік бере-   ! | ді және керісінше, жекелеген салық түрлерінің салық базасы ша-малы болса, ставкалар да жоғары болады. Салық базасының белгі-ленген мөлшерін сақтай отырып, кәсіпкерлер мен инвестициялық процестердің іскерлігін жандандыруға мүмкіндік беретін салық ставкаларын табу қажет екені белгілі, ал кері жағдайда салықтар өзінің функцияларын атқарудан қалады.

Қазақстанда қазіргі кезеңде салық салудың нормативтік база-сын ең алдымен Қазақстан Республикасының Салық кодексі құрай-ды. Салықтар мен жиындар туралы заңнамаға осы Кодекс және соған сәйкес қабылданған салықтар мен жиындар туралы респуб-ликалық заңдар, Қазақстан Республикасы субъектілерінің салықта-ры мен жиындары туралы заңдар және муниципалдық қүрылым-дық органдардың жергілікті салықтар мен жиындар туралы норма-тивтік қүқықтық актілері кіреді.

Ецбек нарыәын экономикалъщ реттеу әдістері мемлекеттің кредит-ақша және салық-бюджет саясатының әдістеріне жатады. Атап айтқанда, жүмыс күшіне сұранысты арттыру үшін мемлекет банк кредигпініц пайыздьщ ставкасын және Іиаруашылъщ жургізу-ші субъектілердіц табысының салъщ ставкаларын өзгерту сияқты әдістерді пайдаланады. Кредиттің арзандауы мен табысқа салына-тын салық төмендеген жағдайда шаруашылық қызметтің ауқымы кеңейеді, демек, жүмыс орнының саны артады. Мемлекет еңбек ету жағдайы мен еңбекті қорғаудың жай-күйіне ықпал ете отырып, жүмыс күшінің үсынысына да жанама ықпал етеді.

Пайдаға салынатын салықты есептеу кезінде ескерілетін еңбек-ацыга жумсалатын шыәынды реттеу де шаруашылық жүргізуші субъектіге ықпал ететін екінші экономикалық ықпал ету әдісі бо-лыптабылады.

Ацша ресурстары нарыәын мемлекеттік жанама реттеу шара-ларының арасътзиміндеттірезервтер нормасы мен цайта цар-жыландыру ставкасын атап өту қажет.

Экономикада ақша мультипликаторын төмендету арқылы ақша массасының қозғалысын, банк жүйесінің жалпы өтімділігін рсттеу және ақша агрегаттарын бақылау үшін, Үлттық банк мін-детті ақшалай қаражат резервінің нормасын пайдаланады. Мін-детті резервтер нормасы - бүл коммерциялық банктер мен бас-қа да кредит мекемелерінің еліміздің ¥лттық банкте депозитінде сақтауға міндетті заңда белгіленген үлесі. Кредиттік үйымдар-дың ҚР Үлттық банкінде міндетті резервті депозитте сақтау тәртібі ҚР ¥Б кредиттік үйымдардың міндетті резервтері туралы ережеде белгіленген.

Норма банк пассивінің жекелеген баптары бойынша қүралатын міндетті резервтер сомасының тиісті баптар бойынша міндетте-мелердің мөлшеріне пайыздық арақатынасы ретінде белгіленеді.

Аталмыш резервті кредиттеу үшін пайдалануға болмайды, сондықтан міндетті резерв мөлшері өзгеруі Үлттық банк ақша мен кредиттің үсынысын реттеуге, сонымен бірге инфляцияның динамикасына ықпал етуге мүмкіндік береді.

Кредиттің пайыздъщ ставкасы инфляциялық процестің ықти-мал дамуының алдын алатын екінші жанама әдіске жатады. Үлттық банк алдын ала тексеру іс-әрекеті ретінде пайыздық ставканы былайша өзгертеді, яғни егер инфляцияның өсу белгілері пайда болса, онда коммерциялық банктер мен басқа да кредит мекемеле-ріне берілетін кредиттердің пайыздық ставкасы арттырылады. Банкаралық кредиттің қымбаттау нәтижесінде коммерциялық банктер шаруашылық жүргізуші субъектілерге беретін кредиттің пайыздық ставкалары көтеріледі, осының салдарынан ақша айна-лысы аясына ақшаның түсуі шектеледі.

Мемлекет сыртцы экономикалъщ саясат ауқымында қолдана-тын басты экономикалық әдіске айырбастау багамын реттеу жатады. Айырбастау бағамын Ұлттық банк валйталық басқыншы-лықтың көмегімен, яғни шетел валютасын белгіленген мөлгцерде сату немесе оны сатып алудың көмегімен жүзеге асырады. Осын-дай басқыншылықтың көмегімен шетелдік және ұлттық валютаның сүранысы мен үсынысының теңгерімділігіне қол жеткізіліп қол-данады. Қазақстанның ¥лттық банкі валюталық басқыншылықты теңге бағамының түрақты динамикасын қамтамасыз ету, валюта нарығының күрт ауытқуына қарсы іс-қимыл жасау үшін ойдағыдай пайдаланады. Осы әдіс мінсіз болмаса да оның арқасында біршама қысқа уақыт мерзімі ішінде теңгенің бағамын реттеу мақсатына жетуге болады.

¥лттық банк жүргізетін ашъщ наръщтагы операциялар арқылы мемлекет шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметіне жанама ықпал етеді. Мүның өзінде мемлекет бағалы қағаз эмитентінің рөлін атқарып қор нарығының құрылымына тікелей ықпал етеді. Мемлекеттің осы қызметінде мемлекеттің ақшалай қаражатқа қа-жетін қосымша эмиссиясыз (қамтамасыз етілмеген) қамтамасыз етуге және сырттан қарыз тартуға тырысады. Қазақстанның ¥лт-тық банкі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыруға қаражат тарту үшін осы әдісті ойдағыдай пайдаланады.

Жер мен басқа да табиғи ресурстарға монополия алынғаннан кейін олар сату-сатып алу және азаматтық-қүқықтық мәміле объ-ектісіне айналды. Осының нәтижесінде табиги ресурстарды пайдалану төлемін белгілеу қажет болды.Төлемнің табиғи ресурс-тардың (жер, орман, су, жер қойнауы мен басқалар) төлемі және қоршаған табиғи ортаны ластағаны және басқадай ықпал ету үшін төленетін төлем деп аталатын екі түрі болады.

Төлемнің бірінші түрі тиісті табиғи-ресурстық заңнама актіле-рінде белгіленеді және ол табиғи ресурстарды белгіленген лимит шектерінде пайдалану, табиғи ресурстарды лимиттен тыс және үтымсыз пайдалану, сондай-ақ табиғи ресурстарды үдайы өндіру мен қорғау қүқығы үшін өндіріледі. Төлемнің ережелері мен став-калары оның түріне орай республикалық деңгейде белгіленеді және Қазақстан Республикасының субъектілерінде сараланады.

ҚР Жер кодексіне сәйкес жер салыәы (жылжымайтын мүлік салығы қолданысқа енгізілгенге дейін) мен жаләа алу төлемі жер-ді пайдалану төлемінің нысаны болып табылады. Жер салығын есептеу және оны төлеу тәртібі Қазақстан Реепубликасының са-лықтар мен жиындар туралы заңнамасында белгіленеді. Жер салы-ғының мөлшері жердің меншік иесінің, жерге иеленушілердің, жерді пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижесіне байланысты және жер көлемінің бірлігі үшін бір жылға шағылған түрақты төлем түрінде белгіленеді.

Қазақстан Республикасында су объектілерін пайдалану үшін төлемдер жүйесі қарастырылған, оған су объектілерін пайдалану төлемі (су салыгы), су объектілерін цалпына келтірумен цоргауга жумсалатын төлем кіреді.

Қоршаган ортаны цоргау саласындагы экономикалық реттеу одістеріне, цоршаган ортага келеңсіз ыцпал ету угиін төлем бел-гілеу; ластайтын заттар мен микроорганизмдерді тастау мен лщтыру лимитін белгілеу, өндіріс пен түтыну қалдықтарын ор-наластыру және қоршаган ортаға келеңсіз ықпал етудің басқа да түрлерінің лимитін; цоршаган ортага келтірілетін залалды белг-іленген тәртіппен өндіру жатады.

Қоршаған ортаға келеңсіз ықпал ету төлемін есептеу және оны өндіру тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленеді.

Экспорттық-импорттық тауар ағынын квоталауды, әдетте, мемлекеттің сыртцы экономикалъщ саясатындагы мемлекеттік жанама ықпал ету әдісі - кедендік-тарифтік реттеу толықтыра-ды. Бүл жерде міндетті жарна - бүл іс жүзінде шекара арқылы өткізілетін тауарлар, қүндылықтар мен мүлікке салынатын салық пен кеден бажы негізгі реттеуші. Кеден бажын кеден органдары кеден тарифінде көзделген ставкалар бойынша өндіреді. Тариф тауарлар бойынша жүйеленген кеден баждары ставкаларының жиынтыгын (өңдеу дәрежесіне байланысты) білдіреді.

Экономиканы реттеудің нормативтік-қүқықтық базасын мем-лекеттің экономикалық саясатының өзгёрістеріне бейімдеу үшін жалпы пысықтап және ұдайы жаңарту қажет. Әлемдік мемлекет-тік реттеу тәжірибесі экономиканың дамуына орай экономикалық әдістер қолданылатын аяның кеңейіп, мемлекеттің экономикалық жүйеге өкімдік етіп араласу мүмкіндігі тарылып келетінін көрсе-теді. Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңінде негізінен жанама реттеу әдістерін пайдаланатын мемлекеттік реттеу жүйесі қалып-тасып келе жатыр.

 

4. Қазақстан экономикасының Ұлттық үлгісінің әлеуметтік жағынан түрақты дамуының негіздері

 

Экономикалық және әлеуметтік дамудың біртұтастығы

Жаңа экономикалық жүйенің қалыптасу барысында, оның әлеу-меттік-экономикалық мақсаттары мен ел азаматтарының ахуалына, экономикалық және әлеуметтік дамудың арақатынасына, әлеумет-тік проблемалардың мәні мен оны шешу жолдарыыа, өмірдің әлеу-меттік құрылымының ұлттық үлгісі мен әлеуметтік саясаттың не-гіздеріне қатысты мәселелер шешімін міндетті түрде табуға тиіс.

Экономика және оның дамуы жеке адамның мақсаты емес. Біріншіден, экономика адамдардың, әрбір адамның тағдырымен әрі мақсатымен ажырамастай әрі тығыз байланысты. Адам - өнім жасау мен басқа да қызмет нәтижесін иемдену жөніндегі экономи-калық қызметке тікелей қатысушы болуымен байланысты. Екінші-ден, қоғам мүшелері сонымен бірге қызмет факторлары мен нәти-жесінің меншік иесі болып табылады, сондықтан олар меншік иесі ретінде игілікке ие болуда өздерінің мүдделерін білдіреді. Үшінші-ден, қоғамның барлық мүшелері бөлу және қайта бөлу нәтижесінде өздеріне жететін игіліктерді пайдаланады. Адамдардың даму, түты-ну мүмкіндіктері олардың өздері алатын табыспен шектеледі. Төртіншіден, қоғам мүшелерінің экономикалық қызметінің нәти-желері экономиканың шектерінен тысқары да сезіледі - әлеуметтік ортаның дамуы, зейнетақының, жәрдемақының мөлшері экономи-када қол жеткізген нәтиежелермен тікелей байланысты. Демек, экономика өзінің мәні бойынша әлеуметтік сала, ал ел азаматтары - экономикалық процестің барлық кезеңдеріне мівдетті түрде қаты-сушы болып табылады.

Алайда экономика мен әлеуметтік дамудың байланысы бұдан да тереңнен басталады. Өйткені адамдар экономикалық қатынас-тардың да? сонымен бірге экономикалық және әлеуметтік қатынас-тардың да мәніне бір уақытта субъектілер ретінде кіреді. Осыны түсіну үшін меншіктің тегінің және қоғамдық институттардың іс-қимылының, нормалары мен ережелерінің ерекшеліктерін білу қажет.

Меншік қатынасының құрылымы күрделі болады. Біріншіден, адам затпен, мүлікпен, игілікпен өзінің немесе бөтен затпен сияқты қатынас немесе объектілік-субъектілік қатынас жасайды. Екінші-ден, ол өзінің сол немесе зат меншігіне қатысты басқа адамдар-мен қатынас немесе субъектілік қатынас жасайды.

Нәтижесінде экономикалық қатынастармен қатар адамдардың арасындағы әлеуметтік қатынастар, яғни олардың бір-бірімен жасайтын қатынасы адамдардың қоғамдағы мәртебесі, игілік, та-быс алу мүмкіндігі де өзгереді. Экономикалық және әлеуметтік билік пен қоғамның әлеуметтік қүрылымы өзгереді. Демек, эконо-микалық өзгерістер әлеуметтік бір уақытта өзгерістер сияқты болып көрінеді.

Адамдардың қатынасының экономикалық субъектілердің қаты-насы мен сонымен бірге әлеуметтік қатынастар субъектілері ретін-дегі екі жақты тегі меншік қатынасындағы емес, сонымен бірге институционалдық қүрылымдарда іске асырылады. Экономика-лық қатынастардың сипаты мен мазмүнын дәстүрлер, қоғамдық және саяси ережелер мен нормалар қалыптастырған жағдайда адамдардың экономикалық және әлеуметтік қызметінің байланысы кері сипатта да қалыптасады. Бұл әсіресе қүқықтық реттеуде әсіресе байқалады. Сөйтіп, экономикалық және әлеуметтік даму-дың ішкі мазмүны біртүтас. Осы біртүтастық қоғамдық даму та-раптарының қарапайым өзара байланысы емес, оны қоғамның екі әр түрлі экономикалық және әлеуметтік саласының өзара байла-нысы қолдайды.

Осы өзара байланыс жөнінде айтатын болсақ, осы саланың әрқайсысы біршама дербес және өзінің заңдылықтарына сәйкес дамиды. Сұраныс пен үсыныстың, ақша айналысының, жеке үдайы өндірістің, қоғамдық үйлесімдердің және т.б. өзгерісі экономика-лық заңдылықтарға бағынады. Сонымен бір уақытта қоғамдағы әлеуметтік құрылымның, адамның даму мен т.б. өзгеру заңдылық-тары олардан өзгеше және олардан тәуелсіз болады. Осы заңды-лықтар бір-бірімен үйлеспейді. Экономикадағы өзгерістер мен әлеуметтік саладағы өзгерістер сәйкес келмейді және бір-бірімен сәйкес келе алмайды. Бір жағынан, нарық заңдылықтарына сәйкес өндірушілерді, дәрменсіз өндірушілердің банкроттығы, байлық пен нарықтың кемшіліктерін жою талабына ғана жауап беретін ең аз табыс, мемлекеттің араласу деңгейіндегі айырмашылықтар сара-лануы тиіс. Екінші жағынан, бүкіл халықтың күн көру үшін жеткілікті табыс деңгейі болуы тиіс, халық жүмыспен қамтудың белгіленген деңгейімен қамтамасыз етіліп, ерлер мен әйелдер тең құқықты болуда, сапалы білім алуы тиіс, ал мүның өзі нарықтың осы сияқты заңдарымен қарама-қайшы келеді. Бүл ретте адамдар-дың мүдделерін қозғайтын кез келген экономикалық іс-әрекетке олар тиісінше жауап ретінде әрекет жасауы мүмкін. Әлеуметтік өмірдің заңдарын ескермей әлеуметтік өмірде нарық қағидаларын жүйелі түрле қолданған жағдайда экономикалық және әлеуметтік даму еріксіз қарама-қайшы келіп, қоғамда әлеуметтік және саяси түрақсыздық белең алып, ең соңында экономикалық және қоғам-дық дағдарыс туындайды. Осыған қарап, әлеуметтік саланың дер-бес заңдылықтары ескерілмеген «таза» экономикалық тәсілдеме заңсыз ғана емес, сонымен бірге қате деп айтуға болады.

Айтылғанның негізінде әлеуметтік өзгерістердің нарықтың заңдылықтары мен өлшемдеріне бір жақты бағынуы теориялық та, сонымен бірге практикалық жағынан да орынсыз болып табыла-ды. Демек, әлеуметтік-экономикалық саясатты әзірлеу, экономика мен қоғамның ойдығдай дамуы үшін экономикалық және әлеумет-тік өзгерістерді теңдестіріп, үйлестіріп, біртүтас қарастыру қажет.

Біріншіден, ел халқының экономикалық және әлеуметтік жағ-дайының іскерлік белсенділігінің өсуіне сәйкес жақсаруы. Осы қағида іске асырылған жағдайда алып-сатарлық, көлеңкелі фактор-лардың және әл-ауқатты өсірудің басқа да осындай тәсілдерін жонсіз алу факторлары жойылады.

Екіншіден, әлеуметтік жауапкершілік азаматтардың қызметі мен кәсіпкерлік белсенділігінің нәтижесіне байланысты табыс пен тұтынудың орынды саралануымен қамтамасыз етіледі. Нарықтық 'жономикада нәтижелер мен шығынның арақатынасы дұрыс болуы үІІІін табыс пен түтыну табыс осылай сараланады.

Үшіншіден, қоғамда мемлекет, азаматтар мен кәсіпкерлер өзде-рінің табысынан тікелей жүзеге асыратын әлеуметтік мақсаттар-га жұмсалатын шығынның оңтайлы деңгейіне қол жеткізілуі тиіс. Экономикалық тиімділік үшін өзара әлеуметтік жауапкершілік әлеуметтік тұрақтылыққа жасалатын қамқорлықты бір-біріне сілтеу тәуекелін айтарлықтай жеңілдетеді. Бір жағынан, мемле-кеттің атқаратын рөлін асыра мақтау патернализмге (қамқоршыл-дыққа), азаматтарды тым қамқорлыққа алуға, ал екінші жағынан, жекелеген азаматтардың, кәсіпкерлердің рөлін асыра мақтау қоғам-ның әлеуметтік қорғауға деген бірыңғай көзқарасын жете бағала-мауға әкеп соқтыруы ықтимал. Осының салдарынан халықтың әр түрлі топтарының әлеуметтік игілікке қол жеткізуде теңсіздікті күшейтіп, негізгі әлеуметтік қызметтерге тең пайдалану қүқығын бүзуға түрткі болуы мүмкін.

Төртіншіден, әлеуметтік түрақтылыққа жету үшін азаматтар меншікті иелену мен басқаруға кеңінен қатысуы тиіс. Меншіктің аралас және үлесімді түрлерінің дамуы да әлеуметтік түрақты-лыққа ықпал ету мүмкіндігін күшейтеді.

Әділ бөлу және ұлттық экономика үлгісін қалыптастыру

Адамның экономикалық қызметтің және игілікті тұтынатын субъектісі ретіндегі жағдайы өте қарама-қайшы келеді. Қоғам өнді-рістің өсу және оның тиімділігінің шамасына орай түтына алаты-ны тек соңында ғана белгілі болады. Ал нақты кезеңде өндіріс пен түтынудың осы байланысы айқын көрінбейді. Осы байланысқа

қоғамның әр түрлі топтары, осы елде қалыптаеқан дәстүрлер, жинақталған байлық пен оны бөлу жүйесі ықпал етеді. Ал өнді-рістің түпкілікті мақсаты - түтынушыға қызмет көрсету, адамдар-дың қажетін қанағаттандыру күрделі әрі қарама-қайшы жағдайда жүзеге асырылады. Игіліктің біркелкі бөлінбеуі, экономикалық және әлеуметтік дамудағы айырмашылықтар елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы түрақты факторға айналды. Әлеуметтік түрақтылыққа қатысты экономикаға игіліктердің әлеуметтік жағы-нан әділ бөлінуін қамтамасыз етіп, әл-ауқаттың өсуі экономика тиімділігінің өсу шамасына орай проблеманы шешіп, игілікті бө-лудің өлшемдерін әзірлеу қажет. Экономикалық жүйенің әр түрлі деңгейінде игілікті бөлудің әр түрлі анықтамасы беріледі, сол се-бептен проблеманы теориялық та, практикалық жағынан шешу де қиынға соғады, өйткені игілікті бөлу дегеніміз өндіріс факторла-рын адамдардың арасында бөлу, табысты әр түрлі факторлардың арасында бөлу, табысты жекелеген адамдардың арасында бөлуді білдіреді. Мүның өзінде табыс түрлерінің көптігі  ескерсек9 оны әрбір түрге бөлу үшін оның сапасы мен санын анықтау қажет болады.

Швецияда табысты бөлуді талдау табыс жоғары децильдік (10%-дық) топтағы орташа үй шаруашылығының жалпы табысы төменгі децильдік топтағы шаруашылықтармен салыстырғанда 100 есеге жуық төмен екенін көрсетеді. Сонымен бірге жоғары жіктелімдегі шаруашылықтар алатын табыс төменгі жіктелімнің деңгейінен бар-жоғы 4 есеге төмен екен, бүл табыстың өзгеше, біршама біркелкі бөлінетінін байқатады.

Әлеуметтік өлшемдерді ескермеу қажет екенін назарға алмасақ, онда табысты таза нарықтық бөлу игілікті бөлудің тиімді нысаны болып табылады. Нарыққа бейімделген әділдіктің негізі бойынша табыс жекелеген экономикалық субъектілердің салатын жарнасы-мен анықталады. Әр жарнаның өнімділік дәрежесі де нарықтың күшіне байланысты болады. Табыс жоғары болса нәтиже де жоға-ры бағаланады, сондықтан бұл жерде бәсекелік тепе-теңдік әділ анықталады. Нарық көзқарасымен қарайтын болсақ, онда табыс, игілік қоғамда біркелкі бөлінбеуіне және айтарлытай теңсіздікке әкеп соқтырады.

Алайда әлеуметтік түрақты экономикалық дамудың осы тәсілдемесі іс жүзінде қолданылмауы да мүмкін. Өйткені осы тәсілде-меде экономика мен әлеуметтік тұрақтылықтың бірлігі ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы нақты әлеуметтік заңдылықтар мен айыр-машылықтар ескерілмейді. Міне сондықтан игілік пен табысты әлеуметтік шектеу ауқымы мен шектерінде шешкен дүрыс. Осы проблеманы шешу үшін игілікті әлеуметтік әділ бөлудің нүсқасын қоғамдық игілік функциясын пайдаланып таңдауға болады. Осы орайда келесі тәсілдемелерді атап өтсек болады.

Утилитаристік әдісте қоғамның әрбір мүшесінің жиынтық пай-дасын барынша арттыру қарастырылады. Аталмыш әдіс кемитін шекті пайдалылық теориясына негізделеді. Үкіметтің табысты біркелкі бөлінуіне күш салатынын ескере отырып, утилитарлық ең бастысы белсенді қызметке деген ынтаны бүрмаламауға тиіс дегенді білдіреді. Сондықтан осы әдісті жақтайындар табысты тегістеуге қарсы және ынтаны сақтау үшін біршама айырмашы-лықтардың сақталуын қамтамасыз ететін саясатты жақтайды.

Роулистік тәсілдемеге сәйкес үкімет қоғамның ең аз қамтылған топтарының әл-ауқатын барынша арттыруға тырысуға тиіс. Осы-ның негізінде утилистермен салыстырғанда табысты бөлуде теңдік сақталатын саясат жүргізіледі. Алайда осы көзқарасты жақтайтын-дар табыстағы айырмашылық белсенді қызмет істеуге ынталанды-рады, ал табыстың өсуін халықтың ең кедей жағдайын жақсарту-ға жүмсауға болады деп санай келе, теңгермешілік саясатқа қар-сылық білдіреді.

Эгалитаристік тәсілдеме — бүл табысты бөлудегі теңгермешілік тәсілдеме.

Осы тәсілдемені жақтайтындар табыстың осылай бөлінуінің пайдасына экономикалық дәлел де келтіреді. Олардың ойынша осы әдіс игілікті жалпы түтынуды барынша көбейтеді. Алайда бүл жерде бүдан да өнімді жүмыс істеуге деген экономикалық ынтаға назар аударылмайды.

Марксистік тәсілдеме игілікті еңбек салымы бойынша бөлу әлеуметтік жағынан неғүрлым әділ деп санайды. Осы тәсілдемеге сәйкес қызметкердің оеы өнімдегі үлесі жүмсалған еңбектің саны мен сапасына сәйкес келуі тиіс. Табыс алудағы айырмашылықты жарияласа да5 осы қағида мемлекеттендірілген социализм жағдай-ында нақты іске асырылғанда игіліктің теңгермелі түрде бөлінуіне және еңбекке деген ынтаның жойылуына әкеп соқтырғаны белгілі. Бүл өндірістің барлық қырының тәртіптеліп, игіліктің мемлекеттің бөлінуіне байланысты орын алды.

Игілікті әділ бөлу қағидасын таңдағанда табысты бөлумен шектелуге болмайды. Байлықты бөлу табысты бөлудегі теңсіздік пен адамдардың қоғамдағы орнын анықтаудағы елеулі фактордың бірі болып табылады. Жинақталған байлық қоғамда табысқа қара-ғанда біркелкі емес бөлінген. Жеке жинаған байлық қана емес, сонымен бірге мүрагерлікпен алынған мүліктен табыс алып та байлықтың сол немесе басқа бөлігімен иеленуге болады.

Бүл жағдайда игілікті әділ бөлу мәселесі оны факторлық көзқа-рас пен оны әділ бөлу мәселесімен түйіседі. Негізін Ж.Б. Сэй қа-лыптастырған әділдіктің тегіне қатысты көзқарасқа сәйкес әрбір өндіріс факторының (капитал, жер, еңбек) иесі пайда, рента, еңбек-ақы түрінде тиісінше пайда алуы тиіс. Осы көзқарас бойынша мен-шікті өндіріс факторын немесе байлықты немесе оның бөлігін қалай да болса бөлуді әділ деп санайды. Экономикалық ілім тарихында осы көзқарасқа байлықтан алынған табысты бөлудің марксистік түсінігі қарама-қайшы келеді. Осы түсінікке сәйкес бүкіл өнім жал-дамалы қызметкердің еңбегімен жасалады және осыған байланыс-ты капиталиске тиесілі табыстың бөлігі пайдаланудың нәтижесі болып табылады және ең соңында еңбекшілерге берілуі тиіс.

Факторлық көзқарас байлықты немесе меншікті бөлуге түсінік беруде дүрыс деп түсініледі. Осы орайда жинақталған байлықтың тегі жинақталған байлықтың көзіне, яғни жинақ ақшаға, кәсіпкер-лік қызметке, мұраға байланысты бөлініп, меншіктің әр түрлі бөліктеріне салық салудың ерекше тәртібінде көрсетіледі.

Табысты әділ бөлудің басқа да тәсілдемелері қолданылады. Шын мәнінде табысты бөлудің әр түрлі өлшемдерін жақтайын-дар мен қарсыластары арасындағы дауда әділдік пен тиімділіктің нақты нүсқасы мен мемлекеттің табысты қайта бөлуге қатысу дәрежесі таңдалады. Демек, экономикалық жүйе ауқымында осы мәселе оның ерекшелігін ескере отырып нақты таңдалуы тиіс. Табысты әлеуметтік жағынан әділ бөлу өлшемдері жөніндегі мәсе-лені экономикалық жүйенің сипаты немесе үлттық экономика үлгісінің мәселесінен жеке қарастыруға болмайды.

Әлеуметтік қайта құрудың түбегейлі сипаты

Бұрынғы экономикалық жүйеден жаңа жүйеге көшкенде адам өмірінің әлеуметтік негізінде не бір күрделі, терең әрі түбегейлі өзгерістер орын алады. Өмір сүру жағдайы, еңбек пен әлеуметтік қатынастардың сипатына, білім беру, денсаулық сақтау, зейнета-қымен қамтамасыз ету және т.б. жағдайының негіздері өзгереді. Басқаша айтқанда адам өмірінің барлық тәртібі, оның материал-дық және идеологиялық қағидалары мен негіздері өзгереді.

Сырттай қазіргі кезеңдегі әлеуметтік түрақты экономиканың бүрынғы социалистік экономикалық жүйемен ортақ белгілері көп. Және мемлекттендірілген социализм жүйесі мен әлеуметтік бағдар-ланған экономика да азаматтардың әл-ауқатын арттыруды, олар-дың игілігі мен қажетін қанағаттандыруды мақсат тұтады, сондай-ақ сол және басқа да жүйе әлеуметтік кепілдік қағидаларын мой-ындайды. Егер бүрынғы жүйенің дамуының тарихына жүгінсек, онда сол жүйенің бірінші кезеңінде-ақ оны XIX ғасырдың классика-лық капиталистік жүйесінен айтарлықтай ерекшелейтін бірқатар әлеуметтік өзгерістер орын алғанын көреміз.

Социализм елдерінде білім беру мен денсаулық сақтаудың негізгі әлеуметтік игіліктеріне жалпы көпшіліктің қол жеткізуі қам-тамасыз етілді. Осы саланың және әлеуметтік саланың қызметін халық үшін үйымдастырылған жүйелерінің қызметтерін халық тегін пайдаланды. Халық жұмыспен толық қамтамасыз етіліп, рес-ми жүмыссыздық болмады. Еңбек ресурстары тапшы жағдайда экономикалық жүйеде жүмыс күші үнемі тапшы болды.

Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі мен әлеуметтік сақтандыру мемлекет есебінен жүзеге асырылды. Әлеуметтік қорғау жүйесі-мен бүкіл халық қамтылып, мемлекет оған кепілдік берді.

Социализм елдерінде ақшалай табыс біршама біркелкі бөлінді. Джини коэффициентерін есептеу капиталистік елдерде 1970-жыл-дары оның КСРО-мен салыстырғанда 5-7 тармаққа жоғары болға-нын көрсетеді. Батыстың бағалауы бойынша егер КСРО-да 1980-жылдардың басында Джини коэффициенті 0,27-ні қүраса, онда Канадада - 0,34-ті, Германияда 0,32-ні құрады.

Экономикалық жүйенің осы қасиеттері Батыс елдерінің әлеуметтік тұрақты нарықтық шаруашылыққа бет бұруына себеп бо-лып, осы қадамға ынталандырды.

Сөйте тұра, әлеуметтік тұрақты экономика мен мемлекеттен-дірілген социализм жүйесінің сапасы бірдей емес.

Біріншіден, мемлекеттендірілген социализм кезеңіндегі эконо-миканың әлеуметтік түрақтылығы жөнінде айтатын болсақ, ол жалпы берілетін әлеуметтік кепілдіктердің негізіндегі әлеуметтік тұрақтылық қағидасы деп жай түсінік қалыптасқан болатын. Атал-мыш жүйе орталықтандырылған әрі реттелген болатын. Қаражат-тың айтарлықтай бөлігі кәсіпорындардың қоғамдық тұтыну қорла-рында жинақталды, осы қорлар да мемлекеттік норматив бойынша қалыптастырылып, пайдаланылды. Жеке адамның жоғары еңбек-ақы мен табыс алуына жол берілмеді. Қоғамның жоғары және номенклатуралық бөлігі ғана жоғары сапалы қызмет пен игілікті пайдаланып шет елдермен байланыс жасауға мүмкіндігі болды. Тапшылық экономикаға тән осы қарама-қайшылық игілік алудың барлық нысанына таралған болатын. Табыс алудың көлеңкелі ны-сандары да осы негізде дамыды. Теңгерушілік тенденциясы бел-сенді бастамашылық қызметке деген ынтаны жойып отырды. Жүйе азаматтардың экономиканың өсуі мен кепілдік беру үшін жауапкер-шілігін одан әрі жалғастыра алмады, бұл жағдай әсіресе экономика-лық жағдаят нашарлаған кезеңде шиеленісті. Ал осы қазіргі кезеңде қалыптасқан әлеуметтік түрақты жүйелер әлеуметтік түрақтылық пен әлеуметтік жауапкершіліктің қарама-қайшы тұтастығына не-гізделеді.

Екіншіден, әлеуметтік бағдарланған аралас экономика қоғам-ның барлық мүшелерінің, яғни меншік иелері мен экономикалық субъектілерінің өміріне негізделеді. Осының мысалына экономика субъектілерін үйлестіретін негізгі тәсіл ретіндегі адамдардың қаты-насы мен нарықтық қатынастар жүйесінің негізі ретіндегі жеке меншікке көшуді жатқызуға болады.

Үшіншіден, жүмыс күшінің үдайы өндірісінің негізі де түбегей-лі өзгерді. Егер бүрын жұмыс күші, еңбек тауар емес, ал жүмыс күшіне жүмсалатын барлық негізгі қүрамдастар нарықтық емес жолмен қалыптасса, енді жаңа түрдегі әлеуметтік шаруашылықта жүмыс күшінің барлық негізгі элементтері нарыққа негізделеді. Осы өзгеріс қазіргі кезеңдегі ең негізгі қатынас ретіндегі нарық-

173тық қатынастар жүйесіне көшумен байланыеты орын алып отыр. Нарықтық қатынастардың қалыптасу шамасына қарай нарықтық қатынастар жұмыс күшін сатып алу мен сатуды, содан кейін адам әлеуетін қалыптастыратын барлық негізгі элемеыттерді қамтитып болады. Осыдан адами капиталға салынатын салымға негізделгсп әлеуметтік-экономикалық қатынастар туындайды.

Төртішпіден, мемлекеттің әлеуметтік тұрақты экономиканы қамтамасыз ететін рөлі айтарлықтай тарылады. Егер мемлекст азаматтардың әл-ауқатын қамтамасыз етудегі қамқорлық жасап, жалпыға бірдей кепілдік берсе, енді азаматтардың қызметтің нәти-жесі үшін әлеуметтік жауапты болуы тиіс деген қажеттіліктен туындайтын ұтымды көзқарас қалыптасады. Егер бұрынғы жүйе-де бюджет қаржыландырылса, енді жаңа жүйеде әлеуметтік да-муды қаржыландыру кең салалы тәсілдемеге негізделеді.

Сонымен бірге әлеуметтік тұрақты экономика, бүрын айтылғ-андай, мемлекеттің әдеуметтік секторын, әлеуметтік қорғау жүйесі мен әлеуметтік көмекті нарықтың қосымшасына айналдыруға немесе оның кемшіліктерін жоюға тиіс емес.

Әлеуметтік түрақтылық қазіргі заманғы қатынастардың белгісі ретінде - аралас экономиканың постиндустриялық дамуға көшетін имманенттік, ішкі элементі.

Түбегейлі әлеуметтік қайта қүру жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуы қоғамның барлық әлеуметтік топтарын қозғап қана қоймай, қоғамда қалыптасқан ретімен қарама-қайшы келеді, сон-дықтан ол күрделі әрі ауыртпашылық жүктейтін процесс. Қайта қүру кезінде азаматтардың әлеуметтік жағдайы түрақсызданады, байлық пен табыс біркелкі бөлінбейді. Сондықтан жалпы экономи-каны трансформациялауды ойдағыдай іске асыру үшін әлеумет-тік секторды реформалау жөніндегі іс-шараларды жан-жақты ой-ластырып, бірте-бірте нақты іске асыру қажет.

Сонымен бірге қайта қүрудың арқасында жаңа негіздегі әлеу-меттік түрақтылықты қалыптастыру үшін жағдай жасалады: азаматтардың ақша табу және өзі мен отбасын әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету мүмкіндіктері артады; жеке кәсіпкерлік қызметтің мүмкіндіктерін іске аеыру арқылы қажеттіліктің жаңа көздері пайда болады; жеке бастамашылықтың, нарық пен кәсіпкерліктің дамуына негізделген белсенді қызметке дегнен ынта жүйесі қалыптасады; құрылып жатқан жаңа әлеуметтік қорғау жүйесі үшін ақылы негізде әлеуметтік маңызды қызметтер алудың балама нысанда-ры кеңейеді.

Әлеуметтік қайта қүрудың осы факторларын қоғамдағы әлеу-меттік түрақтылықты бүзатын бірқатар кемшіліктерді жою үшін тиімді пайдалануға болады. Мемлекет әлеуметтік сала мен адам-дардың өмәр сүру жағдайын жаңа негіздер мен қағидаларға көшір-мей Қазақстанның үлттық экономикасының жаңа үлгісін қалып-тастыру мүмкін емес. Адамдардың өмір сүруінің жаңа әлеуметтік ыңғайы қалыптасу үшін экономиканың жүмыс істейтін негіздерін озгертіп, оны нарықтық қағидаларға көшіру, нарықтық экоыоми-каны мемлекеттік реттеудің жаңа механизмдерін қүру қажет. Атал-мыш механизм адамдардың өндіріс пен басқарудағы жаңа қарым-қатынастарына, әлеуметтік ортаның барлық салаларының жаңа-ша жүмыс істеу негіздеріне негізделеді. Демек, мемлекеттің әлеу-меттік саясаты да түбегейлі өзгереді.

Әлеуметік саясаттың өзгеруі — үзақ әрі күрделі процесс. Осы озгеріс экономикалық қызметтегі өзгерістен анағүрлым күрделі. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік қайта қүру экономикалық өмірдің барлық субъектілерінің жағдайына әсер етеді. Осы саладағы кез кел-ген қателіктер, ойластырылмаған шешімдер экономикалық қайта қүрудың негізіне де, өзіне де ықпал ете отырыщ жаңа экономикалық жүйенің әлеуеті мен мүмкіндіктерін қате бағалауға әкеп соқтырады.

Екіншіден, жүмыс күшінің үдайы өсіп-өнуі өзінің экономика-лық маңызы бойынша орта немесе қысқа мерзімді емес үзақ мер-зімді процесс. Ол адамдардың бүкіл өміршеңдік циклімен байла-нысты. Адамдарға білім беру, олардың түруына, зейнетақымен қамтамасыз етуге, денсулық сақтауына ондаған жылдар бойы эко-номикалық шығын жүмсалады. Бүрынғы жүйеде осы шығындар мемлекет есебінен қаржыландырылатын қамқорлық жасау тәсіліне бейімделген болатын. Осы шығындарды адамдардың жағдайын жақсарту үшін жағдай жасау нәтижесінде азаматтарға еңбекақы төлеудің, олардың табысының арқасында жүзеге асыруға болады. Ол үшін еңбекақының деңгейінің айтарлықтай арттырылуы, сон-дай-ақ қоғамның әрбір мүшесі өз есебінен қаражат жинап, өзіне инвестиция салуы үшін сенімді әрі түрақты институционалдық жағдай жасалуға тиіс.

Үшіншіден, әлеуметтік тұрақты экономика қүру - ерекшс күрделі процесс және әлеуметтік бағдардың жаңа тұрпатыныц бұрынғы жүйе беретін әлеуметтік кепілдіктердің көлемі мен тізбесі қысқарған жағдайда қалыптасуына; азаматтардың кейбір бөлігі біреудің есебінен күн көруге бейімделуіне; нарықтъіқ әлеуметтік қатынастар жүйесі емес тіпті өндірістік қызмет саласында да әлі де жұмыс істемеуімен; бірінші кезеңдегі ұзақ мерзімді дағдарыстың салдарынан үкімет, жүмыс берушілер мен азаматтар әлеуметтік саланы қайта қүрудың ықтимал нұсқасын таңдау мүмкіндігінен айыруымен байланысты. 1999 жылдан кейін қоғамдық өнімнің өсуінің негізінде еңбекақының өсуіне орай орын алған оң тенден-циялар жүмыс күшінің нарықтық қағидада өсіп-өнуін қамтама-сыз ете қоймады.

Төртіншіден, экономикалық қызметпен салыстырғанда әлеуметтік қайта қүру қаржы шектеулерімен өзгеше байланысты. Аталмыш шектеулер адамдардың жеке табысының деңгейімен ғана емес, сонымен бірге бюджеттік қаржыландырумен де байланысты.

Егер кәсіпкерлік қызмет үшін, әдетте, бюджеттік шектеулердің айтарлықтай және тікелей маңызы болмаса, әлеуметтік сала үшін бүл жалпы қоғамның әлеуметтік түрақтылығын қолдайтын өте маңызды фактор болып табылады. Қазіргі кезеңде мемлекет әлеуметтік қажеттілікке белгіленген деңгейдегі қаражатты аудармаған жағдайда халықтың бүтін топтарының күнкөрісі, аса маңызды әлеуметтік қажеттіліктер мен әлеуметтік саланың жүмыс істеуі қамтамасыз етілмейді. Экономикалық жағдаяттың өзгеруі, бюджет жағдайының нашарлауы адамдардың әлеуметтік ахуалын күрт өзгертеді, ал мүның өзі экономикалық тұрақсыздықты шиеленістіретін факторға айналуы ықтимал.

Әлеуметтік қайта қүрудың ерекшеліктері әлеуметтік түрақты-лық пен орнықтылықты орнатуға, сондай-ақ адамдардың өмірін экономикалық жағдайдың болуына орай жақсартуға бағдарланған түтастай әлеуметтік саясатты жүзеге асыруды қажет етеді. Әлеу-меттік саясатқа халықтың аз қамтылған топтарын қолдауды немесе азаматтардың әлеуметтік жағдайындағы шүғыл бүзушылықтар-ды жою жатпайды. Осы саясаттың кешенді іс-шаралары қоғамның әлеуметтік қүрылымының әлеуметтік қорғаудың оған тән нысан-дары мен әдістері кіретін үлттық үлгісін құруға бағдарлануы тиіс. 176

ҚР әлеуметтік саяс^тының дамуы келесі бірнеше кезеңнен қүралады.

Бірінші кезең (1992 1996 жж.) - экономиканың дағдарыстық ахуалымен, халықты әлеуметтік қолдау үшін мемлекеттің қаржы-лай ресурстарының жетіспеуі мен халықты әлеуметтік қорғаудың ғылыми негізделген тұжырымдамасының болмауымен байланыс-ты енжар әлеуметтік саясат кезеңі. Мемлекет осы кезеңде әлеумет-тік салаға мардымсыз шығын жүмсады. Мәселен, егер 1991 жылы ЖІӨ де әлеуметтік саланың үлесі - 16%, оның ішінде әлеуметтік қорғауға - 4,9% ды, ал 1992 жылы тиісінше - 7,4% және 0,7%-ды құрады, яғни бір жылдың ішінде бірінші көрсеткіш - 2,2 есеге, ал скінші 7 есеге кеміді. Осы пропорциялар (8% және 0,6%) 1996 жылды қоса алғанда үзақ уақыт бойы өзгермеді. Осы кезеңде халық күрт кедейленді, яғни табыс ең аз күнкөріе мөлшерінен аз халықтың үлесі 34,6% ға теңеліп, кедейшіліктің тереңдігі 11,4%-ды қүрады.

Екінші кезең (1997 1999 жж.) - нарықтық экономиканың тиісті жағдайларына сәйкес келетін әлеуметтік институттар қалыптасты-руға арналған нормативтік база жасалған кезең. 1997 жылғы 12 мамырда Қазақстан Реепубликасы Үкіметінің «Қазақстан Респуб-ликасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету түжырымдамасын бекіту туралы» қаулысы қабылданды, ал 1997 жылғы 20 маусым-да «Қазақстан Реепубликасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңы қабылданды. 1999 жылдың басында жеңілдіктер белгіленген заңнама сәйкестендірілді. Барлық атаулы жәрдемақы-лар бюджеттің мүмкіндігіне байланысты жергілікті билік анықтай-тын атаулы әлеуметтік көмектің қатарына көшірілді. Осының нәти-жесінде әлеуметтік көмек алушылардың саны 509,5 мың адам-нан (1992 ж.) 917 мың адамға (1999 ж.) күрт азайды.

Үшінші кезең (2000 2004 жж.) - нарықтық экономика жағдай-ында белсенді әлеуметтік саясат әзірленген кезең. Осы кезеңде Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қорғау түжырымдама-сы, Қазақстан Республикасында кедейшілікпен және жүмыссыз-дықпен күрес жөніндегі 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама, «Қазақстан Республикасында кедейшілікті төмендету жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама», «Халықты жүмыспен қамту туралы» ҚР Заңы, «Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік әріптеетік туралы» ҚР Заңы, «Қазақ-стан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы сияқты қүжаттар әзірленді.

2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Ең төменгі күнкөріс дең-гейі туралы» ҚР заңының негізінде «кедейшілік шегі» көрсеткіші-нің негізінде әлеуметтік жәрдем көрсетудің жаңа жүйесі енгізілді. Кедейшіліктің шегін анықтау ережесі Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің «Кедей-шіліктің шегін бекіту туралы» 2000 жылғы 25 маусымдағы №121-П бүйрығымен белгіленді, 2000-2001 жылдары кедейшіліктің шегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 38%-ын, ал 2002 жылдың 1 қаңта-рынан бастап және кейінгі жылдары 40%-ын қүрады. Мемлекеттік бағдарламаларды іске асырудың және еліміздегі экономикалық ахуалдың жақсаруының нәтижесінде кедейлердің үлесі айтарлық-тай, яғни 38%-дан (2000 ж.) 9,8%-ға (2005 ж.) дейін қысқарды. Шағын және орта бизнесті дамытудың, қоғамдық жұмыстарды үйымдастырудың, жүмыссыздарды кәсіби оқыту мен қайта даяр-лаудың негізінде жүмыссыздықтың деңгейі 12,8%-дан (2000 ж.) 8,1%-ға (2005 ж.) дейін айтарлықтай төмендеді.

Төртінші кезең (2005-2007 жж.) - адамның тыныс-тіршілігінің жағдайын айтарлықтай жақсартуға, халықтың табысын арттырып, әлеуметтік саланың тұрақты дамуына бағытталған әлеуметтік ре-формаларды тереңдетуге және күшті әлеуметтік саясатты қалып-тастыруға бағытталған кезең. Осы кезеңде ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшерін арттыруға және оның қүрылымын өзгертуге бағытталған жаңа әлеуметтік стандарттар әзірленді, халықты әле-уметтік қорғау жүйесі жетілдірілді. Халықты әлеуметтік қорғау түжырымдамасын іске асыру негізінде Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғаудың көп деңгейлі жүйесі құрылды.

Бесінші кезең 2007 жылғы тамыздағы әлемдік қаржы дағдары-сының - әлеуметтік мәселелер ушыққан экономика дағдарысы жағдайында жүмысыздық үлғайып, инфляция артқан кезеңнің ба-сынан басталады. Дағдарыс жағдайында осы әлеуметтік мәселе-лерді шешуге жүмсалатын қаржы көлемі қысқармайды, керіеінше халықты жүмыспен қамту, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне жол бермеу мақсатында айтарлықтай арттырылады. Мәселен, 2008

жылы мемлекет әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік жәрдем-ге 566, 5 миллиард теңге жүмсады, бұл 2007 жылмен салыстырған-да - 22,5 пайызға, ал 2003 жылмен салыстырғанда үш есе артық.

Өзіміздің алдыңғы тәжірибемізден және әлемнің басқа елдері-нің тәжірибесінен біз екі маңызды қорытынды шығара аламыз.

Бірінші. Мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау ол нысаналы әрі атаулы сипат алған жағдайда ғана нәтижелі болады. Мемлекет қоғамның осындай көмеккке шынында зәру мүшелерін қолдауға міндетті және сол үшін жауапкершілікті іс жүзінде өзіне алып отыр, олар, ең алдымен: балалар, көп балалы аналар, арда-герлер, мүгедектер.

Екінші. Ең пәрменді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке ынталан-дыру және жаңа жүмыс орындарын жасақтау болып келді, әрі солай болып қала береді. Біз, ең алдымен, қандай да бір себептер-мен жүмысынан айырылып қалған адамдардың еңбекке оралуына нақты мүмкіндіктер туғызуымыз, олардың жаңа мамандық алуы-на жағдай жасауымыз керек. Сонымен қатар жастар ортасында жүмысшы мамандықтарының, әсіресе өнеркәсіптегі мамандықтың беделін асырып, кеңінен насихаттауды қайтадан қолға алуымыз қажет» деп айтылған.

Түрақты даму үшін еліміздің тыныс-тіршілігінің барлық сала-сында түрақтылыққа, яғни түрақты экономикалық және әлеумет-тік даму, сонымен бірге түрақты экологиялық дамуға қол жеткізу қажет.

ҚР Президенті Н. Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсе-кеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Жолдауында халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған орта-ны қорғау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөнін-дегі басымдықтар қатарында мынадай міндеттер белгіленді:

2006 жылы біздің экологиялық заңнамаларымызды халықара-лық озық актілермен үйлестіруге, жаңа стандарттарға көшуге, мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіруге бағытталған Экология кодексі қабылдануға тиіс.

Біз 2010 жылы қоғамның тұрлаулы дамуының негізгі экологи-ялық стандарттарын жасауға тиіспіз.

Еліміздің экологиялық саясатыньің стратегиялық мақсаты -қоршаған ортаны қорғау талаптарына жауап беретін әлеуметтік-экономикалық дамуға қол жеткізу, сондықтан экологияның қажет-тері барлық қызмет саласында ескерілетін болады.

Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасы «Қазақстан - 2030» стратегиясының басымдықтарына сүйене отырып, Қазақстан Рес-публикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарына сәйкес және XXI ғасырдың күн тәртібінің негізгі ережелері мен 1992 жылғы Рио-де-Жанейро қоршаған орта мен даму жөніндегі декларацияның қағидалары, сондай-ақ Йоханнесбургте өткен (2002 ж.) Бүкіләлемдік тұрақты даму жөніндегі саммитінің шешім-дері ескеріліп әзірленген. Қоршаған ортаның жай-күйінің норма-тивтік көрсеткіштеріне жетіп, экологиялық қауіпсіздіктің оңтайлы деңгейін қамтамасыз ету үшін Түжырымдаманың ережелерін ке-зең-кезеңмен іске асыру қарастырылған:

бірінші кезең (2004-2007 жж.) - қоршаған ортаның ластану деңгейін төмендету және оны түрақтандыру жөніндегі іс-қимыл жоспарын жасау;

екінші кезең (2008-2010 жж.) - қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін түрақтандыру және табиғат пайдалануға қойыла-тын экологиялық талаптарды жетілдіру;

үшінші кезең (2011—2015 жж.) — қоршаған ортаның сапасын жақсарту және қоғамның экологиялық түрақты дамуына қол жет-кізу.

2006 жылы «Қазақстан Республикасының түрақты дамуға көшуіній; 2007-2024 жылдарға арналған түжырымдамасы» қабыл-данды.

Соңғы жылдары Қазақстанда экологиялық ахуалға төнетін нақ-ты және ықтимал қауіптің алдын алуға бағытталған іс-шаралар кешені жүзеге асырылды. Мәселен, рүқсат беру кезінде эмиссия-лар лимитін белгілеуге қоятын талаптар қатаңдатылды, осының арқасында лимиттер екі-үш есеге төмендеді. Өндірістік экология-лық бақылаудың рөлі күшейтілді, табиғат пайдаланушылардың осы бақылауды жүргізу үшін жауапкершілігі арттырылды, соны-мен бірге Каспий және басқа да қорық аймақтарындағы шаруашы-лық және өзге де қызметті қарайтын сот практикасы айтарлықтай кеңейтіліп, осыған қатысты шығарылатын шешімдер қатаңдатыл-ды. Осының барлығының арқасында ауаға тасталатын зиянды заттардьщ жыл сайын ЖІӨ-нің бірлігіне азаюына ықпал етті. Бүл Иель және Колумбия университеттерінде әзірленген экологиялық түраңтылық индексті анықтайтын индикатордың бірі. Осы инди-каторра сәйкес Қазақстан Республикасы 2005 жылы әлем елдерінің арасьщда 75-орын алса, 2006 жылы 70-орынға көтерілді.

Алайда өнеркәсіптің қарқынды дамуының салдарынан табиғи ресурстар үтымсыз пайдаланып, қоршаған орта ластанады. Қазақ-станііың өнеркәсіптік кәсіпорындары жылына ауаға үш миллион-ға жуық зиянды қалдық тастайды, оның 85%-ын 43 ірі кәсіпоры-нға тйесілі екен. Су қоймаларына тазартылмаған немесе жеткіліксіз тазартылған ағынды судың қүйылу салдарынан жер үстіндегі су-лардьщ ластану, бітелу, таусылу процесі жалғасуда. Су объектіле-ріне жыл сайын 2,5 миллион тонна қалдықпен ластанады. Авто-көлііс қүралдары санының күрт өсуі ауаның ластануына әкеп соқ-тыр^ды. Автокөлік қүралдары әуе бассейнінің ластануына жалпы қала тастайтын қалдықтың 60%-ын тастайды екен. Қазіргі уақытта қазақстандық кәсіпорындарда 16 миллиард тоннаға жуық қалдық қордаланған. Жыл сайын оның саны 650 миллион тоннаға көбейіп отырады, ал пайда болған қалдықтың тек 15%-ға жуығы ғана қай-та өңделеді. Көрсетілген проблемаларды шешу үшін қоршаған орт^ның сапасын жақсарту жөнінде шара әзірлеу қажет. Шикі мүщй мен жолай газды өндіруден қоршаған ортаға түсетін жүкте-мені төмендету мақсатында стационарлық көздерден еліміздің ауасына 10% қалдық тастайтын және улы қалдықтың айтарлық-тай үлесі пайда болатын кәсіпорындарда мүнай өндіретін, оны өңд^йтін және тасымалдайтын кәсіпорындардың экологиялық стан-дарігқа сәйкестігі мемлекеттік сертификаттау үйымдаетырылатын болды.

Табиғат пайдалануды ынталандырудың экологиялық-экономи-калық механизмдерін енгізу, сонымен бірге экологиялық салықта-рға көшуді қамтамасыз ету, мемлекеттік экологиялық реттеу мен бақылаудың тиімділігін арттыру, сондай-ақ табиғат пайдалануіпы-ларды І8О 14001 стандартына сәйкес қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесін енгізуге ынталандыру қажет. Парник газдарын тасггау жөніндегі мониторинг пен есептілік жөніндегі үлттық жүйе қүру және Киот хаттамасы бойынша қызметті реттейтін уәкі-летті орган қүруға қатыеты вдара қолдаңыдады.

Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшу механизмін құру маңызды бағыт болып табылады. Еліміздің түрақты дамуға көшуін және қоғамның экологиялық тұрақты дамуын қамтамасыз ету мәселесін салааралық үйлестіруді жүзеге асыруды қамтама-сыз ету үшін Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министр л ігі:

1. Мемлекеттік басқарудың барлық салаларына тұрақты даму қағидалары мен мақсатты көрсеткіштерді енгізудің тиімді меха-низмін құруды;

2.  Мақсатты көрсеткіштер мен квота орнату мемлекеттік ба-қылаудың тиімділігін арттыру, экологиялық-экономикалық ынта-ландыруды енгізу арқылы өнеркәсіптік кәсіпорындардың қорша-ған ортаға эмиссиясын төмендетуді;

3.  Экология мен ауа-райын сақтау мәселелерінде трансшека-ралық және халықаралық ықпалдасуды қамтамасыз етуде.

Қазақстан Республикасы тұрақты дамуға кезең-кезеңмен көше-тін болады. Бүл үшін әрбір кезеңнің түрақты дамуға арналған белгілі бір мынадай параметрлері белгіленді.

Дайындық кезеңі (2007-2009 жж.) - қоғамдық және саяси қызметтің барлық салаларына тұрақты дамудың, экономиканы әртараптандырудың, технологиялық секірістің қағидаларын енгі-зу үшін жағдай жасау.

Бірінші кезең (2010-2012 жж.) - Қазақстан Республикасының әлемнің бәсекеге қабілетті елу елінің қатарына кіруін қамтамасыз ету.

Екінші кезең (2013-2018 жж.) - өмір сүру сапасының деңгейі бойынша әлемдік дамудың көшбасшыларының арасында беделді арттыру, табиғи ресурстарды үтымсыз пайдаланудан шегілетін ыеырапты едәуір қысқарту және еліміздің экологиялық түрақты-лығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету.

Үшінші кезең (2019-2024 жж.) - түрақты дамудың қабылдан-ған халықаралық өлшемдеріне жету.

 

5. Экономиканы басқарудың әдістері

 

1 Қазақстан Республикасыиың әлеуметтік-экономикалық дамуын индикативтік жоспарлау

Жоспарлау жүйеге ықпал ететін белсенді басқару процесі болып табылады, сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны, материалдық көздері мен оны жетілдіру әдістері анықталады. Басқарудың басты функциясы ретінде жоспарлау:

-    үйымның болашақтағы дамуын анықтайды;

-    алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін белгілейді;

-    міндетті    орыңдауда   болуы   ықтимал   зардаптары   көре   білуді қамтиды.

Жоспарлаудың маңыздылығы қоршаған сыртқы орта факторларының эсері мен үйымның ішкі мүмкіндіктерін бағалай отырып мақсаттарды белгілеу және сол мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді әдіс - жолдарын таңдап алу болып табылады. Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнемі қадағалап отыру мақсатында маркетинг жүйесі жэне басқару, бақылау процесімен тығыз байланыста болады. Жоспарлау барысында үйым деңгейінде жүзеге асырылатын төмендегідей міндеттерді атап өтуге болады:

1.   нақтылы   мерзім   ішіиде   белгіленген   мақсаттар   мен   оны орындаудағы іс - әрекеттері;      

2,    қажет     етілетін     материалдық,     ақпараттық     басқа     да ресурстарды іздестіру:

3.    басқару жүйесі мен үйымдық қүрылымдықты қалыптастыру және ақпараттар тасқыыын реттеу;

4,    еңбек өнімділігі мен пайда дейгейін арттыру, әндіріс барысы мен   құрал   -   жабдықтарды   үтымды   пайдалану   жэне   жақсарту жолдарын қарастыру.

Қазіргі кезендегі басқару теориясы мен тәжірибесінде стратегиялық жоспарлау, тактикалық жоспарлау, индикативті жоспарлау жэне үйым ішіндегі жоспарлау орын алады,

Стратегиялық жоспарлау - үйым алдындағы мақсатқа жетудегібасшылықтың қабылдаған кешенді, жан - жақты шешімдер жиынтығын береді. Басқару қызметін жүзеге асыруда бүл жоспарлау шеңберінде шектеулі ресурстарды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу сияқты әрекеттері орындалады.

Ал    үйымның    дамуын    бейнелейтін    кешенді    стратегиялық жоспарды орындауда басшылық қысқа мерзімге есептелінген, егжей тегжейлі тактикалық жоспарға  сүйенеді.  Үйым ішіндегі  жоспарлау фирманың    сыртқы    ортаға    бейімделу    барысын,    мақсаттар    меп стратегияларды қалыптастыруды және олардьщ орындалуындағы іс қимылды бейнелейді.

Стратегиялық жоспарлау дегеніміз - мемлекеттің (саланың, бірлестіктің, кэсіпорыниьщ жэне т.б.) элеуметтік" - экономикалық дамуының маңызды, негізгі бағыттары бойынша орта мерзімге және үзақ болашаққа мақсаттар мен экономикалық көрсеткіштер мәндерін аыықтау жэне оны жүзеге асыру механизміы қалыптастыру процесі.

Индикативтік жоспарлау деп ағымдағы нақты экономикалық жағдайды ескере отырып дамудың стратегиялық жоспарында белгіленген мақсаттарды жүзеге асыру бойынша негізгі жүмыс қүралын айтамыз.

Индикативтік жоспарлау дегеніміз - ол экономиканы мемлекеттік бағдарлаудың өте қажетті элементі. Бүл - басқарудың макродеңгейіндегі эдістерінің бірі. Аталмыш жоспар ҚР Үкіметінің іс -эрекеті мен мемлекеттік реттеу шараларының нәтижесінде қол жеткізуге болатыы елдің элеуметтік - экономикалық дамуыньщ аса маңызды мақсатты көрсеткіштерінен (индикаторлардан). түратыл қүжат. Әлеуметтік - экономикалық дамудың индикаторлары ретіндс экономиканың дамуын, қүрылымын және тиімділігін, ақша айналымын, тауарлар мен бағалы қағаздар нарығын, сыртқы экономикалық байланыстарды, жүмыспен қамтамасыз етуді, халықтың түрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіпггер пайдаланылады.

Индикативтік жоспарлау осы мақсаттарға сәйкес келетіл элеуметтік - экономикалық дамудьщ мақсаттарын, міндеттеріи, басымдықтарын, индикаторларын қалыптастыру үрдісін, жоспарланатын. кезеңге арналғак мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын білдіреді, Бүл жоспарлаудың негізгі

мақсаты үлттық экономиканың дамуын жэне оның қүрылымдық қайта құрылуын қамтамасыз ету, дағдарыс қүбыліыстарының алдын алу жәнебаяулату, елдің экономикалық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету болып табылады.

Әлеуметтік - экономикалық даму үрдістерінің бірлігін қолдау-мақсатында индикативтік жоспарлау төмендегі негізгі талаптарды:      -   республика экономикасын мемлекеттік реттеу қүралдарыв: тиімдіі пайдалануды;

нарықтық тетіктердің қызметі негізінде экономиканың өзін - өзі реттеуінің жоғары деңгейін, шаруашылық жсүргізуші субъектілердың экономикалық бастамалар көтеруіне жол ашуды қамтамасыз етуді;

әлемдік тәжірибеде жалпы қабылданған талдау әдістері мен дамуға болжам жасаудьщ қолданылуын;

тиімді аймақтық саясаттың қамтамасыз етілуін қанағаттандыруға тиіс.                                                                                                     

Әлеуметтік - экономикалық міндеттерді шешу үзақтыгына қарай индикативтік жоспарлау жүйесі стратегиялық (үзақ-мерзімді),  орта мерзімді жэне жылдық жоспарлардан түрады. Шешілетіы міндеттердіңі маңыздылығына    қарай    индикативтік    жоспарлар    макродеңгейде,

аймақтық және микро деңгейлерде жасалады.                                        

Стратегиялық (үзақ мерзімді) жоспар 10-15 жылға жасалады және ұлттық экономикалық дамуыньщ үзақ мерзімді, алдағы мақсаттарын,; міидеттерін және басымдықтарын, оларды іске асыру кезеыдерін және мсмлекеттік элеуметтік - экономикалық саясаттың жалпы бағыттарын айқындайды.

Кешенді түрде қарауды және ресурстарды артықшылықпен шоғырландыруды талап ететін аса ірі, мащызы бар әлеуметтік -экономикалық және ғылыми - техникалық мэселелер бойынша стратегиялық жоспар қүрамында мемлежеттік бағдарламалар жасалады.

Орта мерзімді жоспар (3-5 жылға) әлеуметтік - экономикалық дамудың үзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттерін іске асыруға бағытталған мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаты жэне экономикалық реттеуші тетіктер жүйесін айқындайды. Стратегиялық жоспарларға, мемлекеттік жоспарларға, бағдарламаларға енгенөлшеулерді нақтылауды қамтамасыз етеді және экономика мен элеуметтік саладағы шаралардың жоспарланатын кезеңге арналған барлық кешенін бейнелейді.

Жылдық (ағымдағы) жоспар ағымдағы жылдың макроэкономикалық теңцестіру мэселесін шешуге, қажет болған жағдайда, экономикалық реттеуді жэне қалыптасқан жағдайда ескеріп, орта мерзімді жоспардд белгіленген басқа да шараларды түзетіп отыруға бағытталған. Әлеуметтік - экономикалық дамудың аса маңызды индикаторына тоқсандары бейімделіп болжам жасалады.

Сондай-ақ стратегиялық жоспар бөлімдеріне енетіндер: «   элеуметтік - экономикалық жағдайды талдау; •   әлеуметтік - экономикалық дамудың түжырымдамасы; ®   бастапқы макроэкономикалық көрсеткіштер; »   үлттық бағдарламалар.

Әлеуметтік - экономикалық дамудың түжырьшдамасында мемлекеттік реттеудің тікелей жэне қосалқы мехаңизмдері арқылы экономикалық саясаттың мақсаттары мен басымдықтары, оған жетудің әдістері мен жолдары қарастырылады.

Бастапқы макроэкономикалық көрсеткіштер экономикалық даму қарқынының болжамын, қоғамдық өндірістің қүрылымьш, кәсіпорындардың қүрылымдарын, мемлекеттің ? халықтың қаржі .І қорларын анықтайды.

Үлттық бағдарламалар әлеуметтік - экономикалш. стратегиялармен мемлекеттік реттеуді жүзеге асыруда, үлттык мақсаттар мен басымдықтарды тиімді орындауда бастапқы қүрип болып табылады.

Әлеуметтік - экономикалық жағдайды талдау өндірн мүмкіндіктерінің,         экономиканың         сыртқы және         іпікі тенденцияларының,   мемлекеттік   реттеу   жүйесінің   нәтижелігі   мсЯІ әрекеттІлігінің деңгейін бейнелейді.

2   Мемлекеттік реттеу әдістерінің жиынтығы

Нарықтық экономика дамыған сайын экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, технологиялық, экологиялык;, саяси^ халықаральщ және т.б. факторлары және ішісі уйымдық экономикалық құрьшымдары қалыптасып өзгереді, бір-біріне ықпал жасап, әртүрлі қарама-қайшылықтарды тудырады, бірақ жалпы басым нэтижесі --нарық механизмі тиімділігінің артуы болады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу мақсаттары төмендегідей:

- қурылымды күшейту, өзгермелі жағдайларға бейімделу;

- экономикалық циклды түрақтандыру;

- ақша айналымын түрақтандыру;

- бәсекелестік ортаны қалыптастыру;

- сыртқы экономикалық тепе-теңдік;

- экономика салалары қурылымын жетілдіру;

- қажетті жүмысбастылық деңгейін қамтамасыз ету;

- баға түрақтылығы;

-әлеуметтік жағдайларды жақсарту;                                     

-қоршаған ортакы қорғау, қалпына келтіру.

Мемлекеттік реттеудің әдістері мен формалары екі турлі міндетт: шешу керек:

*    нарық   қатынастарының  дамуына   қолайлы   экономикалық   орта қалыптастыру;

•    элеуметтік-экономикалық    қарама-қайшылықтардың   шиеленісуін және халықтың белгілі-бір бөлігінің кедейленуі.

Нарық қатынастарын мсмлексттік реттеудің әдістері мен қүралдарын жіктеудің бірнеше нусқалары белгілі. Олар: тікелей және жанама ықпал ету әдістері; үйымдық-институционалдық белгілеріне қарай әкімішлік, экономикалық және институционалдық әдістер болып табылады.                                                                                   

Тікелей ықпал ету эдістері экономика субъектілерін мемлекеттің жарлығына негізделген шешім қабылдаута мэжбур етеді (салықтар. бюджеттік төлемдер және т.б.). Жанама ықпал ету әдістері-қолданғанда мемлекет экономика субъектілерінің- шешім қабылдал процесіне тікелей араласпайды, тек экономикалық саясаттың; мақсаттарына сэйкес шешім қабылдауына ыңғайлы жағдай жасайды (жаиама салықтар, кеден салықтар және т.б.).

Әкімшілік әдістер жиынтығы қүқықтық қызмет көрсету қүрылымдарының әкімшілік қүралдарын қамтиды. Мақсаты - жеке меншік секторына ыңғайлы қүқықтық жағдай жасау. Қызметтері іскерлік-кәсіпкерлік өмірге түрақты заңдылық жағдайды қалыптастыру, бэсекелі ортаны қорғау, меншік қүқығына жэне шешім қабылдау еркіндігіне кепілдік беру. Әкімшілік эдістер тиым салу. рүқсат беру, мэжбүрлеу іс-шаралары болып бөлінеді.

Экономикадық қүралдарға нарық процестерін қажетті арнаға түсіретін мемлекеттің ықпал жасау іс-шаралары жатады Экономикалық шаралар қүрамына қаржы (бюджет, салық) және ақша несие (монетарлық) саясаты; бағдарламалау мен болжау кіреді.

Институционалдық әдістерінің көрінісі ретінде төмендегілер~ атаута болады:

1.  үкіметтің    мақсаттарын    іске    асыру    үшін    арнайы    қүрылған мемлекеттік билігінің атқарушы қүрылымдары;

2.  мемлекеттік меншік объектілерін қалыптастыру жэне сақтау;

3.  экономикалық бағдарламалар мен болжамдарды дайындау;

4. экономика бойынша зерттеу орталықтарын, әртурлі экономикалық ақпарат    институттарын,     сауда-өндіріс    палаталарын,     әртурлі экономикалық одақтар мен мэжілістерді қолдау;

5. экономика  мәселелері  бойынша  уйымдастырылған  сарапшылар, кеңесшілер,    көмекшілер    институттарының    қызмет    атқаруына жағдай жасау;

6. кәсіпкерлік және еңбек одақтарын қуқықтық жэне мэлімет жағынан қолдау;

7. экономикалық      интеграцияға     қатысу,      экономика     бойынша өткізілетін халықаралық кездесулерді уйымдастыру.

Мемлекеттің экономикаға әсер ету әдістері:

*   Бюджеттік қаржыландыру;

*   Салық саясаты;                                                                                 

*   Валюталық-қаржы саясаты;                                                          

*   Баға саясаты; »   Кеден саясаты;

*  Ресурстарды пайдалану жағдайлары мен төлемдерін реттеу.

Реттеу формалары төмендегіше;

*Индикативтік жоспарлау;

*Салық салу;                                                        

•   өзін-өзі қаржыландыру;

•   инвестициялау;                                                          

•   ынталандыру.                                                                  

Мемлекеттің реттеу механизмдері:

•   болжамдау және индикативтік реттеулік жоспарлау;

•   қаржы бюджеттік реттеу;

•   салықтық реттеу;

•   ақша-қаржылық реттеу;                                        

·      бағалық реттеу;

·      кеден-баждық реттеу: нормативтік-тарифтік реттеу; әкімшілік-қуқықтық реттеу; нарықтық реттеу.                                

Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері:

Фирмалар;

салалар;

•   аймақтар;

•   экономика   салалары

•   жалпы    шаруашылық    жүргізу    процестері    мен    қатынастары (экономикалық  цикл,   ақша   айналысы,      жүмысбастылық,   баға, ғылыми-зерттеу тәжірибелік-конструкторлық жүмыстар);

•   глобалды процестер (әлеуметтік қатынастар, экология);

·     сыртқы экономикалық байланыстар;

·     » әлемнің шаруашылық қатынастары (интеграциялық процестер, халықаралық үйымдарда қатысуы, экономикалық-саяси байланыстар).

 

7. Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару

 

1. Кәсіпкерліктің нысандары

Кәсіпкерліктің нысаны - бүл кәсіпкерлікке тән функциялар мен мақсаттар іске асырылатын кәсіпкерлік қызметті үйымдас-тыру тәсілі. Кәсіпкерлікті үйымдастыру мен оның маңызды белгі-лерін ескере отырып, кәсіпкерліктің жеке меншік, үжымдық және мемлекеттік деп аталатын нысандарын жеке бөліп атауға болады.

Жеке меншік кәсіпкерлік - кәсіпкерліктің жеке меншікке негізделген және жеке түлғалар табыс алып, меншікті молайту мақсатында жүзеге асыратын нысаны. Жеке меншік кәсіпкерлік қызмет-тің ғасырлар бойы келе жатқан және кең таралған нысаны болып табылады.

Жеке меншік кәсіпкерліктің ерекше белгісі ретінде оның әлеу-меттік-экономикалық біртекті еместігін атауға болады. Жеке мен-шік кәсіпкерлікті кәсіпкердің жеке және оның отбасы мүшелерінің еңбегінің арқасында, сондай-ақ жалдамалы қызметкерлердің еңбегін қолданып іске асыруға болады. Егер бірінші жағдайда кәсіпкерлік қызметтің еңбекке негізделгенін айтуға болса, екінші жағдайда оған капиталистік еңбек деген анықтама беруге болады. Келтірілген екі мысалдың экономикалық уәжі де әр түрлі, яғни шағын тауарлық кәсіпкерлік - табыс алу, ал капиталистік кәсіпкерлік - пайда алу мақсатын қояды.

Өзінің жеке бастамасымен жүмыс істейтін жеке меншік кәсіп-керлік жеке өзінің мүддесін іске асыруды көздейді, ал кәсіпкерлік-тің осы нысанының маңызы оның субъектілерінің бәсекелестерді ығыстырып өзінің шаруашылық жағдайын жақсартуға тырысады. Сондықтан жеке меншік кәсіпкерлікке қатысушылардың өзара ықпалдасуына қарама-қайшылық тән, ал олардың мүдделері қоғамның мүддесімен көбінесе қарама-қарсы келеді.

Жеке меншік кәсіпкерлік үйымдастыру тәсілі бойынша жеке, топтық және корпоративтік нысанға бөлінеді.

Үжымдық кәсіпкерлік - кәсіпкерлік өкілеттіктің көзі еңбекке қатысу қарастырылады, ал қызметкерлер шешім қабылдауға ше-шуші ықпал жасайды. Үжымдық кәсіпкерлік топтық нысанда іске асырылатын жеке меншік кәсіпкерліктен осы белгісімен ерекшеленеді.

Кәсіпкерліктің жалпы қағидасының негізінде жүмыс істейтін осы нысанның айтарлықтай айырмашылықтары да бар. Біріншіден, қызметкерлер кәсіпкерлік процеске қатысушылар мен одан шетте-тілгендерге бөлінбейді. Екіншіден, кәсіпкерлік қызметтің нәтиже-сін бөлуде меншік емес еңбек үлесі ескеріледі. Үшіншіден, кор-поративтік еңбек нысаны сақталып, адамдарды қанауға жол берілмейді.

Шын мәнінде мемлекеттік кәсіпкерліктің туындау мен оның дамуының себептері тереңде жатыр және қоғамдық өндірістің әр түрлі буындарының өзара тәуелділігінің күшеюі мен олардың қызмет нәтижесінің өзара байланысты болуынан өндірісті қоғамдастырудың өсуімен байланысты. Сондықтан мемлекеттік кәсіп-керлік циклдік ауытқуларды тегістеп, тұрақты экономикалық өсуді қолдауға тиіс. Ал оның функционалдық маңызы туралы айтатын болсақ, ол ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде экономиканың салалық қүрылымын жетілдіретін әрі нарықтағы бәсекелестікті қолдау жөніндегі қызметпен байла-нысты. Басқаша айтқанда, мемлекеттік кәсіпкерлік - макроэко-номикалық мақсаттарға жетудің микроэкономикалық тәсілі.

Мемлекеттік кәсіпкерлік тікелей шаруашылық қызметі ныса-нында, яғни өте маңызды шешімдерді мемлекет қабылдайтын кәсіпорындар арқылы іске асырылатындықтан, ол мемлекеттік реттеудің басқа нысандарынан көп айырмашылығы бар. Осы кәсіпорындар қатарына мемлекетке меншік қүқығында тиесілі кәсіпорындар, басымды бөлігі мемлекеттік қатысуы бар кәсіпо-рындар, мемлекеттің бақылауындағы кәеіпорындар жатады. Сырт көзге осы кәсіпорындардың қызметі жеке меншік кәсіпорындар-дың қызметінен айырмашылығы болмаса да олардың көп айырма-шылығы бар. Ең алдымен олардың қызметі мен тиімділігінің өлшемдеріне қатысты. Мемлекеттік кәсіпорындар жеке меншік мүддеге емес қоғамдық мүддеге жетуді көздейді. Олардың қызме-тінің міндеттері мемлекет жүргізетін экономикалық саясаттың ық-палымен қалыптасатындықтан, тиімділіктің нарықтық өлшемі (пайдалылық) олар үшін әмбебап емес және олардың жүмысы-ның нақты нәтижелілігін өлшемейді.

Мемлекеттік кәсіпкерліктің ауқымы туралы айтатын болсақ, осы мәселе үлттық экономиканың ерекшеліктерін және оның алды-на қойылған міндеттерді еске ала отырып шешілуге тиіс. Осы орайда мемлекеттік кәсіпкерліктің ауқымына халықтың жалпы әл-ауқаты мен үлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арт-тыруға ықпал ететін шамада ғана жол берілетінін айту қажет. Мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімділігі жөнінде айтатын болсақ, бүл мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуының оңтайлы әдістерін іздестіру мәселесі.

2. Кәсіпкерліктің мемлекетпен қарым қатынасы. негізі

Мемлекеттік кәсіпкерліктің ауқымы әр елде әр түрлі және ол уақытқа орай өзгереді. Мемлекеттік кәсіпкерлік қоғамдық игілік өндірумен шектеліп қалмайды. Экономиканың бүкіл нарықтық сек-торын жұмыс істеуі үшін макроэкономикалық жағдайдың түрақ-тылығын қамтамасыз ететін базалық салалар (тау-кен өндірісі, бо-лат қорыту, энергетика) мен инфрақұрылымда (көлік пен байланыс) мемлекеттік кәсіпорындар көп9 мемлекеттік кәсіпорындар үшін ғылымды көп қажет ететін салалардың маңызы зор. Мемлекет дағ-дарысқа үшыраған салаларда кәсіпкерлік функцияны өзіне алады. Осының барлығы мемлекеттік кәсіпкерлік үлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қолдауды көздейтінін, ал міндетті пайданы барынша арттыру емес, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету арқылы қоғамның әл-ауқатын жақсарту екенін растайды.

Мемлекеттік кәсіпкерлікті экономиканың бәсекеге қабілетті-лігін қолдайтын құрал ретінде қарастыра отырып, оның ауқымы-ның үлттық шаруашылықта қалыптасатын жағдайға байланысты екенін атап өту қажет. Өтпелі экономикада нарықтық экономика-мен салыстырғанда мемлекеттік кәсіпкерліктің маңызы мен рөлі едәуір жоғары. Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің басымды қатысуының қажет екенін дәлелдейтін ең кемі үш фак-тор бар, яғни, біріншіден, бүкіл үдайы өндіріс процесін қамтуға дәрменсіз жеке меншік секторы жалпы әлсіз. Екіншіден, жеке меншік капиталдың жетіспеуі мен инвестициялардың үзақ мерзім-де сақталуының салдарынан өндірістік салаға барудан бас тартуы. Үшіншіден, қаржылық сауықтыру мен техникалық жаңартуды қажет ететін пайда әкелмейтін кәсіпорындардың бары.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік кә~ сіпкерлік мемлекеттік біртұтас кәсіпорындар мен мемлекеттік капиталы бар акционерлік қоғам деп аталатын екі нысанда жүзеге асырылады.

Мемлекеттік капиталы бар акционерлік қоғамдар (АҚ); 100% мемлекеттік капиталы бар; мемлекетке бақылау пакеті немесе «ал-тын» пакеті тиесілі АҚ; мемлекет қатардағы қатысушы болатын АҚ түрінде жұмыс істейді. Мүліктік қатынастардағы ерекшеліктерге қарамастан (біртүтас кәсіпорынның мүлкінің иесі мемле-кет болып табылады, ал АҚ өз мүлкінің дербес меншік иесі бола-ды), 100%-дық мемлекеттік капиталы бар АҚ шаруашылық жүргізу тенденциясы бойынша біртүтас коммерциялық кәсіпорыннан ай-ырмашылығы өте аз. Осындай кәсіпорындар акция сату арқылы инвестиция тарту мүмкіндігі, басқару құрылымы мен оның икем-ділігін жақсарту, шаруашылық дербестікті кеңейту сияқты бірегей мақсаттарда қүрылады. Сөйтсе де Директор кеңесін мемлекеттік органдар қүратындықтан, осы кәсіпорындарға әкімшілік түтқа-лар айтарлықтай ықпал етеді. Осы орайда мемлекет бақылау функ-циясын өзіне қалдырып, жалғыз дара меншік иесі емес АҚ-да еркіндік сақталған. Мүндай АҚ қаржы шығыны төмен болса, мем-лекетке меншік қүқығын сақтауға мүмкіндік береді. Ал мемлекет бақылау пакетінсіз үлестік қатысатын АҚ кәдімгі коммерциялық кәсіпорын секілді жұмыс істейді, ал мемлекет оларға қабылданған жоспарларға және басшылықты сайлау арқылы ықпал етеді.

3. Республикада Шағын кәсіпорындарды дамыту процесі. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудағы мемлекеттік бағдарлама

Қазіргі кезеңдегі нарықтық экономикада шағын кәсіпорындар шаруашылық жүйенің маңызды элементін қүрайды. Кәсіпорын-дардың осы түрі саны бойынша көп те (70%-дан астам), сонымен бірге қоғамның экономикалық өміріне айтарлықтай ықпал етеді. Шағын кәсіпорындар жүмыспен қамтуды сақтйуға ықпал етеді (жаңа жүмыс орындарының үштен екісін шағын кәсіпорындар қүрады) олар инновациялық процесте де елеулі рөл атқарады. Шағын кәсіпкерлік нарықтық шаруашылық пайда болғаннан бас-тап жұмыс істейді, алайда соңғы 40 жылда оған жіті назар аударыла бастады. Жағдайың өзгеруіне ғылыми-техникалық прогрестің өріс-теп дамуы мен нарықтық сүраныстың өзгеруіне орай шағын биз-нестің экономикалық жүйедегі рөлінің өзгеруі өте әсер етті.

Біріншіден, шағын кәсіпорындарға ішкі кооперациясы күрделі өндіріске енуге мүмкіндік берген капиталды көп қажет етпейтін технологиялар пайда болды.

Екіншіден, ақпараттық технологиялардың пайда болуы басқа-ру жүйесін күрделендірмей өндірісті басқаруды жақсартуға мүм-кіндікберді.

Үшіншіден, ҒГП жағдайында технологиялар мен нарықтың жағдаятында орын алған өзгерістерге оралымды ден қою ең бас-ты бәсекелік артықшылыққа айналды.

Төртіншіден, шағын кәсіпорындардың тәуекелге бейім болуы мен оларға тән ұжымдылық ҒГП жағдайында табысқа жету факто-рына айналған кәсіпкерлік мінез-құлықтың инновациялық тұрпа-тымен үйлесті.

Бесіншіден, белсенді табиғат қорғау қызметіне көшу шағын кәсіпорындарға атап айтқанда, ірі өндірістің қалдықтарын жою мен өңдеу саласында жаңа шаруашылық кәеібің тауып берді.

Алтыншыдан, халықтың әл-ауқатының өсуіне байланысты тауарды шағын топпен шығаратын кәсіпорындарға қолайлы бо-латындай адамдардың жеке сұранысы артты.

Қаржы ресурстарына қажеттілікті қаржылық емес сектордың есебінен шешуге болатындықтан (туыстар мен таныстардың ақша-сының есебінен) Халықтың жинақ ақшасының ұлғаюына байла-нысты шағын бизнес банк капиталынан тәуелділігі төмендеді. Жоғарыда аталған факторлардың қолданылуынан: ірі кәсіпорындар ауқымының арқасында жеткен артықшылы-ғын едәуір жоғалтты, ал шағын бизнес өндіріске жұмсалатын шы-ғын бойынша біршама бәсекеге қабілетті болды;

шағын кәсіпорындар өндіріске икемденіп, нарықтағы өзгеріс-терге оралымды ден қоюдың арқасында қосымша бәсекелік ар» тықшылыққа ие болды;

шағын кәсіпорындар жаңа әлеуметтік мәртебеге ие болып, мемлекет пен қоғам тарапынан жақсы қолдауға ие болды.

Жоғарыда айтылғаішың барлығы шағьш кәсіпкерлікіің экономика-да атқаратын рөлінің сапасы айтарлықтай жақсарғанын растайды. Қазіргі кезевдегі шағын кәсіпкерлік жағдаяттың өзгерістеріне жылдам ден қойып, іскерлік циклдің ауытқуын тегістеуге ықпал етеді. Ол инновациялық процеске, демек техникалық-экономикалық прогреске ойдағыдай қатысады, сонымен бірге ол кәсіпкерлікті әлеуметтік те9 сондай-ақ экономикалық жағынан дамытудың негізін қалайды.

«Шағын кәсіпорын» және «шағын кәсіпкерлік» деген термин-дер кең таралғанымен, оларға нақты анықтама берілмеген. «Ша-ғын кәсіпорын» ұғымына берілген бір анықтамада меншік пен бақылаудың жеке болмауы, сондай-ақ фирманы басқару жүйесі қарапайым және оның ішіндегі қатынастар да ресми емес түрде жасалатыны ескеріліп, үйымның осы ерекшелегіне ерекше назар аударылады. Екінші анықтамада шағын кәсіпорынның анықтаушы белгісі оның функционалдық сипаттамаларына, яғни нарықтың шағын бөлігін бақылау мен бәсекелік іс-әрекетке назар аудартады. Алайда іс жүзінде шағын кәсіпорынның күрделі басқару жүйесі, ал ірі кәсіпорынның меншігі мен бақылауы біртүтас болуы мүмкін. Шағын кәсіпорындар нарықты басқарып, бәсекелік іс-әрекет жа-самауы да мүмкін.

Шаруашылық практикада кәсіпорындардың осы түрпатын диагностикалаудың статикалық қағидасы пайдаланылады. Осы орайда жүмыспен қамтылғандардың саны, шаруашылық айналым-ның көлемі, активтердің қүны өлшемді белгі ретінде қолдануға болады. Осы тәсілдеме статистикалық есеп тұрғысынан қолайлы, өлшемдер жиынтығы мен олардың сандық параметрлері үлттық ерекшелігі болуына байланысты онда осы қүбылыстың маңызы көрсетілмейді. Кейбір елдерде өлшем ретінде жұмыс істейтіндер-дің саны, ал басқа елдерде - шаруашылық айналымның көлемі және т.б. алынады. АҚШ-та шағын кәсіпорындарда жүмыс істей-тіндердің саны 500-ге дейін, Жапонияда - 300-ге дейін, Скандина-вия елдерінде - 100 адамға дейін болуы тиіс. Іс жүзінде пайдалану түрғысынан алып қарағанда қолайлы статистикалық тәсілдеменің де кемшілігі жоқ емес. Біріншіден, онда өлшем білгіленбеген, сондықтан өлшемнің таңдалуына орай кәсіпорын әр түрлі жікте-луі мүмкін. Екіншіден, ол шағын кәсіпорынды маңызынан айыра-ды, сол себептен көлемі бойынша үлкен нарықтың қүрылымында ол «шағын», ал көлемі бойынша шағын нарық үшін - ірі болды.

«Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» 1997 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шағын бизнес субъектісіне заң—ды түлға қүрмаған жеке түлғалар (жеке кәсіпкерлер) және қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адам-нан аспайтын және жыл ішіндегі активінің жалпы қүны алпыс бес мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды түлғалар жатады. Сонымен бірге заңнамада шағын кәсіпкерліктің құрамына жеке кәсіпкерлер мен қызмет-керлердің орташа жылдық саны 10 адамға дейінгі заңды түлғалар жатқызылады.

Біршші - кәсіпорынның жарғылық капиталында шағын кәсіпкерлік субъектісі емес заңды түлғалардың үлесі 25%-дан ас-пауға тиіс. Екінші - қызмет саласы бойынша сарапталған жүмыс істейтіндердің саны. Соңғы өлшемге сәйкес шағын кәсіпорынға қызметкерлерінің шекті саны: өнеркәсіпте, қүрылыс пен көлікте 100 адамнан, ауыл шаруашылығы мен ғылым саласында - 60 адамнан, көтерме саудада - 50 адамнан, бөлшек сауда мен түрмыс-тық қызмет көрсетуде - 30 адамнан аспайтын коммерциялық үйымдар, сондай-ақ заңды түлға қүрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлық субъектілер жатады.

Шағын кәсіпорынның сан алуан түрінің болуына орай оған әмбебап анықтама беру қиын. Сөйтсе де шағын бизнестің маңы-зын анықтау үшін оның белгілері емес оның экономикада алатын орнын анықтау маңызды. Осыны ең соңында қарастыра отырып, шағын кәсіпорындар жататын ауқымның ішінде шағын кәсіпорын-дардың бір-бірінен жеке екі түрпаты бар екенін аңғаруға болады.

Қарапайым кооперацияға негізделген, сондай-ақ функциялар кәсіпорын қызметкерлерінің арасында бөлінген шағын кәсіпорын-дар. Еңбекті қоғамдық бөлудің қарапайым осы буыны сауда, қыз-мет көрсету мен делдалдық қызмет саласында кең таралған. Ша-ғын кәсіпорынның қызметі қоғамдық үдайы өндірістің барысына ықпал етпейді, өйткені оның кез келгенін нарықтық механизм арқылы басқа шағын кәсіпорын өзінен~өзі басады, демек олар белгісіз жоқ болып, босаған орында оңай пайда болады.

Шағын кәсіпорын - көлемі бойынша шағын, алайда үйымдас-тырылған кезде қызмет түрі емес еңбек қүралынан басталатын күрделі кооперациялану базасында жүмыс істейтін кәсіпорын. Осындай кәсіпорындар қоғамдық өндірістің басқа буындарымен тығыз кооперациялық байланыс жасайды және іс жүзінде біртүтас өндірістік циклдің бөлектенген буыны болып табылады. Көбінесе оған жоғары технологиялық, терең арнайы мамандандырылған өндірістер жатады. Экономикалық дербестігін сақтай отырып, ол іс жүзінде жекелеген бөлшектер мен тораптарды жасап, ғылыми және конструкторлық жүмыс жүргізіп, бірыңғай өндірістік желіге енгізілген. Шағын кәсіпорын - қызметінің сипаты қалыптасатын нарық жағдайына тәуелді, өндірісі оқшауланған, кәсіпкерлік фун-кциялар меншік иесінде шоғырланған үсақ өндіріс емес. Керісінше, бұл экономиканың басқа салаларымен тығыз кооперациялан-ған, қызметі қоғамдық ұдайы өндірістің барысына ықпал етеін өндірістік буын болғандықтан қоғам кәсіпорынның осы түріне ерекше көңіл бөледі.

Шағын кәсіпкерлік шын мәнінде ерекше рөл атқарады. Бірін-шіден, өнімдер мен технологиялар саласында жаңа әзірлемелерді жүзеге асыра отырып, нарыққа жекелеген қатысушылардың өз жетістіктеріне тең қол жеткізуіне қамтамасыз етеуде нарықтағы билігін төмендететін факторға айналып отырғаны рас. Екіншіден, озық технологияларды игеру арқылы олар осы технологиялардың таралуына ықпал етеді, сонымен бірге бәсекелік артықшылыққа жетудің жаңа тәсілдерін іздестіруге итермелейді, сөйтіп бәсеке-лестіктің жаңа нысанының дамуына түрткі болады. Үшіншіден, ол саланы ұйымдастыруды біріктіретін әлеует ретінде ол бәсекелік өрістің тұтастығын қамтамасыз етіп қана қоймай, салада бәсеке-ге қабілеттілік элементтерінің жылдам жинақталуын қамтамасыз етеді. Төртіншіден, инновациялық кәсіпорындар әзірлемелерді бірлесіп қаржыландыру және саланың нарығына қатысушылар-дың көбімен өзара ықпалдаса отырып, ірі өндірушілердің жекеле-ген проблемаларын шешуге жұмсайтын күш-жігерін кооперация-лайтын жақсы нысан ретінде олардың арасындағы коммуника-тивтік байланыстардың дамуына, сол арқылы бәсекелік күрестің өркениетті нысандарын ойластыруға ықпал етеді.

Ұсақ және шағын кәсіпкерлікті олардың мәніне қарай да, соны-мен бірге олардың әрқайсысына экономикалық саясат таңдау қажет болуына байланысты ажырату қажет.

¥сақ кәсіпорындарға ең бастысы шаруашылық жүргізу үшін тең жағдайды қамтамасыз ету, қайсыбір әкімшілік органдарының кәсіпорындардың қыз-метіне негізсіз араласуынан заңмен қорғау, сонымен бірге үй-жай бөлу және консультациялық қызмет көрсе-ту сияқты үйымдастырушылық көмек көрсету, шағын кәсіпкерлік-ке тауарлар мен қызметтерге тапсырыс беру арқылы көмек көрсе-ту, сондай-ақ кәсіби мамандар даярлау және оларды қайта даяр-лауға көмектесетін нормативтік-әкімшілік қолдау көрсету.

Шағын кәсіпкерлікке аталғаннан күрделі қолдау жүйесін, яғни шағын кәсіпорындардың басымды бағыттарын анықтап, дамыту, шағын кәсіпорындардың ірі өндірістік кешендерімен кооперация-

көптеген елдердің тәжірибесі көрсеткендей шағын кәсіпкерліктің инновақиялық әлеуеті шағын кәсіпорындардың ғылыми-техника-лық кооперақиясы, патенттік құқықтарды заңмен қорғау және қаржылай қолдау, жеңілдетілген салық салу кіретін өнеркәсіптік саясаттың тиіеті түрі жүргізілген жағдайда ғана байқалады екен. Қазіргі уақытта қазақстандық экономикада инновақиялық шағын кәсіпорындардың қарқынды дамуы үшін жағдай жасалмаған.

4. Кәсіпкерліктің функқиялары

Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру әр алуан функқияны орындаумен байланысты. Сөйтсе де кәсіпкерлікті қызмет түрі ретінде жүзеге асырумен байланысты және шаруашылық жағдайдың ерек-ше түрі ретінде оған тән функқияларды ажырата білген дүрыс. Кәсіпкерлікке шаруашылық жағдайдың ерекше түрі ретінде тән функқиялар - бұл қоршаған ортамен өзара ықпалдасу тәсілдері, оған функқиялардың келесі екі тобы жатады. Бірінші топқа кәсіп-кердің қоршаған ортамен өзара ықпалдасуын көрсетеді және олар-ды ден қою функқиялары деп атауға болады. Функқиялардың екінші тобы кәсіпкерлік өзінің айналасына қатысты орындайтын рөлін білдіреді, сол себептен оларды қайта қүру функқиялары деп атауға болады.

Ден қою функқиялары — бүл ортаның жағдайларына бейімделудің ағымдағы міндеттерін іске асырумен және кәсіпкердің оның өзгерістеріне ден қою қабілетімен байланысты функқиялар. Осы түрғыдан қарастырылатын функқиялар басқарушылық қызметтің қаржыны, өндірісті, кадрларды, жабдықтау мен өткізуді басқару сияқты ерекше түріне жатады. Нысаны бойынша басқарушылық функқия бола түра кәсіпкерлік функқия ретінде олардың өзіндік ерекше маңызы болады.

Қаржыны басқару бір қарағанда қаржы мен инвестгіқия нарығында ақша тарту мен оны пайдалану мәселесімен ғана айналы-сатын сияқты, алайда осы функқияның кәсіпкерлік маңызы анағүр-лым терең және оның міндеті барынша аз тәуекелге бас тігіп барынша жоғары қайтарымды қамтамасыз етумен байланысты. Кәсіпкер осы міндетті шешу үшін, бір жағынан, жүмылдырылатын ақшалай қаражаттың бағасын барынша төмендетіп, екінші жағынан, инвестиқияланған қаражатгы тиімді пайдаланып, одан мол қайтарым алуға тиіс. Демек, осы функқияның негізгі маңызы көсш-орын активтерінің құны мен оның қаржылық түрақтылығын қамтамасыз ету екен.

Материалдық-техникалық қамтамасыз ету функқиясына запас шамалы болса да онымен үздіксіз жабдықтау, яғни өндірісті қажетті ресурстармен қамтамасыз ету жатады. Осы мәселенщ шешімі істі үйымдастыру жағы емес, нарықтағы жағдаятгың ке-лешекте қалыптасуының белгісіздігімен байланысты. Сондықтан кәсіпкер трансакқиялық шығындарды барынша қысқарту, яғни өндірістік ресурстармен қамтамасыз етудің нарықтық және нарықтық емес нысанын оңтайлы үйлестіре білуі тиіс.

Өндірісті басқару - бұл қызметті үйлестіру ғана емес, нәтижені барынша арттырып, шығынды барынша төмендетуге мүмкшдік беретін өндіріс факторларын үштастыру.

Қазіргі кезеңде кадрларды басқару қызметкерлерді іріктеп, орналастырумен шектелмейді. Бір жағынан, адам факторының маңызының артуына байланысты еңбек ресурстары сапасының дамуына ерекше назар аударьш, еңбекті бағалау мен оны көтер-мелеуге өзгеше көзқарас танытуды қажет етеді. Екінші жағынан, еңбектің сан алуан мамандануы мен кәсіпкерлік функқияның әр түрлі басқару деңгейінде шоғырлануы оларды біріктіріп, өндіріске барлық қатысушылардың күш-жігерін жүмылдырады. Сондық-тан осы функқия қызметкерлердің сана-сезімінде кәсіпкерлікке, оның табысқа жетуіне ынта қоюын қалыптастырады.

Кәсіпкерлік функқия ретінде қарастырылып отырған тауар өткізуді басқару тауарды өткізу мен жылжыту тәсілдерін дамыту-мен емес түтынушылардың қалауын білумен байланысты. Қайта ҚУРУ функқиясы кәсіпкерліктің шаруашылық ортаға жасайтын ықпалымен байланысты және оның салдарын сипаттайды. Аталмыш салдар кәсіпкерліктің шаруашылық ортадағы белсенді рөлш көрсететін экономикалық, институқионалдық және әлеуметтік функқиялар түрінде білінеді.

Экономикалық функциялар. Кәсіпкерліктің аса маңызды эко-номикалық функқиясына өндіріске ресурс үнемдейтін технологияларды енгізудің арқасында ресурстарды үтымды пайдалануға көмек беру жатады. Нарықта тепе-теңдік орнатуға көмек беру арқылы ресурстарды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету оның тағы да бір маңызды функция болып табылады. Кәсіпкер игілікті ол мол нарықтан ташпы нарыққа жылжыта отырып, тауарлық нарықта да, сонымен бірге өндірістік ресурстар нарығында да тепе-теңдіктің орнауына ықпал етеді.

Институционалдық функциялар. Кәсіпкер инновациялық қызмет арқылы нарықтағы жағдайды өзіне пайдалы бағытта өзгер-туге тырысып жаңа игілік пен технология құрумен қатар, қалып-тасқан нарық ортасын өзгертеді, бұрынғы институттардың түрле-рін өзгертіп, жаңа нарықтар, бәсекенің нысандары мен тәсілдерін, сондай-ақ ресурстарды үйлестірудің тәсілдері мен кәсіпкерлікті үйымдастырудың жаңа нысандарын қүрады. Кәсіпкерліктің, бір жағынан, нарықта тепе-теңдіктің орнауына кәмек көрсетіп, ал екінші жағынан, осы тепе-теңдікті бұзатыны қайшылыққа жатпай-ды, өйткені кәсіпкерлік қызметтің жүмысы статикалық емес дина-микалық тепе-теңдік қүрумен байланысты.

Әлеуметтік функциялар. Кәсіпкер шаруашылық жүргізуде үздік нәтижеге жету үшін өзі шығаратын игіліктің түрлерін көбей-тіп жаңартады, түтынушыларға үнау үшін жаңалық енгізеді. Түты-нушылардың таңдау мүмкіндігін кеңейте отырып, кәсіпкер қоғам-ның әл-ауқатының өсуіне ықпал етеді.

Кәсіпкерлік қызмет процесіне қатысушылардың ауқымының өсуіне байланысты кәсіпкерлік қоғамның әлеуметтік интеграция-лануына ықпал етеді, сонымен бірге басқару мен меншік қатынас-тарының демократиялануына көмектеседі, ал осының барлығы әлеуметтік топтардың жеке бөлектенуін еңсеріп, қоғамның әлеу-меттік прогресіне жол ашады.

 

 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандарының сипаттамасы

 

Жеке кәсіпкер

Әріптестік

Корпорация

¥йымдастырудың қиындығы

Қүрудың қарапайымдылығы мен оңайлығы, ұйымдастыру мен ресімдеуге аз шығын жұмсалуы

Жеке мешік кәсіпорын сияқты және қатысушылардың арасында шарт жасасу

Арнайы заңмен реттелуіне байланысты едәуір күш-жігер мен материалдық шығын жүмсауды қажет етеді

Капиталды жұмылдыру қабілеті

Меншік иесінің жинақ ақшасының мөлшерімен шектелген

Қатысушылардың жинақ ақшасын біріктіру арқылы капитал тарту мүмкіндігі артады

Өте жоғары, бағалы қағаздар эмиссиясы арқылы капиталды жылдам жүмылдыра алады

Меншік иесінің жауапкершілік ауқымы

Барлық міндеттемелер , сондай-ақ мүлік бойынша толық

жауапкершілік

Қатысушылардың мүлігін қоса алғанда толық, бөлінген, субсидиарлық

Үсталатын бағалы қағаздың қүнымен шектелген

Басқа жақтан бақылау жасау дәрежесі

Бүкіл қызмет толық бақыланады

Қатысушылардың арасында бөлінуе байланысты келіспеушілік туындайды

¥сталатын акциялардың үлесіне сәйкес

Қызмет істеудің ұзақтығы

Меншік иесінің өмір сүруінің үзақтығына байланысты

Әріптестер арасында жасалған келісімнің ережелері бойынша

Шектелмеген, қызмет банкрот болған жағдайда тоқтатылады

Салық салу

Жеке табысқа салынатын салық ставкасы бойынша

Жеке меншік кәсіпорындардағы сияқты

Қосарланған салық салу

Өтімділік

Төмен, сатудың қиындығы

Үлесті сатудың біршама қиындығы

Жоғары

 

¥йымдастыру функциялары. Кәсіпкерлік қүрылымдардың сан алуан түріне кәсіпкерліктің жеке, әріптестік және корпорация-лар деп аталатын үш үйымдастыру ныеанын біріктіреді (кесте). Аталған нысандар жеке меншік және қоғамдық деп аталатын екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа - жеке кәсіпкерлік пен әріптестік-тер, ал екінші топқа корпорациялар жатады. Топқа бөліну ресми емес. Біріншіден, жеке нысан мен әріптестікте иелік ету мен басқа-ру тікелей біріктірілген, ал корпорацияларда осы функциялар жеке бөлінген. Екіншіден, жеке меншік нысандарда кәсіпкерлік қыз-метті жүзеге асыру жөніндегі шаруашылық жауапкершілік әдет-

те иеленушінің өзіне жүктеледі. Бүл жерде кәсіпорынның меншігі иеленушінің меншігінен бөлінбеген, ал корпорацияда кәсіпорын меншігі жеке тіркеліп, оның иелерінің жауапкершілігі шектелген. Үшіншіден, егер корпорация жыл сайын өзінің қаржылық қызме-тінің нәтижелері жөнінде есеп жариялап, қоғам үшін ашық нысан-да жүмыс істеуге тиіс болса, жеке кәсіпкерлер мен серіктестіктер осы ақпаратты тек уәкілетті органдарға табыс етіп, өзінің қаржы-лық қызметін құпияда сақтауға қүқылы.

5. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметке қатысушылар

Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың сол бір түріне біртек-тес емес мүліктік өкілеттік қатынастар, ұйымдастыру мен басқару қағидалары кіруі мүмкін, сондықтан оларды заң жүзінде тиісінше ресімдеу қажет. Сол себептен іс жүзінде кәсіпкерлік қызмет үйым-дастыру нысанының функционалдық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен бірге еліміздің құқықтық тәртібінің үлттық ерекшелік-терін білдіретін нақты шаруашылық-қүқықтық нысандар жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында шаруашылық-қүқықтық нысандардың қүрылымы ҚР Азаматтық кодексінде белгіленген. Онда кәсіпкерлік қызметке барлық қатысушылар мәртебесі бой-ынша - жеке және заңды түлғаларға, қызметінің мақсаты бойынша - коммерциялық және коммерциялық емес үйымдарға бөлінген.

Жеке және заңды тұлғалар. Жеке түлғаларға заңды түлға қүрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, өзінің мүлкімен жауап беретін азаматтар жатады. Оларға жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалықтары жатады.

Заңды түлғаларға жеке мүлкі, дербес балансы бар, мүліктік және мүліктік емес құқықтарды сатып алатын және өздерінің міндеттемелеріне қатысты өзінің мүлкімен жауап беретін жеке азаматтар қүратын да үйымдар жатады.

Заңды тұлғалар біріншіден, қызмет мақсаты бойынша коммер-циялық және коммерциялық емес үйымдарға бөлінеді. Екінші-ден, олар қүрылтайшылардың заңды түлғаның мүлкіне қатысты өкілеттігінің сипаты бойынша сараланады. Бір топқа заңды тұлға болып табылатын, оларға қатысушылардың заңда және құрылтай шартында белгіленген міндетті қүқықтары бар шаруашылық бірле-стіктер мен қоғамдар, өндірістік және түтынушылар кооператив-тері кіреді. Заңды түлғалардың екінші тобына қатысушылар оның мүлкіне меншік қүқығы бар біртүтас кәсіпорындар мен мекеме-нің меншік иесі қаржыландыратын кәсіпорындар кіреді. Үшінші топқа (қоғамдық және діни үйымдар, қайырымдылық қорлары, заңды тұлғалардың одақтары мен қауымдастықтары) қатысушы-лар мүліктік қүқықтары мен міндеттемелері жоқ үйымдарды қүрайды. Үшіншіден, заңды түлғалар үйымның ерекшелігіне бай-ланысты бірқатар түр нысандарына бөлінеді.

Коммерциялық ұйымдар. Коммерциялық үйым деп өзінің қызметінде пайда алу негізгі мақсат ретінде қоятын кәсіпкерлік қүрылым аталады. Коммерциялық үйымға шаруашылық серіктес-тіктер мен қоғамдар, біртүтас кәсіпорындар мен өндірістік коопе-ративтер жатады. Коммерциялық үйымдар ҚР Азаматтық кодек-сінде көзделген қүқықтық нысанда ғана қүрылуы мүмкін.

Шаруашылық серіктестіктері мен қоғамдар коммерциялық қүрылымның ең көп тараған нысаны болып табылады. Оларды азаматтар, заңды түлғалар мен мекемелер өздерінің меншік иесінің рұқсатымен қүра алады. Заңнамада тек мемлекеттік және муници-палдық органдарға шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдарға қатысуға тыйым салынады. Коммерциялық үйымдардың басты ерекшелігі ретінде капиталға үлестік қатысу мен қүрылтайшы-лардың қаражатының есебінен қүрылған және қызмет процесін-де сатып алынған бүкіл мүлік қатысушыларға меншік қүқығымен тиесілі болуын атауға болады. Коммерциялық үйымның қатысу-шылардың жиналысының айрықша қүқығы бар жоғарғы басқару органы болып табылады. Осы нысандар салымшылар біріктірілген нысан бойынша ерекшеленеді. Серіктестік деп мүше болу және капиталды біріктіру негізінде қүрылған қүрылым аталады, ал қоғам тек капиталды біріктіру негізінде қүрылады. Осы ресми емес айыр-машылық бір жағынан, қүрылтайшылардың шаруашылық жауап-кершілігінің дәрежесіне, ал екінші жағынан -- қүрылған кәсіпкерлік қүрылыммен жасалатын өзара қатынастардың сипатына байла-нысты. Серіктестіктің қүрылтайшылары оның міндеттемелері бой-ынша толық бірлескен жауапкершілікте болады, ал қоғамға қаты-сушылардың шаруашылық тәуекелі олардың салымымен шекте-леді. Серіктестікте қүрылтайшылар оның қызметі мен басқаруға тікелей қатысады, ал қоғам мен оның қүрылтайшыларының өзара қарым-қатынастары азаматтық қүқықтық қатынастардың, яғни азаматтық шарттың негізінде қүрылады.

Шаруашылық серіктестіктер толымды шаруашылық серіктес-тіктер мен сенімге негізделген серіктестік нысанында қүрылады. Толымды шаруашылық серіктестік (ТШС) - серіктестіктің мін-деттемелері бойынша бүкіл өзінің мүлкімен толық жауап беретін қатысушылардың шектеулі саны бар, үлестік меншікке негіздел-ген жабық үлгідегі бірлестік. ТШС-ті кем дегенде екі адам қүра

алады; жұмыс істейтін серіктестікте бір ғана қатысушы қалғанда ол таратылуы немесе басқа нысан болып қайта құрылуы тиіс.

Серіктестіктің қызметі, сондай-ақ оған әрбір қатысушының өкілеттігі қүрылтай шартында реттеледі. ТШС қызметі ортақ келі-сім бойынша басқарылады. Мұның өзінде қатысушылар істі бірле-сіп, жалпы дауыс беру арқылы шешім қабылдап, сондай-ақ істі оған жекелеген қатысушыларға жүктеу арқылы жүргізуі мүмкін. Серіктестіктің пайдасы мен залалы оған қатысушылардың ара-сында қойма капиталындағы олардың үлесіне барабар бөлінеді, ал ТШС-ке қатысушылардың шаруашылық жауапкершілігі өте жоғары дәрежеде болады. Олар толық субсидиарлық, яғни бүкіл өзінің мүлкімен өзара жауап береді.

Сенімге негізделген серіктестік (коммандиттік) - серіктестіктің міндеттемелері бойынша толық мүліктік жауап беретін қатысу-шылар, сондай-ақ жауапкершілігі енгізілген салымының мөлшер-імен анықталатын салымшылар кіретін жабық үлгідегі бірлестік. Сенімге негізделген серіктестіктің айта кетерлік айырмашы-лығы қүрылтайшылар-толымды жолдастар мен салымшылардың арасындағы шаруашылық жауапкершілік дәрежесімен, сондай-ақ осы айырмашылықтан туындайтын олардың қүқыққа қабілетті-лігімен анықталады. Толымды жолдаспен салыстырғанда салым-шылар серіктестікті білдіре алмайды, олар серіктестіктің қызметін басқаруға қатыспайды, тіпті толымды жолдастардың істі жүргізу жөніндегі іс-қимылымен келіспеуге қүқықсыз. Алайда серіктестік таратылған жағдайда салымшылар толымды жолдастарға қараған-да серіктестік мүлкінен өз салымдарын қайтаруға артық қүқығы болады.

Шаруашылық серіктестіктер «жауапкершілігі шектеулі қоғам», «қосымша жауапкершілігі бар қоғам» және «акционерлік қоғам» түрінде қүрылуы мүмкін.

Жауапкершілігі шектеулі қоғам - қоғамның міндеттемелері бойынша мүлікпен жауап бермейтін қатысушылардың шектеулі санының капиталын біріктіруге негізделген кәсіпкерлікті үйым-дастыру нысаны.

Жауапкершілігі шектеулі қоғамды бір немесе бірнеше қатысу-шы қүра алады, олардың саны заңда белгіленген шектен аспауға тиіс. Осы үлгідегі қоғам өз қызметінде қоғамды үйымдастыру мен басқарудың негізгі ережелері жазылған және қүрылтайшы-лар қол қойған Құрылтай шарты мен олар бекіткен Жарғыны бас-шылыққа алады. Қоғамның активтері қүрылтайшылардың салы-мының есебінен қалыптастырылады.

Қоғамды қүрылтайшылар жалпы жиналыс пен өздері қүратын атқарушы орган арқылы басқарады. Жалпы жиналыстың Жарғы-ны, жарғылық қордың мөлшерін өзгерту мен қаржылық есептілікті бекітуге қатысты айрықша өкілеттігі болады. Қоғамның қызметін ағымдағы басшылықты атқарушы орган арқылы қүрылтайшылар-дың жалпы жиналысында қабылданған шешімге байланысты алқа арқылы немесе жеке адам жүзеге асырады. Атқарушы орган өз қызметінде Жарғының және шаруашылық заңнамасының ережеле-рін басшылыққа алады.

Қосымша жауапкершілігі бар қоғам - өздеріне қоғамның мін-деттемелері бойынша өздері белгілеген қосымша мүліктік жауап-кершілік қабылдайтын қатысушылардың шектеулі санының капи-талын біріктіруге негізделген кәсіпкерлікті үйымдастыру нысаны.

Жауапкершілігі шектеулі қоғам қатысында берілген барлық сипаттамаларды қосымша жауапкершілігі бар қоғамға қатысты толық шамада қолдануға болады. Тек қатысушылардың мүліктік жауапкершілігінің мөлшері қатысында олардың тәуекелі енгізіл-ген салымның мөлшерімен шектелмейді және қоғамның қаражаты кредиторлар алдындағы оның міндеттемелерін орындау үшін же-тіспеген жағдайда, жетіспейтін қаражатты қатысушылар өздері салған салымның есесіне тең мөлшерде енгізеді.

Акционерлік қоғам (АҚ) - акциялар эмиссиясы арқылы капи- , талды біріктіру негізінде қүрылатын қүрылым. АҚ-ға қатысушы-лар өздері сатып алған қоғамның бағалы қағазының қүнының мөл» шерін қоспағанда оның міндеттемелері бойынша мүліктік жауап-кершілікте болмайды.

Акционерлік қоғам қүру үшін оның қүрылтайшылары арасын-да шарт жасалады, ал АҚ құру процесі акционерлік қоғамдар туралы заңда реттеледі. Акционерлік қоғам жекешелендірілетін кәсіпорындардың негізінде құрылғанда оны қүру тәртібі жеке-шелендіру туралы заңнамада реттеледі.

АҚ-ның айта кетерлік ерекшелігі оның капиталының қатысушы-лардың арасында бөлінетін белгіленген акциялар саныңа бөлінеді, сөйтсе де АҚ-ды оның бүкіл акциялар пакетін ұстайтын бір адам құра алады.

АҚ тіркелгенге дейін оның міндеттемелері бойынша құрыл-тайшылар жауап береді, алайда кейін АҚ заңды тұлғаның қүқықта-рын алғаннан кейін өзінің құрылтайшыларынан толық тәуелсіз шаруашылық субъектісі және бүкіл өзінің мүлкінің жеке-дара меншік иесіне айналады. Осы тұрғыдан алып қарағанда АҚ үлестік меншік нысаны емес? ал оның акционерлері АҚ мүлкінің меншік иелері болмайды. Акционерлер басқаруға қатысып, белгіленген табысты алуға ғана қүқылы болады.

АҚ айрықша өкілеттігі бар акционерлердің жалпы жиналысы және ағымдағы басшылықты жүзеге асыратын тікелей басқарушы орган да? сондай-ақ Директорлар кеңесі немесе акционерлердің саны елуден асса, онда Қадағалау кеңесі сияқты атқарушы орган-дары арқылы басқарылады. Мүның өзінде АҚ атқарушы орган-дарының өкілеттігі мен шешім қабылдау тәртібі қоғамның жарғ-ысында ғана емес, сонымен бірге акционерлік қоғамдар туралы заңнамада реттеледі.

АҚ акциялары айналысының ерекшелігіне байланысты олар ашық және жабық үлгідегі АҚ-ға бөлінеді. Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз шеттете ала-тын акционерлік қоғам ашық АҚ болып саналады және оның ак-циялары еркін саудаға түсіп, бағалы қағаздар нарығында айнала-ды; жабық үлгідегі акционерлік қоғамның акциялары қоғамның қүрылтайшыларының арасында ғана таратылады және оларды шеттету тәртібі АҚ жарғысының ережелерінде реттеледі. Ашық АҚ-дай емес жабық АҚ қатысушылар саны заңнамамен шектеледі.

АҚ жалпы жиналыстың шешімі бойынша ерікті негізде немесе заңнамада белгіленген тәртіппен таратылуы мүмкін. АҚ-ды жауап-кершілігі шектеулі қоғам немесе өндірістік кооператив ретінде қайта қүруға болады.

Өндірістік кооператив (артель) - жеке қатысу арқылы шаруа-шылық қызметті бірлесіп жүргізу үшін қүрылған азаматтардың мүшелігіне негізделген ерікті бірлестік.

Артельді бес адамнан кем емес азаматтар қүра алады, мүның өзінде олардың ешқайсысы да басқа осындай кооперативке қатыса алмайды. Артельге жеке түлғалар қатысуға тиіс болса да, коопе-ративтің Жарғысында көрсетілген жағдайда оған заңды түлғалар-дың қатысуына жол беріледі.

Кооперативтің активтері қатысушылардың ақшалай және мү-ліктік жарналарының есебінен қүрылады. Кооперативтің үлестерге бөлінген меншігі үлестік меншік болып табылады және артельдің әрбір мүшесі өзіне тиесілі ақшалай нысандағы үлесті, сонымен бірге кооператив мүлкінің бөлігін алуға қүқылы.

Кооперативтік нысанда барлық мүшелердің басқаруға қаты-суы қарастырылады. Артельдің әрбір мүшесінің үлестің мөлшер-іне қарамастан бір ғана дауысы болады. Өндірістік кооперативті оның мүшелері тікелей басқарады және Басқарма немесе Кеңес солардың қатарынан қүрылады.

Біртұтас кәсіпорын - заңды тұлға ретінде жұмыс істейтін коммерциялық үйым, оның мүлкіне меншік қүқығы кәсіпорын қүрылтайшысының атына бекітіледі.

Біртұтас кәсіпорынның меншігі бір адамның атына жазылады. Біртүтас кәсіпорынның мүлкі үлеске, пайға бөлінбейді немесе акцияға айналдырылмайды. Біртұтас кәсіпорын өзінің атындағы мүліктің меншік иесі болмайды, өйткені мүлік қүрылтайшыға тие-сіліболады.

Заңнамада біртүтас кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқы-ғына және жедел басқару қүқығына негізделген екі түрінің болаты-ны қарастырылады. Біртұтас кәсіпорынның осы екі түрінің ара-сында меншік иесінен өздеріне бекітілген мүлікті басқаруға алатын өкілеттіктің мәні мен мөлшерінде ғана айырмашылық болады. Шаруашылық жүргізу қүқығында кәсіпорын бекітілген мүлікті меншік иесі анықтаған шектерде дербес басқарғаннан кейін оның қүқығы көбірек болады, ал жедел басқару құқығында мүлікті тек меншік иесінің тапсырмасына сәйкес ғана пайдалануға және мү-лікті меншік иесінің келісімі бойынша ғана басқаруға жол беріледі.

Шаруашылық жүргізу қүқығына негізделген біртүтас кәсіпорындардың Қазақстан Республикасы мен облыстар қүратын мем-лекеттік және муниципалдық органдар (қалалар, аудандар және т.б.) қүратын муниципалдық деп аталатын екі түрі болады. Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды осыған өкілеттік берілген тиісті деңгейдегі органдар қүрады.

Мәлімет сізге көмек берді ма

  Жарияланған-2015-10-09 17:50:52     Қаралды-9959

ИСЛАНДИЯ – АТЫ ДҰРЫС ЕМЕС ЕЛ

...

Исландия ағылшын тілінен сөзбе-сөз аударғанда «мұз елі» деп аталады

ТОЛЫҒЫРАҚ »

20 ҒАСЫРДЫҢ НЕГІЗГІ ӨНЕРТАБЫСТАРЫ

...

20 ғасырдың негізгі өнертабыстары, оларсыз қазіргі адам өмір сүре алмайды

ТОЛЫҒЫРАҚ »

САМАУЫРДЫҢ ІШІНЕ ҚАҚ ТҰРСА

...

Cамауырдың ішіне қақ тұрса

ТОЛЫҒЫРАҚ »

ШАШ КҮТІМІ

...

Адамның шашы бірде түсіп, бірде шығып дегендей, ұдайы алмасып отырады.

ТОЛЫҒЫРАҚ »

БІЗДІҢ ӘЛЕМ ТУРАЛЫ СІЗ БІЛМЕГЕН 15 КЕРЕМЕТ ФАКТ

...

Біздің әлем - шексіз жұмбақ. Күн сайын сіз ол туралы көптеген жаңа нәрселерді біле аласыз!

ТОЛЫҒЫРАҚ »

АНТАРКТИДА ТУРАЛЫ ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР

...

Мұз құрлығының ресми ашылған күні 1820 жылдың 28 қаңтары болып есептеледі.

ТОЛЫҒЫРАҚ »

ЖЫЛҚЫ АТЫМЕН АТАЛАҒАН SNICKERS ШОКОЛАД БАТОНЧИК

...

Snickers - жастар арасында ең танымал батончик

ТОЛЫҒЫРАҚ »

ЖЕР ТУРАЛЫ ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР

...

Бұл мақалада біздің жер туралы қызықты деректер талқыланады

ТОЛЫҒЫРАҚ »

АЯҚ КИІМГЕ ДЕ КҮТІМ КЕРЕК

...

Әдетте, адамның екі аяғы бірдей бола бермейді. Көбіне оң аяқ сол аяқтан гөрі үлкенірек келеді.

ТОЛЫҒЫРАҚ »