Тақырыбы: Әскери психология мен педагогика

№ 1.  Әскери психология және оның міндеттері. Психика. Психикалық процестер. Психикалық қалып. Психикалық қасиет. Психикалық білім. Әскери қызмет. Байқау әдісі. Эксперименттік әдіс. Тест және әңгіме әдісі, сауал-сұрақ әдісі және т.б.

 

Әскери психология – бұл оқу, қызмет ету және ұрыс жағдайындағы жауынгердің және әскери ұжымның психологиясын қалыптастырудың, психикасын жетілдірудің заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін психологиялық ғылымның бір саласы.

Әскери психология адамның ұрыс уақытысындағы жүріс-тұрысын, басшылар мен бағыныштылар қарым-қатынасының психологиялық насихат және қарсы насихат жүргізу әдістерін, әскери ұжымды, соғыс техникасын, ұрыс қимылдарын басқарудың психологиялық мәселелерін зерттейді.

Жалпы орта біблім беретін және кәсіби мекктептердегі алғашқы әскери дайындық негіздерін үйрету процесінде АӘД оқытушысы жастарды Қарулы Күштер қатарында қызмет етуге жан-жақты дайындады. Мұнда моральдық-психологиялық дайындыққа баса назар аударылады. «Психологиялық дайындыдқ» түсінігіне нелер кіреді? Оны түсіну үшін ең алдымен тікелей бақыланбайтын ішкі сезімдер (сезу, ой, түйсік) деп аталатын психикалық құбылыстардың мәнін ашу керек. Сондай-ақ адамзат тарихындағы олар туралы ілімнің қалай қалыптасқанын білген жөн.

Психика адамның іс-әрекеттерінде, айтылған ойының мазмұнында, қимылдарында сырттай көрініс табатын немесе ойынның, ниетінің, мазасыздануының қозғалысы ретінде іштей жүретін рухани әлемін құрайды.

Әскери қызметкерлерге психикасының пайда болуының сыртқы және ішкі формаларын зерттеуде әскери-психологиялық дайындық көзделген. Сыртқы көрініс арқылы да, және басқа белгілері бойынша да қамқорлығындағы адамның ішкі және әлеміне тереңдей жете алу керек. Сонымен қатар олардың болашақтағы дамуын болжау, жауынгердің жеке басын қалыптастыру процесін жобалау, олармен жұмыс жасаудың ең тиімді жолдары мен әдістерін табу аса маңызды.

Психика адамның қызметінің және мінез-құлқының маңызды реттеушісі болып табылады. Оның мәні нақты әлемді бейнелеуімен сипатталады. Қарамағындағылардың ішкі әлемін білу басшылықтың жетістікке жетуін көрсетеді.

Адамның психикасы қоғамдық-тарихи дамуының нәтижесі бола отырып, әлеуметтік жағдайдың әсерінен қалыптасып, дамиды. Бұл әдістемелік жайт АӘД оқытушысының кәсіби қызметінің негізі болуы тиіс.

Әскер қатарында қызмет етушілер мен әскерге шақырушылардың психикасы олардың қызметінің барлық сфераларында көрірніс табады:

• АӘД негіздерін оқу процесінде;
• әскери шеберлікті үйррену процесінде;
• әскери кезекшілікті атқару уақытында;
• ұрыс қимылдарын жүргізу барысында;

Адам психикасының негізі болып психикалық процестер-танымдық (түйсік, қабылдау, елес, қиял, ойлау және т.б.) эмоциялық және ерікті болып табылады. Олардың негізінде әртүрлі процестер туындап, меңгеріледі; ғылымдар табылады, дағдылар мен іскелік қалыптасады, өмірлік тәжірбие қалыптасады. Психикалық процестер адамның мінез-құлқының алғашқы реттеушісі болып саналады.

Психикалық жағдай психикалық уақытша функционалды әрекет болғандықтан, оның негізінде психикалық процестер жүріп, жеке тұлғаның қасиеттері бейнеленеді. Психикалық жағдай психикалық процестерден көпжақтылығымен, күрделігімен, өзіндік динамикалығымен ерекшеленеді. Бір жағынан, ол әлеуметтік жағдайлардың, қызмет нәтижесінің, физиологиялық факторлардың ықпалынан туындайды, ал екінші жағынан жауынгердің, жастардың қызметіне және мінез-құлқына үлкен ықпал жасайды. Психикалық қасиеттер психикалық процестерден тұрақтылығымен және жоғарылығымен ерекшеленеді. Оларға келесілер жатқызылады;

- беталыс;

- темперамент (қажырлық);

- мінез-құлық;

- адамның қабілеттері.

Олар психикалық процестердің, психикалық жағдайлардың және психикалық құрылым негізінде қалыптасады және өз кезегінде оларға маңызды ықпал етеді. Психикалық қасиеттер психиканың сапалы деңгейін, оның ішкі және сыртқы көрінсін анықтайды.

Психикалық құрылымға білім, дағдылар, икем, пікір, сенім, әдет жатады. Олар тұлғаның жағдайы мен қасиеттернінің және психикалық процесстердің негізінде қалыптасады.

АӘД сабағында қалыптасатын психикалық құрылымның деңгейі сабаққа қатысушылардың әскер қатарында қызмет етуіне моральді-психологиялық және әскери арнайы дайындығын сипаттайды. Психикалық процесстер, жағдайлар, қасиеттер және құрылымдар өзара негізделген, сондай-ақ диалектикалық бірлікте болады. Олардың арасындағы шек жақын болғандықтан, ауысулар аз білінеді.

Жалпы орта білім беретін мектептердегі АӘД оқытушысы үшін тұлғаның жеке психологиясын, олардың даму заңдылықтарын білу қатысушылармен табысты жұмыс жасаудың, олардың танымдық біліктілігін белсенді етудің, әскери-отаншыл тәрбие берудің, дене дамуының ең маңызды алғышарты болып табылады.

Әскери психология ғылым ретінде әкери ұжымның да психологиясын, олардың даму және көріну заңдылықтарын зерттейді. Бұл заңдылықтар белгілі бір деңгейде мектептің оқу ұжымына тән. Ұжымның психологиясы – бұл ұжымның мінез-құлқы мен әрекетіне толығымен немесе жекелей әсер ететін жалпы уайымдар, реакциялар, пікірлер, көңіл-күй мен арақатынастар. Ол жеке тұлғалар психикасы көрінісінің қарапайым арифметикалық топтастығы емес. Сонымен қатар ұжымның психологиясын тұлғаның психологиясына қарсы қоюға болмайды. Ұжымның психологиясы ұжым мүшелерінің жеке психологиясының өзгеруінің нәтижесі болып табылады. Ол келесі компоненттерден құралады:

• ынталандырушы компоненттер – ұжымдық қажеттіліктер, мүдделер, сұраныстар, мақсаттар, тілектер, дәстүрлер;
• парасаттылық компоненттері – ұжымдық сезімдер мен көңіл-күйлер;
• ерікті компоненттер – жігер, қайсарлық, тәртіптілік және т.б.
• әлеуметтік компоненттер – ұжым мүшелерінің арасындағы арақатынасты сипаттайды (өзара тартыс, бәсекелестік, баға беру, мейірім, жақтырмау және т.б.)

Ұжымды ұйымдастыру заңдылықтарын ашу, психологиялық ортаны, достық арақатынасты басқару, оқушыларды рух беру арқылы тәрбиелеуге көмектеседі.

Әскери психологияның зерттеу пәні болып әскери қызмет те табылады. Әскери қызмет – бұл ҚР Конституциясында көрсетілген, терең ойлы және өнегелі себептерден шығатын, қауіп-қатер мен жоғары дене күшіне қысым және психологиялық жүктеме кезінде, сондай-ақ бейбіт уақытта да тапсырманы орындауға бағытталған жауынгерлердің қару мен ұрыс техникаларын саналы түрде қолдануы.

Жауынгердің жеке басы, әскери ұжым, әскери қызмет бірге оқытылады, өйткені жауынгер, экипаждың, бөлімшенің оқу, жаттығу мен ұрыс тапсырмаларын орындаға бағытталған әрекеттері өзара тығыз байланысқан.

 

2. Әскери психологияның міндеттері

 

Әскери психология келесі мәселелерді шешеді:

• Жауынгер мен әскери ұжым қызметінің психологиялық аспектілерін анықтайды. Осы мақсатта бейбіт заманға тән қызмет, оқу, демалыс, қоғамдық қызмет, арақатынас, ұжымдық әрекеттер мен амалдар, сондай-ақ ұрыс кезіндегі жауынгерлер мен әскери ұжымның әрекеттері оқытылады.
• Жеке құраманың соғысқа жан-жақты дайындалуы, ұрысқа психологиялық түрде жиналуы сияқты мәселелерді шешу мақсатында жауынгердің жеке психологиялық ерекшеліктерін анықтайды;
• Әскери ұжымның ұрысқа белсенділігін ұйымдастыру және басқару жолдарын табу мақсатымен оның психологиясын зерттейді; сонымен қатар әскери қызмет ұжымның психологияс ына әсер етуін зерттейді;
• Жауынгерлерді оқыту мен  тәрбиелеудің психологиялық негіздерін жасайды. Бұл мақсатта есепке алу жолдары мен кұралдары анықталады, жеке құраммен оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен жүргізудің психологиялық заңдылықтары пайдаланылады;
• Қазіргі заманғы ұрыс әдістері жеке құрамды психологиялылқ дайындаудың заңдылықтарын зерттейді. Бұл мақсатта ұрыс кезіндегі психиканың функционалды көрініс табуының заңдылықтары қарастырылады және ұрыс техникалары мен қарулар қолдануда адамның психикасын, қауіпті және басқа жағдайларда туындайтын психикалық жағдайларын тұрақтандыру шаралары жасалады; қауіп және дүрбелеңмен күрестің, басқа да теріс психикалық жағдайлардың алдын алу мен жеңудің шарттары мен құралдары анықталады;
• Әскердің ұрысқа дайындығының психологиялық аспектілері анықталады, оның тұлғалық және жеке әлеуметтік-психологиялық сипатын береді;
• Жеке құрамның жоғары сақтылығы мен жұмысқа қабілеттілігін ұзақ уақыт сақтаудың психологиялық, психофизиологиялық қиындықтатрын айқындайды;
• Соғыс жағдайы кенеттен туындағанда психологиялық қиындықтарды талдайды және жағымсыз психологиялық құбылыстардың (абыржу, ұйымшылсыздық) алдын алу жолдарын анықтайды;
• Кезекшілікті ұйымдастыру және жүргізудің, жиналу мен ұрыс дайындықтарын қолдау бойынша шараларды жүргізудің психологиялық сұрақтарын шешеді;
• Ұрыс техникалары мен қаруларын пайдалануға қатысты жауынгердің психологиялық мүмкіндіктерінің сипатын береді. Бұл үшін психологиялық процестердің, жағдайлардың, қасиеттердің савпасы зерттеледі және ұрыс техникалары мен қаруларын асу кезінде оларды пайдалану процесін оңтайлы ету мақсатымен сәйкес техникалық шешімдер табылады.

 

3. Әскери психологияның әдістері

 

Әскери психологияның негізгі әдістері болып бақылау және тәжірибе әдістері табылады. Олардың әрқайсысы әртүрлі арнайы формаларда көрініс табады.

А. Бақылау әдісі – адамның психикалық ерекшеліктері туралы деректерді жүйелі, мақсатты жинақтау. Бұл әдіске жауынгердің әртүрлі жағдайдағы әрекеттері мен амалдардың объективті сыртқы бақылау жатады, бұл жағдайда олардың әсер ету күшін, яғни зерттеліп отырған тұлғаның психикеасын, ойларын дәлелдерін,         есте сақтау білген жөн. Дұрыс түсінілген амал адамның психикалық рухани әлемге енуге көмектеседі. Адамдардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу процесінде олардың өздері туралы, ойлары, уайымдары, әрекеттері туралы айқындап мәліметтерді пайдаланады. Психалогияда бұл мәліметтер өзіндік есеп делінді. Бұл жағдйада өзіндік есеп берудің материалдарды адамның анқталған ерекшеліктерінің түсініктесі ретінде емес, біздің бақылауымызолардың жағдайының дәлелі ретінде пайдаланады.

Өздік есеп адамның ерекшеліктерін зерттеудің маңызы құраы. Адам жүріс-тұрысына қарап, олар туралы нақты жан-жақты пікір айту жеткіліксіз (алайда дәл осы жагдай адамның ерекшеліктерінің басты көрсеткіші болып табылады), сондықтан бұл мәліметтерді адамның әрекеттері, уайым-қайғы туралы деректермен толықтыру қажет. Сонымен бірге өзіндік есептің мәліметтеріне сын көзбен қараған дұрыс.

Нақты бір тұлғаның нақты ойлары мен сезімдері қандай белгілері бойынша сынаған дұрыс?

Мұндай белгі беру ғана бола алады-бұл осы тұлғалардың әрекеттері.Обективті сыртқы бақалау мен өзіндік есепке бірге қарастырылғанда ғана бұл әдіс толыққұнды  нәтеже береді. Оқытушы ұзақ уақыт бойы белгілі бір адамдармен кездезкенмен, олардың әрқайсысының еркшеліктерін біле бермейді. Алайда оқытушы да «білемін» деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Мұндай қателесу әдетте осы адамдардың әрекеттерінің ол үшін күтпеген жағдайда айналуына әкеледі.

Жұыс барысында осындай жағдайлар орын алмас үшін оқытушы пассивиті маліметтер жинағымен шектелмеуі тиіс тек өзіне белгілі деректерді ескеру жеткіліксіз. Оқытушы өзіне мақсат қойюы қажет: оқушы өз міндеттерін қалай орындайтынын білу; оның жауапкершілігі қандай, өзінің жұмысын қаншалықты атқарады деген сұрақтарға жауап табу және т.с.с. Қойылған мақсатқа сәйкес бақылу жоспары жасалады. Жоспарда оқушының сабақта, кезекшілік кезінде, мектептен тыс жерде озін қалай ұстағандығы қалай қарайтындығы қиындықтарды қаншалықты және алатындығы қарастырылады.

Бақылу-алынған мәліметтерді үнемі талдау, салыстыру, бақылау, тексеру. Тек осындай бақылау ғана сенімді болып табылады.

Б.Тәжірбие жасау әдісі.

Оның мақсаты күнделікті қызымет кезінде тұлғаның байқалмаған қасиеттерін, психикалық працестерді бақылау үшін жағдай жасау.

Психологиалық тәжірбиенің екі түрі бар.

1). Зертқаналық жасанды тәжірибеде тәжірбие жүргізуші бақылау орны мен шарттарын толы құрады. Мысалы, радиотелелеграфшының риакциа беру жылдамдығын анықтау. Тәжірбие кезінде әртүрлі ас паптар қолданылады. Бұл әдіс тұлғаның қажырлығы, қабілеттері туралы кейбір тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді.

2). Табиғи тәжірбие кезінде бақылуға алынушының қызмет мазмұны психиканың көрінісін анықтауға мүмкіндік беретін шарттарда ғана сақталып, өгереді.

Мысалы, АӘД дәрістерінде жаңа элементтерді егнізу арқылы оқушының реакциясын бақылауға, білім есте сақтауы, зеріктілігі, бастамалары, өжеттілігі туралы қортынды шығаруға болады.

В. Адамның қызыметінің нәтежелерін талдау жолымен оның жеке жатақханадағы өзінің заттарын жинауы кезінде командирі оның атқарушылық, ұқыптылық, жаукершілік сиақты жеке қасиеттері туралы сын айта алады. Атыс қаруын ұстай білу, техникамен жұмыс жасау нәтижелері тәрбиешігек жауынгердің шеберлігінің қабілеттерін, мүддесі бағалауға арналған материалдар береді.

Г. Әнгімелесу әдісі бақыланушымен тікелей байланыс жасау негізінде оның ішкі алемін, жеке қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Адамның ойын, сезімін, сұранысын білу үшін әңгімені өзара сенім жағдайында жүргізуі қажет. Сондай-ақ әнгіме кездейсоқ емес, мақсатты сипатта болуы керек және жүйелі түрде жүргізілүі тиіс.

Д. Сауалдама әдісін-бұл алдын-ала белгіленке сұраққа жауап беруші мен сұрақ қойушы арасындағы жүргізілетін сұрақ-жауап. Сауалнаманың нәтежелері статистикалық түрде өңделеді және топқа қатысты қортынды жасауға мүмкіндік береді. Сауалнамаға 5-7 сұрақ енгізіледі. Ең басты сұрақтар түсінікті болуы керек. Сұрақ-жауапты ауызша түрде немесе викторина формасында өткізуге болады.

Е. Тестілеу әдісі – бақыланушы мен тапсырмаларды шешу - әскери- кәсіби таңдауы жүзеге асыруда қолданады.

Әлеуметтік әдістеме ұжымдағы ара-қатынасты зерттеу үшін пайдаланады.

 

№2. Әскери психологияның методологиялық негіздері. Философия, экономика және әлеуметтік саяси ілімдердің бірлігі. Әскери психологияның методологиялық принциптері.

 

1. Әскери психологияның методологиялық негіздері.

 

Ғылыми әдістемесі – бұл, ең алдымен, зерттелетін құбылыстың стратегиясын анықтайтын дүниетанымдық ұсттанымы, әдістерді талдау, теорияны қалыптастыру. Әскери психологияның әдістемелік негізін философиялық, экономикалық, әлеуметтік-саяси ілімдердің бірлігі құрайды. Әскери психология үшін маңызды әдістемелік орынға материя алғашқы ой, сана, психика екінші, яғни материядан туындаған деген философияның негізгі сұрағын материалистік тұрғыдан шешу ие болады.

Философияның негізгі сұрағының екінші жағы болып біздің санамыздың қоршаған әлемге қатынасы туралы сұрақ табылады. Диалектикалық материализм материалдық әлемнің танымын ғылыми негіздейді; адамзат санасы объективті шындықты дұрыс тануға және қайта қалыптастыруға қабілетті. Онда адамның өзін де, санасы мен психикасын да тануға болады.

Тұлғаның және ұжымының психологиясын зерттеудің негізінде табиғатты және қоғамдық қозғалыстар мен дамулар туралы материалистік диалектиканың жағдайы жатыр. Басқа құбылыстар сияқты песихикада да үнемі дамиды. Дамуды филогенез (яғни адам мен адамзаттың тарихи дамуы) және онтогенез (жеке адамның немесе нақты ұжымның дамуы) жоспарында қарастыруға болады. Бұл жағдай оқытушыны педагогикалық сенімге, адамды тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу мүмкіндігіне сенуге, оң қасиеттерін қалыптастырып, терістерін жеңуге шақырады.

Әскери психология, сандық өзгерістердің сапалыға ауысуы заңына сүйене отырып, жауынгердің жеке дамуы жеке психикалық процестер мен қасиеттердің толығымен сапалы өзгерістерге ауысу арқылы жүзеге асырылуын білдіреді. Бұл төменгі және жоғарғы сынып оқушылырдың білімін, дағдыларын, икемдерін, шеберліктерін, моральді-саяси, ерікті және басқа қасиеттерін, сондай-ақ жаңадан әскерге шақырылған, және әскерден босатылған жауынгерлердің қасиеттерін салыстыру кезінде көрініс алады.

Бірлікпен қарама-қарсы күрестер заңы оқытушыға оқушының жеке басының даму себептері мен өздерін дұрыс түсінуге көмектеседі. Ол күрес пен қарама-қайшылықты шешу арқылы жүзеге асырылады: Оқу қиындықтары, әскери қызметтерінің ауыртпалықтары.

Жастардың психологиясын зерттей отырып, оқытушылар терістеу заңының әрекеттерін ескереді. Тұлғаның дамуы – күрделі, көпжақты процес, оның негізінде адамның жаңа сапалары қалыптасады.

Әскери психология тарихи материализмге де сүйенеді және ең алдымен барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде адамның жаратылысын түсінуге негізделеді.

Әлеуметтік орта – бұл қоғам ұжым – ол тұлғаны, оның рухани, ішкі әлемін қалыптастырады. Яғни оқытушы жауынгер мен оқушының өмір сүріп дамиттын әлеуметтік жағдайларды, олардың басқы адамдармен байланысын ескерту қажет. Диалектикалық және тарихи материализмге сүйене отырып, әскери психологи өзінің әдістемелік принциптерін қалыптастырады:

-детерминизм принципі (психологиялық құбылыстардың себепті байланысы);

-психиканың даму принципі (тұлғаның);

-сана мен қызметінің бірлігі принципі;

-психикалық тұтастылық және тұлғаның жанасу принципі;

-сыртқы әсері мен бірлігінің принципі.

Бұл принциптердің бірлігі әскери психологияда тұлғаны, ұжым мен қызметті зерттеуге тұрғылық әлеуметтік-қызметтік жанасу да көрініс табады.

 

2. Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.

 

Әскери психалогияның әскери-теориялық негіздерін қазіргі заманға тән соғыстың сипаты мен ерекшеліктері туралы, ұрыс алаңындағы адамның жеңіліске жетудегі ролі туралы әскери ғылым мен әскери докторинаның жағдайы құрайды. Жауынгерлердің моральді- жігерлік қасиеттері мен ұрысқа дайындық деңгейі мен ұрыстың нәтежесі, күшті техника мен қарауды пайдалану тиімділігі, соғыстың барысы тәуелді болады. Адамның соғыстағы ролін мойындау Қарулы Күштердің моральді-соғыстық әлуметін нығайтудың көп деген мәселелерін шешудегі әскери психалогианың маңыздылығын анықтайды.

         Жаңа техника өз күш-қуаттылығымен моральді басымдылық психологиалық факторын тудырады. Ол жауынгердің әрекеттерінің ерекшеліктеріне, психикасына әсер етеді. Мұның бәрі әскери психологиалық ғылымның маңыздылығын күшейтеді.

Қазіргі заманға тән ұрыс жағдайында болашақ жауынгерлерді белсенді әрекеттерге психологиялық дайындау мектептегі АӘД дәрісін беру процесінде басталуы керек осыған байланысты әскери псхология әскери шеберлікті қалыптастырудың, қазіргі заманға тән ұрыспен ұрыс техникалары туралы жауынгерлерде дұрыс көз қарас туғызудың, шыдамдылық, беріктілік, төзімділік, эмециялық табандылық, өзін құрбан етуге дайын болу сиақты моральді-жігерлік қасиеттерді жетілдірудің жолдары мен тәсілдерін жасайды.

Бұл жағдай әскери қызыметке жастарды дайындаушы АӘД оқытушсы үшін белгіленген ұстаныс болып табылады.

 

3. Әскери психологияның табиғи-ғылыми негіздері.

 

Әскери психологиянның табиғи-ғылыми негіздері жоғарғы жүйке қызметі туралы ілім болып табылады. Әскери психология объектілері адамның, тұлғаның және ұжымның психикасы болып табылатын білімнің басқа да шектес облыстарының жетістіктеріне сүйенеді. Адамның психикасы мидың фунциясы болып табылады. Ми – бұл адамның барлық органдарының өзара және сыртқы ортамен толық байланысын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің бір бөлігі. Мұндай байланыс жүйке жүйесімен оған тән қоздырғыш (қоздырғыштың әсерінен қозу жағдайына ұшырау қабілеті), өткізгіштік (қозуды өткізу қабілеті) және жүйке жүйесі тұйықталатын органдардың қызметін ынталандыру мүмкіндігі сияқты қасиеттердің негізінде жүзеге асырылады.

Адамның жүйке жүйесінің құрылысы қандай?

Жүке жүйесінің элементі жасуша болып табылады. Адамның жүйке жүйесі құрылыстары бірдей және бірдей қызмет атқаратын миллиардтаған (18-ге дейін) жүйке жасушаларынан тұрады.

Әрбір жүйке жасушасы ұзын өскін тәріздес денеден және айналасында шашырап тұратын бір немесе бірнеше қысқа өскіндерден тұрады. Кң үлкен жасушадағы өскіндер 1,5 метрге дейін созыла алады.

Жүйке жасушасының жұмысы қозуды тасымалдаумен қорытындыланады (120 м/с жылдамдықпен тасымалдайды). Бұл тасымал қысқа өскіндерден дене арқылы ұзын өскінге қарай бағытталған. Бұл қатынаста жүйке жасушасы жартылай жолсерік құралын үйлестіруді төменгі жүйке қызметі, ал ағзаның қоршаған ортамен байланысын, оның сыртқы жағдайлармен теңдесуін жоғарғы жүйке қызметі қамтамасыз етеді. Жоғарғы жүйке қызметінің заңдылықтары туралы ілімпсихологияның табииғи ғылыми негізін құрайды.

Ағзаның қоршаған ортаға реакциясын қамтамасыз ететін осы негізгі жүйке процесі рефлекс болып табылады. Ол сыртқы немесе ішкі ортадағы қоздырғыштардың әсеріне немесе органның орталық жүйке жүйесі арқылы жауапты реакциясын білдіреді. Рефлекстер шартты және шартсыз болып бөлінеді.

Шартсыз рефлекстер адамның өмір сүруі мен қызметінің нақты шарттарынан тәуелді болады. Олар мұрагерлікпен беріледі. Олардың жиынтығы туылысынан бағдарланған реакциялардың белгілі жүйесін құрайды. Шартсыз рефлекстер дем алу және жүректің соғысын, дене температурасының қалыптылығын көздің қарашығының тартылуы мен кеңеюін қамтамасыз етеді. Олардың сыртқы көрінісі бойынша жауынгердің жағдайы туралы (шошу, терең уайымдау, құштарлық немесе қинаушылық және т.б.) айтуға болады.

Қоршаған әлеуметтік және табиғи орта күрделі және жиі өзгеретін болса, онда шартсыз рефлекстер мақсатты реакциялармен мінез-құлұқты қамтамасыз етпейді. Сондықтан өмір сүру барысында шартты рефлекстер қалыптасады және олар белгілі бір шарттарға тәуелді болады. Олар дағдылар мен әдеттердің негізінде жатыр, мысалы: күн тәртібін нақты орындау, белгілі бір киім үлгісін киіп жүру ережесін қатаң сақтау, әскери ант беру, дұрыс жүріп-тұру және т.б.

Шартты рефлекторлы байланыстар ми қабығында заңды түрде, қозу және тозу процестерінің, шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасады. Қозу уақытша жүйке байланыстарының құрылуына, ал тежеу олардың бұзылуына әкеледі.

Шартты рефлекстер ми қабығында алғашқы және екінші белгі беру жүйелерінде қалыптасады. Тікелей қоздырғыштарға дұрыс реттеуді қамтамасыз ететін шартты рефлекстер жүйесі алғашқы дабыл жүйесі деп аталады. Оның негізінде барлық тікелей түйсіктер қабылдау және сәйкес реакциялар туындайды. Алғашқы белгі беру жүйесі жануарларда дамыған. Екінші белгі беру жүйесі тек адамда ғана бар. Ол адамға әлеуметтік ортаға бағдарлануға, қоршаған әлемнің мәнін ортаға бағдарлануға, қоршаған әлемнің мәнін түсініп, саналы әрекет жасауға мүмкіндік береді.

Өзінің әсерінен екінші белгі беру жүйесін қалыптастырып, қызметін реттейтін қоздырғыш сөз делінеді.

Сөз – бұл тікелей қоздырғышқа қатысты белгі. Екінші белгі беру жүйесінің көмегімен адам дыбысқа емес, сөздің мағынасына көңіл аударады.

Әскери психология үшін маңызды орынға динамикалық стреотип ие. Қоздырғыштар жүйесі тұрақты немесе аз тұрақты болады. Бұл әсіресе күн тәртібін күнделікті орындайтын әскери қызмет үшін тән нәрсе. Көптеген шаралар (әскерде – бұл ұйқыдан тұру, физ жаттығу, төсек жинау, таңғы тексеру, тамақтану, ал мектепте – сабақтар, кезекшілік) күнде қайталанып тұрады. Динамикалық стреотип – шартты рефлекстердің жиынтығы деп түсінуі қажет.

Сәйкесінше сыртқы қоздырғыштар жүйесінде адамдағы стреотип деп аталатын шартты рефлекстер жүйесі қалыптасады. Ол өзгіріске жиі ұшырайды. Алайда, адам жаңа өмір сүру ортасына келгенде ескі стереоти бұзылып, жаңасы пайда болады. Ол әдетте жұмысқа қабілеттілік пен мінез-құлыққа әсер ететін күшті уайымдаушымен бірге жүреді. Бұл жағдай жауынгерлерді басқару, оны оқыту мен тәрбиелеу мен ұйымдастыру бойынша жұүмыстар жасау кезінде ескеріледі.

Әскери психологияда кері афферентация идеясы болады. Оның мәні келесідей: рефлекс ағзаның жауапты реакциясымен аяқталмайды. Жүйке жолдары арқылы миға реакция туралы кері ақпарат келіп түседі. Оның көмегімен түзетулер жасалады.

Әрекет акцептары – адамның өмір сүру процесінде қалыптасатын ми қабығындағы физиологиялық жүйке аппараттарын білдіреді. Оның мәні белгілі бір жағдайларға қажетті әрекеттерді алдын-ала жоспарлау. Осы мезанизм бойынша болашақ қызмет туралы оқушылардың, болашақ жауынгерлердің көзқарасын қалыптастыружұмыстары жүргізіледі.

 

№3. Қазіргі заман соғыс және ондағы адамның ролі туралы әскери доктрина мен әскери ғылым. Адамның жүйке жүйесінің құрылысы. Клетка. Рефлекстер. Сигнал жүйелері. Қозғалысты (өзгермелі) стереотип.

 

1. Жауынгерлердің психикалық танымдық процестерінің ерекшеліктері.

 

Тұлға – бұл қоғамддық жаратылысқа ие күрделі құрылым. Қоғам адамды адам ретінде тәрбиелейді. Тұлғаны толық және терең түсіну үшін ең алдымен оның әлеуметтік жаратылысын ескеру қажет. Сонымен қоса, тұлғаның биологиялық аспектіде де қарастыру керек, өткені адам тікелей табиғи жаратылыс болып табылады.

Оқушының, бағыныштының жеке басын, жеке ерекшеліктерін зерттеуді психикалық процестерді сипаттпумен бастау қажет. Себебі олар табысқа жетудің алғышарттары болып есептеледі.

А. Алғашқы психикалық таным процесі түйсік болып табылады. Оның мәні адамға тікелей әсер ететін заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттері мен сапаларын бейнелеуден тұрады. Бұл әсер жүйке жасушаларында қозудың пайда болуына әкелетін рецептордың арнайы сезімтал жасушаларын (көз, құлақ, мұрын, және т.б.) тітіркендіреді. Ал, ол мидың сәйкес саласына жіберіледі. Түйсіктің көрур, есту, дәм сезу сияқты түрлері бар.

Бейімделу. Сезім органдарына қоздырғыштың ұзақ әсер етуінен сезімталдықтың өзгеруі немесе жайылуының нәтижесі бейімделу деп аталады.

Мысалы, адам түнде көшеге шыққанда алдымен ешнәрсені көрмейді, 4-5 минуттан соң қараңғылыққа «үйрене» бастайды және қоршаған заттарды айыра бастайды.

Түйсік процесінде қарама-қарсылықтың пайда болуы бір уақытта бақыланатын бір қоздырғыштың басқа түйсіктерге байланысты  әртүрлі сезілуімен түсіндіріледі.

Жалғасымды көрініс. Қоздырғыштың әсері тоқтағанымен сезу органдарындағы қозу бірден жойылмайды. Қоздырғыштың әсері тоқтағаннан кейінгі түйсіктің жалғасуы жалғасымды көрініс делінеді.

Б. Тағы бір таным процесі қабылдау болып табылады. Түйсікте құбылыстардщың жеке қасиеттері мен сапалары бейнеленсе, ал қабылдауда заттар мен құбылыстар толығымен өз көрінісін табады. Қабылдаудың қасиеті болып ұғыну табылады, яғни адам барлық жағдайды түсіне алады, мағынасын, ойды бейнелеп аңғарады.

Қабылдаудың жалпы сипаты адамның санасында заттардың бейнесі көптеген қасиеттер мен сапалардың жиынтығы ретінде оорын алатындығын көрсетеді. Егер қабылданған таныс зат адмға өзінің барлық қасиеттерімен әсер етпесе де, қабылдадың жалпы сипаты арқылы ол санада толық көлемде бейнеленеді.

Қабылдау – бұл белсенді процесс. Назарға алынған нәрселерді қабылдау объектілері деп атайды, ал қалғандары, яғни санада бейнеленетіндер  қоры құрайды. Қабылдау көбінесе адамдардың бұрынғы тәжірибесінен, бұрынғы уақытта орын алған санадан, көңіл-күйден, сезімнен, уайымнан, адамның өзі қабылдаған заттарынан нені көргісі келетінінен тәуелді болады. Қабылдаудың бұрынғы тәжірибеден және адамның психикалық өмірінің жалпы мазмұнынан  тәуеллдігі апперцепция деп аталады. Белгілі бір міндетке сәйкес жүзеге асырылатын қабылдау әрқашан ерікті шарттармен байланысты болады. Алдын ала белгіленген қабылдаудың дамыған формасы болып бақылау табылады. Бақылау – бұл белгілі объектіні ұзақ, жүйелі, мақсатты қабылдау.

В. Жауынгер мен әскер қатарына шақырылғандардың барлық таным процестерінің тиімділігінің алғышарттары зейін болып табылады. Бұл белгілі бір объектіге адам санасының артығымен бағытталуы, оның нәтижесінде объекті толығырақ бейнеленеді.

Еріксіз зейін қойылған мақсаттан бұрын, еріксіз түрде туындайды. Ол қабылдаушы үшін объекті жаңа, ерекше, күтпеген болған жағдайда орын алады.

Ерікті зейін ерікті түрде туындайды, содан соң оқушы немесе жауынгер іске «кіріскенде» еріксіз түрде қызмет етеді.

Зейіннің қасиеттердің:

-зейіннің шоғырлануы - бұл негізгі қызметке жатпайтын барлық нәрселерден назарды бөліп, тек ең бастысына бағытталу қабілеттілігі,

-зейіннің көлемі бір уақытта қабылданатын бірдей объектілердің санымен өлшенеді. Мысалы, ұшақты басқару үшін ұшқыш бір уақытта ауа жағдайын, аспаптардың көрсеткіштерін, басқару тетіктерін назарға ала отырып, жер мен экипаждың басқа мүшелерімен байланысты ұстап отыруы қажет;

-зейіннің бөлінуі – бұл санада бір уақытта бірнеше әртүрлі объектілерді ұстау немесе көптеген бір уақтылы операциялардан құралатын күрделі қызметті орындау қабілеттілігі;

-зейіннің ауысуы бұл – бір қызметтен екіншісіне алдын ала белгіленген түрде ауысу;

-зейіннің тұрақтылығы – бұл бір объектіні қабылдауды күшейту қабілеттілігі;

-зейіннің алаңдауы – бұл белгілі объектіге немесе қызметке деген қызығушылықтың болмауынан туындайды;

-зейіннің толқуы – бұл зейіннің басқа объектіге еріксіз ауысуы.

Г. Қабылданған зат адамның санасына елес түрінде бейнеленеді. Елестеу бұл – осы мезетте сезу органдарына әсер етпейтін заттың бейнеленуі. Ол санада бұрын қабылданып, сақталған бейнелердің негізінде туындайды. Елес сезу органдарына қатысты әртүрлі болады: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, түйсіну, қимылдау және т.б.

Әрбір адамда елестету өзінің айқындылығымен, пайда болу жылдамдығымен, тереңділігімен мазмұнымен ерекшеленеді. Белгілі мамандық туралы елес толық және нақтырақ болса, онда жауынгер өз міндеттерін табысты орындайды. Елес естің, қимылдың. ойлардың оперативті материалы, элементі болып табылады.

Сондықтан елестің дамуы таным процестерінің дамуына ықпал етеді.

Д. Ес – бұл адамның естігендерін, қабылдағандарын еске сақтап, әрі қарай қайта жаңғырту процесі.

Естің алғашқы процесі есте сақтау болып табылады. Бұл біздің нені істегенімізді қабылдағанымызды санада бейнелеу процесі. Егер есте сақтау арнайы қойылған мақсатсыз және ерікті шартсыз орындалса – еріксіз, ал белгілі бір мақсатпен жүргізілсе ерікті деп аталады. Ерікті есте сақтау жүргізілу әдісіне қарай механикалық және мәнді болуы мүмкін. Механикалық есте сақтау кезінде санаға материалды оның мәнін түсінбестен, жәй қайталау арқылы бейнелейді. Санада бейнеленген материалды сақтау ары қарай оның мәнін түсіну және оны игеру арқылы жүргізіледі.

Қайта жаңғырту тәжірибеде пайдалану үшін санада сақталған материалды белсенді ету. Қайта жаңғыртудың поссивті түрі – тану болып табылады. Адамның есін қимылдық, ауызша – логикалық, эмоционалдық және тұрпатты деп бөлуге болады. Оардың даму деңгейі әр адамда әртүрлі болады.

Қимылдық ес – бұл қозғалыс арқылы есте сақтау. Ауызша-логикалық ес белгілі бір ойды білдіретін ұғым туралы тұжырымды меңгеруді қамтамасыз етеді. Эмоционалдық ес санаға әртүрлі мазасыздануды және соған байланысты адамдар мен оқиғаларды сақтайды. Бұл естің ең күшті дамыған түрі. Басынан өткен іс ұзақ уақыт бойы есте сақталады. Т ұрпатты ес адамның түрін, орнын, затты, оқиғаны, құбылысты сақтауға мүмкіндік береді. Бұл естің түрі санаға материалды жан-жақты сақтаумен аса құнды болып есептеледі. Ес – бұл адамның жеке тәжірибесінің және білімнің жинағы. Осы мағынада ол өткен жағдайларға бағытталған болып табылады.

Е. Болашаққа бағытталған, алға қарауға мүмкіндік беретін теориялық таным процесі қиял болып табылады. Қиял – адамның бұрын қабылдаған немесе дәл сол мезетте қабылдамайтын заттардың бейнесін жасау процесі. Ол адамдағы елестерді жинақтап, қайта құруға негізделген. Қиялға деген ынта адамның қажеттіліктерін, мүддесінен, қызығушылығынан, қызметке шығармашылық қатысуынан келіп шығады.

Бейнені суреттеу арқылы емес, ерікті түрде құру процесі шығармашылық қиял базасында жүзеге асырылады. Шығармашылық қиялдың бөлігі болып шын мәнісінде жоқ заттардың бейнесі болып табылады. Шығармашылық қиялдың көмегімен өнер туындылары, жаңа машиналар пайда болады, ұрыстық және қызметтік міндеттердің шешімдері табылады.

Ж. Қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарының арасындағы байланыстар мен қатынастарды санада бейнелейтін жоғары таным процесі ойлау деп аталады. Оның мәні адамның санасында жүзеге асырылатын шындықты талдау мен жинақтауда тұжырымдалады. Талдау мен жинақтаудың негізгі құралы болып елестету мен оның тілдік баламасы ретнде сөз табылады.

Ойлау процесі – бұл тапсырманы шешу процесі. Тапсырманы шешу әрқашан да не істеу қажет екенін анықтаудан, яғни әрекет ету мақсатын белгілеуден басталады.

Тапсырманы сәтті орындау ойлау операцияларында танымдық процесті жүзеге асырудан, ойлау әдістері мен формаларын дұрыс пайдаланудан тәуелді болады. Ойлау операцияларында танымдық процесті жүзеге асыру жолдары: талдау, жинақтау, салыстыру, абстракция, нақтылау көрсетіледі:

• талдау операциясы, тұтасты, құрамдас бөліктерге ойша қайта бөлуді білдіреді;
• жинақтау талдауға керісінше жүргізіледі. Бұл бөлшектерді ойша қайта біріктіру болып саналады. Мысалы, бірнеше аэрофотоларға сүйене отырып, зерттелетін объектілердің жалпы суретін жасауға болады;
• салыстыру операциясы деп заттар мен құбылыстардың қасиеттерін олардың арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты табу мақсатында салыстыруды айтамыз;
• абстракцияның көмегімен заттар мен құбылыстардың белгілі бір қасиетін зерттеу үшін басқа қасиеттерімен байланыстырмай ойша анықтауға болады;
• жалпылау операциясы заттар мен құбылыстарды олардың ортақ белгілері бойынша біріктіруге негізделген. Мысалы, оқытушы қатысушылардың іс-әрекеттерін жалпылай отырып, олардың мінез-құлқы туралы қорытынды жасайды;
• нақтылау – бұл жалпыдан жекеге ойша ауысу. Мысалы, танкіні жүргізші-механик жылу, электр, тежеуіш жүйелерімен танысып қана қоймай, олардың әрқайсысының құрылымын жете білу керек.

1. Ойлау тапсырмасын шешу процесі пікір немесе ой-толғау түрінде жүзеге асырылады:

• пікір ойлаудың негізгі формасы болып табылады. Ол деректі растайды немесе мақұлдамайды. Белгілі бір зат туралы бақылаушының баяндамасы пікір деп аталады;
• ой-толғау – бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір құру болып табылады;

Ой – толғаудың 2 түрі болады:

• индукция – бұл жеке факторлардан жалпы қорытындыға келуді пайымдау әдісі;
• дедукция кезінде индукцияға кері процесс жүреді. Бұл жағдайда жалпы жағдайдан жеке факторларға қорытынды жасалады.

1. Қызметінің сипатына қарай ойлау процесі заттық-әсершіл, көрнекі-тұрпатты, дерексіз деп бөлінеді:

• заттық-әсершіл ойлау тәжірибеге тікелей енгізілген ой. Мысалы,  қарсыласына шабуыл жасайтын мергеннің әрекетті ең сенімді жолды көрсетіп, қалай қозғалу керектігін айтатын ойымен тығыз байланысты болады;
• көрнекті-тұрпатты ойлау – адамның бұрынғы қабылдаған бейнелері мен елестетулерінің негізінде жүрінде. Мысалы, сарбаз болуы мүмкін әрекеттерді ойша елестетіп, қайталап тұру арқылы барлау жұмыстарына жақсырақ дайындала алады;
• дерексіз ойлау, тұрпатынан айырылған дерексіз ұғымдардың негізінде жүзеге асады. Бұл процесс, мысалы, елдің эконмикалық жағдайындағы күрделі процестерді, сакяси оқиғаларды зертеу кезінде орындалады.

Ойлау адамдар арасындағы қатынасу, ой алмасу процесі болып табылатын сөйлеумен тікелей байланысты. Қатынасу құралы тіл болып саналады. Тіл арқылы қатынас бірнеше жолмен жүргізіледі.

• ауызекі сөйлеу – бұл сөзді айту және есту арқылы қатынасу.  Егер ол екі адамның арасында ой алмасу ретінде жүретін болса, онда диалог деп аталады. Диалог ойды жеңіл жеткізу мүмкіндігіне ие. Егер ауызекі сөйлеуде бір адам сөйлеп, екінші тыңдайтын болса, онда бұл процесс монолог делінеді;
• монолог диалогқа қарағанда қиындау, өйткені монологта тыңдаушы айтылған ойға тікелей жауап береді;
• жазбаша сөйлеу: хат, хабарландыру, мәлімдеме. Мұнда ой графикалық түрде тұрғызылып, содан соң шрифтермен жазу арқылы өңделеді.

Жазбаша сөйлесуде ойдың мазмұнын жеткізу қиынға соғады. Өйткені онда ымдау сияқты қосымша түсіндіру құралдары болмайды.

Сөзді белсенді (айтушының, жазушының сөзі) және белсенді емес (тыңдаушының, оқушының сөзі) деп бөлуге болады. Әскери қызметте сөздің ерекше түрі - әскери сөз қолданады. Оның өзіндік сөздік құрамы болады. Ол арқылы әскери қызметкерлер бір-бірін түсінеді. Бұл жағдайда командирлердің, яғни басшылықтың сөздері және қызметтен тыс қатынасу сөздері ерекшеленеді.

 

2.Әскери қызмет жағдайындағы адамның сана-сезімдері.

 

Адамның өзінің не танитынын және нені істейтінін ойлауы және айналадағы заттарға, құбылыстарға, адамдарға қатынасты ойлауы сана-сезім деп аталады. Сана-сезім адамды қоршаған ортаға бағыттайды. Әскери қызметте жастарды дайындау сана-сезімнің болуын талап етеді. Сана-сезімнің ерекшелігі қандай болады?

Біріншіден, адамның сана-сезімі танымдық психикалық процестерден мазаұны бойынша ерекшеленеді. Танымдық процестерде адам қоршаған ортаны бейнелейді. Сана-сезімнің мазмұны болып, адамның өзі қабылдаған, таныған нәрселерін ойлап мазасыздануы табылады.

Екіншіден, адамның сана-сезімі сапасы жағынан әртүрлі болады. Егер түйсік туралы сөз қозғалса, онда оның 12 түрін атап көрсетуге болады.

Үшіншіден, адамның сезімі екі жақты сипатқа ие. Адамның әрбір сана-сезімінің антиподы (қарама-қарсы жағы) болады.Мысалы: қуаныш және қайғы, махаббат және жек көрушілік. Адамның сезімі тез өзгереді. Сондықтан, ол күрделі және сезімтал болып келеді.

Төртіншіден, адамның сезімі. Мысалы, бүгін жағымды сезімді тудырған құбылыс біршама уақыттан кейін, жағымсыз әсер етуі мүмкін.

Бесіншіден, адамның саяси сана-сезімі физилоогиялық процестермен байланысты: жүректің соғысы мен тыныс алу органдарының, асқазқан-ішек жолдарыныңқызметімен және т.б. Адамның ағзасы рефлекстердің негізінде жұмыс істейді. Сан-сезім осы рефлекстерге әсер етеді, сондықтан ағзаның қызметінің жақсаруына немесе нашарлануына да әсерін тигізуі мүмкін.

Алтыншыдан, адамның сезімі оның қызметімен байланысты болады. Кез-келген әрекет, кез-келген қызмет түрі үш кезеңге шартты түрде бөлінеді: адам әрекетке дайындалғанда – дайындық кезеңі; әрекет еткенде - әрекетті орындау кезеңі; әрекетті аяқтағанда – соңғы кезең. Мазасыздану кезіндегі іс-әрекеттің құрылымында бір эмоционалдық жағдайдан екіншісіне өтудің белгілі бір динамикасы болады. Сырттай сезім адамның бойында келесі жолмен пайда болады: тыныс алу жиілігімен тереңдігінің өзгеруі; қан айналымы. Ұялу мен қысылу адамның бетінің қызаруына әкеледі, ашу мен үрей өңін бозартады. Сезім адамның сөзінде, қимылында көрінеді. Оқытушы оқушылардың жағдайын олардың бет-әлпетінен, дауысынан, қимылынан аңғаруы қажет.

Адамның сезімдері мазмұны мен формасы бойынша әртүрлі болады. Адамның мазасыз формасына қарай үшке бөледі: эмоционалдық жағдайы немесе көңіл-күйі; Эмоционалдық қатынастар немесе өзіндік сезімдер (үрей); эмоциялық немесе эффектілер. Көңіл-күй – бұл әлсіз қарқындылықпен (мысалы, қамығу), біршама ұзақтылықпен, қауіпсіздікпен, айқынсыздықпен сипатталатын адамның тұрақты эмоциялық жағдайы, яғни әдетте олардың себептерін түсіне бермейді. Көңіл-күй диффузиялық сипатқа ие, яғни адамды толық қамтиды, оның психикалық процестеріне, жұмыс қабілеттілігіне, іс-әрекетіне әсер етеді. Көңіл-күйге бірқатар факторлар мен жағдайлар әсер етеді:

• әртүрлі органикалық процестер мен ағзаның жағдайы;
• қоршаған сыртқы ортаның ерекшеліктері. Ауа райы, тәртіп, тазалық, ғимараттың сырлануы мен жарық болуы, дыбыстық тқоздырғыштар;
• адамадар араысндағы ара-қатынастардың ерекшеліктері. Әдептілік пен ізеттілік көңіл-күйге оң әсерін тигізеді;
• оқудағы, жұмыстағы, қызметтегі жетістіктер немесе құлдыраулар.

Адамның сезімі төменгі және жоғарғы болып бөлінеді. Төменгі сезімдер адамның ағзасында болатын физиологиялық процестермен және оның материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырып, қанағаттандырмауымен байланысты. Оларға аштықты, суықты, ауырды, шаршағанды сезіну жатады.

Жоғарғы сезімдер адамды оның қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырып, қанағаттандырумен, сондай-ақ оның жеке көзқарасының қызметімен сәйкес келіп-келмеуімен байланысты туындайды.

Адамға қандай жоғарғы сезімдер тән?

Моральді-саяси сезімдер. Ол адамның немесе басқа адамдардың жүріс-тұрысының имандық талаптарына сәйкес келіп-келмеуін ұғынумен байланысты пайда болады. Моральді-саяси сезімдерге тоаншылдық, ұжымшылдық, жауыңа деген жеккөрушілік сезімдері жатады. Екіншіден, парасаттылық сезімдері саяси, ақыл-ой қызмет кезінде пайда болады және осы қызметке деген қызығушылық ретінде көрініс табады.

Парасаттылық сезімдеріне айқындылық, таңқалу, түсінбеушілік, сенімділік, күдік сезімдері жатады. Парасаттылық сезімдеріне ең алдымен адамның танымдық қызметімен, оқуымен байланысты.

Эстетикалық сезімдер әдетте объектілер мен құбылыстардың «әдемілігін немесе ұсқынсыздығын» сезінумен байланыста туындайды. Аффектілер – бұл жоғары интенсифтілікпен, жауапсыздықпен сипатталатын адамның эмоциялық реакциялары. Оларға диффузиялық сипат тән. Бір адамның аффектісі басқа адамдардың эмоциялық жағдайына теріс әсерін тигізеді.

Сана-сезімдер қуаттылығы, тұрақтылығы, тереңдігі бойынша бағаланады. Берік, күшті, терең сезімдерді құштарлық деп, ал оларды иеленуші адамдаы құштар адам деп атайды. Адамның сезімдерін сипаттай отырып, оның өзін қалай ұстайтынына, сезімдерін қалай басқаратынына назар аудару қажет.

 

№4. Қызмет  және оқу жағдайындағы жауынгердің  психикалық процестері мен психикалық қалпы. Жеке тұлға. Түйсік – алғашқы психикалық-танымдық процесс. Түйсік табалдырығы /басы/. Қабылдау. Байқау. Көңіл бөлу. Елестету. Жады. Қиял. Ойлау – жоғары танымдық процесс. Сөйлеу. Әскери қызмет жағдайындағы адам сезімі, көңіл-күй. Жігер және жігерлік қасиеттер. Жауынгердің психикалық жағдайы.

 

1. Жауынгердің еркі мен ерікті қасиеттері.

 

Танымдық процестер адамға дұрыс бағдарлануына мүмкіндік береді. Алайда адамның өмірі – тек қана шындықты танудан ғана тұрмайды. Адамның өмірі ең алдымен еңбек етуден, қызмет көрсетуден құралады.

Адамның танымдық процестері, сезімдері мен іс-әрекеттері арасында белгілі бір байланыс болады. Бұл байланыс ерік деп аталады. Адамның өмірінде ерік маңызды рөл атқарады.

Адамның өміріндегі барлық жетістіктері көп жағдайды оның еркінің даму деңгейінен тәуелді болады. Барлық нәрсені түсіну үшін басың жақсы істеуі керек, алайда дұрыс іс-әрекет жасау үшін күшті еркің де болуы тиіс. Әскери қызмет – адамның қызметінің ең қиын әрі күрделі түрі. Ол адамға бірқатар қиындықтар әкеледі. Бұл қиындықтарды жеңу үшін ерікің күшті болу керек. Өйткені қиындықтарды жеңбей жетістікке жете алмайсың. Адамның еркі оның қызметінде көрініс табады және қойылған мақсатқа жету үшін қиындықтарды жеңе білу қабілеттілігін көрсетеді. Қиындықтардың екі түрі болады. Сыртқы – яғни адамға бағынбайтын кедергілер: физикалық, қызметтік, қоғамдщық сипаттағы кедергілер; ішкі – адамға тікелей байланысты қиындықтар, мысалы, өз күшіне сенбеу, дәлелдердің ауытқуы т.б.

Адамның еркі іс-әрекеттен көрінеді. Ол келесі кезеңдерден тұрады: дайындық кезеңі (мақсатты, оған қол жеткізу жолдары мен әдістерін сезіну, шешім қабылдау) және орындау кезеңі (қабылданған шешімді орындау).

Ерікті әрекеттердің кезеңдері:

Себептердің күресі. Адам кез-келген іс-әрекетті жасамастан бұрын оның санасында себептер (әрекетке итермелеу) болады. Олар бір мезгілде әртүрлі және бірнеше болуы мүмкін.

Басты себеп анықталғаннан кейін соған сәйкес мақсат белгіленеді. Мақсат – бұл пайда болған себептерді қанағаттандыратын жетістік.

Ерікті іс-әрекеттің келесі кезеңі мақсатқа жету жолдарын талдау, әрекетті жоспарлау болып табылады. Шешім қабылдаумен ерікті іс-әрекеттің дайындық кезеңі аяталады. Барлық адам бірдей ойлаған іс-әрекетін орындауға бірден ат салыспайды.

Ерікті қасиеттерді талдау кезінде тәжірибелі тәжірибешілер келесілерге назар аудрады:

• ешқандай күдіксіз, ауытқусыз байқалған қасиетті орындау қабілеттілігін қалыптастыру;
• шешімді орындау, қойылған мақсатқа қол жеткізу процесін талдау және бағалау. Ерікті іс-әрекеттің талдау, жастардың еркін дамыту жолдары туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Ұстамдылық - өзін, ойларын, сезімдерін игеру қабілеттілігі.

Табандылық – тапсырманы орындауды қамтамасыз ететін өз уақытысында шешім қабылдау мүмкіндігі.

Бірбеткейлік – дегеніміз жауынгердің басқалардың көмегінсіз өз ойларына сәйкес әрекет етуі.

Қайсарлық - қойылған мақсатқа жетуде қиындықтарға тап болса да, өз дегенінен қайтпау қасиеті.

Ынталық ерікті қасиет ретінде шығармашылық іс-әрекеттерде көрініс табады.

Атқарушылық бұл қабылданған шешімдерді немесе бұйрықтарды белсенді және жүйелі түрде орындау.

Осы қасиеттердің барлығы жауынгерлердің тәртіптілігін дамытудың маңызды алғышарттарын құрайды, яғни ерікті іс-әрекеттерді әскери заңдарын, жарғылардың талаптарына сәйкес жүзеге асыру қабілеттілігін арттырудың негізгі әдістері болып табылады.

 

2. Жауынгердің психикалық жағдайы.

 

Тұлғаның психикалық жақтары психикалық жағдайы да көрсетеді. Психикалық жағдай бұл адамның жұмысқа қабілеттілігін, жұмыстағы ауыртпалықтарды жеңуге дайындығын, жағдайдың өзгеруіне тез және тура жауап беру мен керек кезде барынша күш салу мүмкіндігін анықтайтын психиканың функционалды бағыты.

Адамның психикалық жағдайы әртүрлі факторлардың әсерінен пайда болады:

• қызметтің сыртқы шарттары: қауіп-қатердің болуы, жағдайдың күрделі; әрі өзгермелі болуы, климат т.б.
• қызметтің мазмұнымен байланысты факторлар: жеке және моральді жауапкершілікті сезіну;
• шешімді әрекеттердің ішкі тірегі болып саналатын себептер;
• әрекетке дайындық пен сақтықты үздіксіз бақылау мен қолдаудың қажеттілігі;
• әрекеттің кездейсоғы мен жылдамдығы;
• жолдастары мен үлкендердің үлгі-өнегесі;
• қиындықтар мен айырылысуды жеңе білу.

Жастарды қызмет етуге дайындау олардың өз психикалық жағдайларын меңгере білу қабілеттілігін қалыптастыруды болжамайды:

• тұтастылық. Кез-келген психикалық жағдай психиканың белгілі бір сферасына жатқызылғанымен (танымдық, эмоциялық, ерікті), белгілі уақыт аралығында адамның психикалық қызметін сипаттайды;
• өзгермелік және тұрақтылық. Психикалық жағдай уақыт бойынша өзгермелі және шектеулі болады. Олардың динамикасы психикалық процестердің динамикасына қарағанда аз білінеді;
• психикалық процестермен және тұлғаның қасиеттерімен өзара байланыстың болуы. Психикалық жағдайлар тұлғаның процестері мен қасиеттерінің арасындағы психикалық құрылымда аралық орынды иеленеді. Олар адамның танымдық қызметінің нәтижесінде туындайды және оларға біруақытта бірден әсер етеді, олар тұлғаның қасиеттерін қалыптастырудағы ішкі фактор және «құрылыс материалы» болып табылады;
• жеке өзіндік тұрпат. Қызмет барысында туындайтын психикалық жағдайлар тұлғаның жеке ерекшеліктерімен, қасиеттерімен тығыз байланысты. Сондықтан біз тұлғаның психикалық жағдайы мен қасиеттерін жиі бақылауға аламыз.

Тұлғаның қасиеттері мен психикалық жағдайы кейде үйлесімін таппайды. Психикалық жағдай психикалық процестер мен тұлғаның қасиеттерінің пайда болуына ықпал етеді. Әрбір психикалық жағдайға қарама-қарсылық тән болады. Мысалы, өрлеу-құлдырау және т.б.

Адамның психикалық жағдайы кейбір психикалық процестер сияқты сырттай біліну мүмкін (тыныс алудың, бет әлпеттің, қимыл-қозғалыстың, жүрістің, сөйлеу мәнерінің өзгеруі).

 

№5. Жауынгердің жеке тұлғалық психикалық қасиеттері. Жауынгердің жеке тұлғалық бағыты (қажеттілік). Мұқтаждық. Тілек. Қызығушылық. Дүниетанымдық. Темперамент және оның түрлері. Жауынгер мінезі. Қабілет. Дарындылық пен талант.

 

1. Жауынгердің жеке бағытталуы.

 

Адамның мірі еңбек және қызмет етуден тұрады. Қызмет әртүрлі болуы мүмкін және барлық мүмкін жағдайда жүзеге асырылады. Бірақ барлық уақытта адам өзінің алдына қандай да бір мақсат қояды және соған жетуге күш жұмсайды. Бұл мақсаттар жеке немесе қоғамдық маңызға ие болады.

А. Адамның алдына қойған мақсаттарының жүйесі. Егер адамның өмірдегі бағытын білсе, онда оның жеке іс-әрекеттері мен өмірлік жолына нақты болжам жасай аласың.

АӘД пәні оқыту процесінде болашақ жауынгерлердің қызмет барысында өз-өзіне сенімді іс-әрекет жасай алатындай бағытын қалыптастыру қажет.

Б. Жауынгердің бағытын түсіну үшін, оның алдына қойған мақсаттар жүйесін талқылаған жөн. Адам мақсатты кездойсақ таңдамайды. Мақсатты таңдау мен қою-заңды түрде шартталған процесс. Сондықтан осы заңдылықты ескеру қажет. Белгілі бір мақсатты қою үшін ішкі күштер белсенділікке әкелетінадамның мұқтаждығы. Материалдық қажеттіліктер адамның азық-түлікке, тұрғын үйге, киімге деген мұқтаждықтары. Егер бұл қажеттіліктерін қанағаттандырмаса, адам өмір сүре алмайды.

Бұл қажеттіліктердің толық немесе тұрақты қанағаттандырылмауы адамның көңіл-күйіне, жұмысқа деген қабілеттілігіне кері әсер етеді. Сондықтан командир өзіне бағынушылардың дұрыс тамақтануына, уақытысында демалуына, дұрыс киінуіне назар аударуы қажет. Сонымен қатар жауынгерлерге ұрыс жағдайында материалдық қажеттіліктердің барлығын толық қанағаттандыруға мүмкіншілік болмайтынын түсіндіріп, соған үйрету керек. Психологиялық тұрғыдан дайындалған жауынгер шаршағанға, дұрыс ұйықтаманға, суыққа, үнемі тамақтанбағанға үйреніп, қиындықтарды табандылықпен көтере алады.

Адамның жүріс-тұрысы рухани қажеттіліктерді қанағаттандырумен де байланысты болады. Рухани қажеттіліктер – бұл адамның қоршаған ортаны тануға, қоғамдық еңбекке, басқа адамдармен араласуға, сенімге, қолдауға деген мұқтаждықтары мен мәдени қажеттіліктері. Егер олар жүйелі түрде қанағаттандырылмаса, онда адам ары қарай өмір сүре береді, бірақ өзінің адамдық кейпін жоғалтады.

В. Адамның жүріс-тұрысында рухани және материалдық қажеттіліктер қанағаттандырылу деңгейлері бойынша күрделі үйлесім табады. Қанағаттандырылу деңгейі бойынша жоғары ьұрған қажеттілік дәлелді сипаттайды. Дәлел әртүрлі формада жүзеге асады. Егер адам өзінің қажеттіліктерін сезінбей импульстерінің негізінде әрекет етсе, ондайлардың әрекет ету себебін құштарлық дейміз. Құштарлық көбінесе өкінішті іс-әрекеттердің негізгі себебі болып табылады. Яғни адам өз қажеттілігінің мәнін түсінбестен оны орындауға тырысады. Мысалы, бір адам өз жолдастарының алдында құрметті, сыйлы болғысы келеді. Егер ол осы қажеттілігін сезінбесе, онда оны дұрыс жолмен қанағаттандырмауы мүмкін. Ол үлкендермен жиі тайталасып, өз бетімен жұмыс істей алатындығын жолдастарына көрсеткісі келеді. Сондықтан ынталандырудың мұндай формасын шектеу қажет.

Егер адам әрекет етуге негізгі итермелеуші болып табылмайтын қажеттіліктерін сезінсе, онда ол қажеттілік мүдде делінеді. Бұл жеткіліксіз себеп болып табылады. Ол адамның жеткілікті дәрежеде қол жеткізу мүмкіндігіне сенімділік танытпайтын мақсаттарына жиі бағытталады.

Ынтаның тілек деген формасы да болады. Мүддеге қарағанда тілек белсендірек әрекетке итермелеуші ынта болып есептеледі. Құштарлық, мүдде және тілек-қарапайым ынталар және көбінесе материалдық қажеттіліктермен байланысты болады.

Г. Рухани қажеттіліктер үшін ынтаның күрделі формалары тән.

Танымдық қажеттілік қызығушылық арқылы көрініс табады. Қызығушылық – бұл тұрақты эмоциялық қатынаспен сипатталатын қандай да бір затқа немесе қызмет түріне адамның артығырақ бағытталуы. Жауынгерде белгілі қызығушылықтардың болуы оның қызметінің, қабілеттілігінің дамуының, табысты оқуының жағымды алғышарттары болып табылады. Әскер қатарына шақыруға дайындық кезінде жастардың әскери қызметке, әскерги техникаға деген қызығушылықтарын арттыру қажет.

Қандай да бір қызметке күшті итермелеуші ынта бейімділік болып табылады. Өз қызметіне бейім адам сол қызмет аясында әрқашан жетістіктерге жетеді. Жауынгерлердің ұрыс техникалары мен қаруларына деген бейімділігінің болуы олардың оқу мен қызметте жетістікке жетуінің маңызды алғышарты болып саналады.

Мұрат-мақсат адамның жеке ұмтылысының негізгі бағыты және әрқашан басты қажеттіліктеріне сәйкес келеді. Олардың болуы тұлғаның жоғары деңгейде дамуын дәлелдейді. Мұрат-мақсат - әрекетке өте күшті итермелеуші.

Әдетте батырлық істерді жоғары мұрат-мақсатқа ие жауынгерлер жасайды.

Адамның қоршаған әлемге деген көзқарасының жүйесі дүниетанымды құрайды. Бұл көзқарастар адамның жеке қажеттіліктеріне сәйкес болады және қоғамдық мүдделерімен де байланысты болады. Егер адамның көзқарасы оның қажеттіліктерін білдірмесе, қоғамдық мүддеден алшақтаса, онда олар берік болмайды және керісінше жеке қажеттіліктер қоғамдық мүддемен байланысса, онда көзқарас сенімге, ал олардың жүйесі – жеке дүниетанымға айналды.

 

2. Жауынгердің темпераменті.

 

Темперамент деп адамның психикалық процестері мен жүріс-тұрысының динамикасын анықтайтын қасиеттерін айтады. Темперамент сырттай адамның күшінде, жылдамдығында, ырғағында және қозғалу қарқынында, сөйлеуінде, қимылында көрініс табады. Алайда бұл көріністерден адмның психикалық қасиеттерін, психикалық процестерінің ерекшеліктерін толық көруге болады. Психикалық процестер динамикасының ерекшеліктері өз кезегінде адмның жүйке жүйесінен, қызметінің ерекшеліетеріне тәуелді болады. Адамның жүйке қызметі негізгі екі жүйке процестерінің: қозу және тежелудің әртүрлі арақатынасымен сипатталады. Бұл процестер күшті немесе әлсіз, салмақты немесе жеңіл, елгезек немесе селқос болуы мүмкін.

Әртүрлі адамдардың психикалық процестерінің жүйке қызметінің түрінен адамның жүріс-тұрысының, темпераментінің ерекшеліктерін қамтамасыз етеді. Темперамент – адамның өмір сүру және қызмет жағдайының тәуелді болатын психикалық қасиеттері.

Сангвиниктік темперамент: Сагвиниктің жүйкелік психикалық процестері жеткілікті дәрежеде күшті болады, олар бір-бірін тез алмастыра алады. Сырттай елгезек және қимылы анық білінетін ұстамды адам.

Холериктік темперамент. Бұл темпераменттің өкілдері бірін-бірі шұғыл ауыстыратын барлық жүйкелік психикалық процестердің үлкен интенсивтілігімен ерекшеленеді. Холерик байсалды емес. Сондықтан оның өзін ұстауы да қиын.

Флегматиктік темперамент. Флегматиктердің жүйкелік-психикалық процестері жеткілікті дәрежеде күшті, бірақ олар пысық емес. Яғни жәй қимылдайды. Ол әдетте байсалды болады және бұл жағдайдан сирек өзгереді.

Меланхоликтік темперамент. Мелонхоликтің жүйкелі психикалық процестері әлсіз білінеді, тежеуші реакцияға да ие болады. Меланхолик тұйық, селқос, ал қозғалыстары мен қимылдарын сенімсіз, өте сезімтал, жиі күманданғыш, адамдармен аз араласады. Шешім қабылдау кезінде толқиды, ал қабылдаған соң оның дұрыстығына күмәнданады.

Осылайша, темперамент тұлғаның басты қасиетін білдіреді. Бірақ бұл қасиет анықтаушы рөл атқармайды. Темперамент – бұл тұлғаның ең мәнді қасиетті мінез-құлқының диалектикалық алғышарттары.

 

3. Жауынгердің мінез құлқы.

 

Мінез-құлық тұлғаның қасиетінің маңызды шарты болып табылады. Ол адамның кейпін, тұрақты белгілерін сипаттайды. Адамның мінез-құлқын білу – оның жүріс-тұрысын білуді көрсетеді. Сондықтан бағыныштыларды мен басшылықты тәрбиелеу мен оқыту үшін командир тек биографиялық мәліметтерді, өз адамдарының ағымдағы жұмыстарын ғана емес, олардың мінез-құлқын да білу керек. Кез-келген адамның мінезін білу сол адамдыұзақ уақыт мақсатты, жүйелі түрде бақылауды талап етеді. Мінез-құлық адамның психикалық процестеріне жинақталған қоршаған ортаға деген қатынастарынан құралады.

А. Қоршаған ортаға деген қатынас адамның қимылында, іс-әрекетінде көрініс табатын бағытталуын білдіреді және адамның дүниетанымы, қажеттіліктері арқылы анықталады.

Адамның қоршаған ортаға қатынасы бойынша идеялық емес мінез-құлықты ажыратуға болады. Идеялық мінез-құлық тұрақты көзқарасы бар және соған сәйкес өмір сүретін адамдарға тән. Керісінше, идеялық емес мінез-құлыққа ие адамның нақты көз қарасы болмайды нақты көз қарасы болмайды немесе түйсігіне, жағдайға байланысты басқалардың ықпалына бағынып әрекет етеді.

Қоршаған ортаға қатынасты білдіретін идеялық мінез-құлықтың маңызды белгісі мақсатқа ұмтылушылық болып табылады. Ол дүниетанымына негізделген жақын немесе ұзақ уақытта орындалатын мақсаттары бар адамдарда болады.

Б. Қызметіне, еңбекке деген қатынасы адамның еңбекке, оған қатысуға деген көзқарасынан білінеді. Еңбекке қатысы бойынша іскер және іскер емес мінез-құлықтар ерекшеленеді. Іскер мінез-құлықтағы адамға еңбекті ұйымдастыратын оған қоғамдық мән мен моральдық құндылық беретін мақсатқа ұмтылушылық тән болады. Іскер, бірақ ұйымдастырылғанмінез-құлықтағы адамға да мақсатқа ұмтылушылық тән болады. Олар сырттай сасқалақ көрінеді, мақсатқа ұмтылмауында немесе өз әрекетін өз ойларын бағындыра алмайтын болып ерекшеленеді.

Іскер емес мінез-құлыққа ие адамдар белсенді болмайды. Іскерсіздік адамның терең іштей қайсарлық көрсетумен байланысты. Әскери қызмет процесінде адалдық, талап, жауапкершілік, өжеттік, еңбек сүйгіштік, құыптылық, байсалдылық сияқты іскери мақсатқа ұмтылушылық мінез-құлықтарының тұрақты белгілері дамиды.

Адамның еңбекке деген іскери қатынасы сипатталатын мінез-құлықтың жалпы белгілері белсенділік болып есептеледі. Оның мәні – адамға күш беретін мақсаттардың тұрақтылығында.

Жастардың белсенділігін тәрбиелеу өз жұмыстарының мәні мен мағынасын түсінуді және назарды мақсатқа аударуды болжамдайды.

В. Адамдармен қатынас ұжымда бірге қызмет ететін жолдастарымен өзара қатынас орнатуды білдіреді. Осы принцип бойынша тілтабысқыш және тұйық адамдарды ажыратуға болады. Өмірде тез тілтабысқыш адамдар кездеседі. Олар тез таныстық орнатады. Мұндай адамдарды әдетте жеңіл ойлы дейді. Олар әртүрлі күтпеген нәрселерді істеуге қабілетті және оларды үнемі бақылау қажет болады.

Адамның басқалармен араласуы өзімен бірдей ойлайтын адамдардың мүддесіне негізделіп, таңдалуы мүмкін. Мұндай қатынас тұрақты болады және адамды ұстамды ізбасар ретінде сипаттайды. Тұйық мінез-құлық адамдарға деген теріс немесе немқұрайлы, сенімсіз қараудың нәтижсінде болуы мүмкін. Жолдастарына деген жауынгерлердің дұрыс қатынасын қалыптастыру процесінде сергектік, адалдық, мейірімділік, қамқорлық, әділет сияқты қасиеттері дамиды. Жағымсыз жағдайдағы теріс қасиеттер: тас жүрек, немқұрайлық, өзімшілдік, тұрпайылық сараңдық сияқты қасиеттер дамиды.

Г. Өз-өзіне деген қатынас. Әрбір адам өз-өзімен де қатынас жасайды. Бұл қатынас ұжымдағы, қоғамдағы орнын, олардың алдындағы міндеттерін адмның сезінуін білдіреді. Өзінің маңызын, мүмкіндіктерін, қажеттіліктерін қайта бағалауды өзімшілдік мінез-құлық тән адамдар жүргізеді. Өзімшіл адам өзінің жеке мүддесін ұжымның мүддесінен жоғары қояды, сондықтан мұндай адам сенімсіз, оған сенуге болмайды. Мұндай адамдар қызмет ету кезіндегі қызметкерлермен байланыс жасауда қиындықтарға тап болады.

Д. Әрбір мінез-құлық жекелеген болып табылады, бірақ соған қарамастан, мінез-құлық арқылы жалпы баға беруге болады: мазмұны, күші бойынша, басқа белгілердің болуы немесе болмауы бойынша.

Болашақ жауынгердің мінез-құлқын мазмұны бойынша бағалау адамның өзіне, басқа адамдарға, еңбекке, қоршаған ортаға деген қатынастарының ерекшеліктеріне нұсқау арқылы жүзеге асырылады. Бұл бағалау болмаса оқушының мінез-құлқын нақты, дұрыс сынауға, әскерге дайындау бойынша тәрбиелік сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмайды.

Мінез құлықты күші бойынша бағалау. Күшті деп іс-әрекетті біліміне, сеніміне сәйкес жасалатын адамдардың мінез-құлқы аталады. Күшті мінез-құлқы бар адам сенімді болып табылады.

Мінез-құлықты тұлғаның өзіне тән ерекшеліктері бойынша бағалау. Мінез-құлықтың ерекшеліктері ретінде әдетте адамның психологиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Осы психологиялық ерекшеліктер арқылы адамның белгілі бір жағдайда жасамауы мүмкін әрекеттерін талдай аламыз. Мінез-құлықтың ерікті белгілеріне дербестік, өзін-өзі игеру, қажымастық, қатаңдық, өжеттік жатады.

Мінез-құлықтың эмоциялық ерекшеліктері – байсалдық, құштарлық, әсершілдік, ұстамдылық т.б.

Мінез-құлықтың парасаттылық белгілері – терең ойлау, зеректік, тапқырлық және т.б.

 

4. Жауынгердің қабілеттіліктері.

 

Қабілеттілік – бұл нақты қызметті жоғары дәрежеде қажетті қасиеттерді жылдам дамыту мүмкіндігін қамтамасыз ететін адамның тұрақты психологиялық қасиеті. Табысқа жетуге деген жеке мүмкіндіктер әрбір адамда болады. Адамның қызметіне қатыссыз оның жеке органдарының қасиеттерін дамыту мүмкіндіктері туралы сөз қозғалса, оны жеке қабілеттілік деп түсінеміз. Сонымен, адамның көру, есту, түйсік, сезім мүшелері жақсы дамуы мүмкін. Егер нақты бір қызметтүріне адамның жеке органдарының қасиеттерін жоғары деңгейде дамыту қажеттілігі туралы айтылса, онда арнайы қабілеттіліктер туралы сөз қозғалады, мысалы, өткір көз – мергенге, жақсы есту қабілеті – гидроакустикке, сезімтал түйсік – минаіздеушіге қажет. Алайда, сәтті қызмет үшін психиканың да басқа ерекшеліктері қажет: мергенге де, минаіздеуші де, гидроакстикке де ойланып тез шешім қабылдау, тапқырлық, зеректік қажет.

Барлық адамға тән жалпы, арнайы, жеке қабілеттіктердің жиынтығы адамның белгілі бір қызмет түріне деген зеріктігін құрайды. Қабілеттіліктердің даму деңгейі әр түрлі болады. Белгілі бір қызмет аясында үлкен нәтижеге адамның жетуіне мүмкіндік беретін өте жоғары зеректік-дарын деп аталады.

Қабілеттіліктің табиғаты қандай?

Адам туылғанда ата-анасынан кейбір тұқымқуалаушылық қасиеттеріне де ие болады. Олар биологиялық шартталған антомды-физиологиялық ерекшеліктер жүйке жүйесімен ағзаның құрылысы және т.б.

Осы қасиеттердің негізінде қабілеттілік қалыптасады.  Ол қасиеттер өзі бір текті емес, яғни олардан әртүрлі қабілеттіліктер дамиды. Барлығы адамның өмір сүру ортасы мен қызмет түріне тәуелді болады. Сәтті жұмыстың алғышарттары болып тұрып, қабілеттіліктер өз кезегінде сол қызмет арқылы дамиды. Қабілеттілік сондай-ақ еріктен де болады. Еріктің болуы адамның еңбек етуінің және өзінің қабілеттілігін дамытудың алғышарты болып табылады. Адамның қабілетін дамытудың негізгі жолы болып оны өзінің мүддесі мен бейімділігіне сәйкес белсенді шығармашылық қызметке араластыру табылады. Кәсіби-психологиялық таңдау тұлғаның қасиеттері мен қабілетін анықтауға бағытталған. Оның мәні болашақ мамандыққа ең жақсы сәйкес келетін және кәсіпке жарамды деп танылған талапкерлерді қабілеттері мен жеке психологиялық қасиеттері бойынша таңдаудан тұрады.

 

 №6. Ұжымдасу жалпы халықтық, ұжымдық және жеке мүдделердің сәйкестенуі. Әскери ұжым және оның мүмкіндіктері. Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климаты. Қоғамдық пікір. Көңіл-күй

 

1. Ұжым-ұжымдық және жеке мүдденің үйлесімі.

 

Тек ұжымда ғана тұлға өзінің талаптарын жан-жақты дамытуға мүмкіндік беретін құралдары табады және ұжымда ғана жеке еркіндікке ие болады. Ұжым әрбір адамның күшін көбейтеді және еңбек процесіндегі қоғамдық қатынас жеке тұлғаның өнімділігін ұлғайтатын бәсекелестікті тудырады және өмірлік энергиясын қоздырады. Өз кезегінде ұжымның әрбір мүшесі өзінің жолдастарына, ұжымға әсер етеді. Бұл әсер ұжымның психологиясында көрініс табады.

 

2. Әскери ұжым және оның ерекшеліктері.

 

Әскери ұжым дегеніміз жеке құрам өмір сүретін, жауынгерлердің рухани бейнесі мен шеберлігі қалыптасатын қоғамдық-идеялық, психологиялық орта. Ол басқа ұжымның түрлерінен алдына қойған мақсаттары мен Отанды қорғау міндеттерімен ерекшеленеді. Егер бөлімшенің мүшелері өздерінің міндеттері мен бағыттарын терең түсінсе, онда ол нағыз әскери ұжым деп танылады. Болашақ жауынгерлер әскери қызметтің мақсатары мен міндеттерін мектепте, әсіресе алғашқы әскери дайындық сабағында кеңінен түсінеді. Әскери ұжымның ерекшеліктері олардың алдына қойған мінтерінің қаруды, ұрыс техникаларын қолдану арқылы шешілетіндігімен байланысты болады.

Осыған сәйкес, барлық мүшелері батыл мүшелері батыл, өжет, шыдамды, соонымен қатар техника мен қаруларды шебер қолданатын ұжым, нағыз әскери ұжым болып есептеледі.

Әскери ұжым өз мүшелерінің арасындағы арақатынас пен тәртіптің арнайы нормалар мен ережелер тек әскери қызметтің талаптарына ғана емес, әскери қызметтің қажеттіліктеріне де сәйкес белгіленеді. Олар жалпы әскери жарғыларда көрсетіледі.

Әскери ұжымның барлық мүшелерінде әскери бөлімге, жолдастарына, жауларына деген белгілі бір қатынас пайда болады. Бұл қатынастар әскери этиканың нормаларын құрайды. Егер жауынгерлердің Отан алдындағы борышын өтеу, серт пен дәстүрге деген адалдық, жауларға дегенөшпенділік сезімдері болмаса, онда ұжым ұрыс тапсырмаларын орындауға дайын емес деп есептеледі.

  Қарулы Күштерде тұлғаның ұжымға бағыныштылығы принципі – бөлімшенің барлық жауынгерлері командирге мемлекеттің өкілі ретінде сөзсіз бағынулары тиіс.

Әскери психологияда әскери ұжым дегеніміз ҚР Конституциясына сәйкес әскери қызметкерлердің ұрыс техникалары мен қаруларын қолдану арқылы орындайтын қызметтерінің, идеялық және моральдық ұстанымдарының негізінде жоғары ұйымдастырушылығымен, ұрысқа дайындығымен, қабілеттілігімен көзге түсетін командирдің басшылығымен ұйымдасқан түрде бірлесуі.

 

3. Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі.

 

ҚР Қарулы Күштерінде ұжымның әртүрлі болуы тән. Әскери ұжымды дифференциялаудың негізгі критерийлерінің бірі әскери қызметкерлерді қызмет категорияларына қарай: офицер, прапорщик, сержант, сарбаз деп бөлу болып табылады.

Әскери ұжымды ішшкі ұжымдық қатынастың түрі бойынша бөліпкөрсетуге болады: бір ұжымдағы әскери қатынас ұжымдық қызметтің негізін құрайды, ал басқа бір ұжымда қатынас демалыс уақытысында негізделеді, өйткені ұжымның барлық мүшелері жеке қызметпен айналысады. Сондай-ақ сапалық сипат та ескеріледі, идеялық-өнегелі кәмелеттіктің, ұйымшылдықтың, ұжымдық ұрыс шеберлігінің, тәртіпке бағыныштылықтың, қол жеткен нәтижесінің деңгейі және т.б.

Штаттық-ұйымдық құрылымға (бөлімшеге) сәйкес құрылған ұжымдар әдетте негізгі әскери ұжымдар деп аталады. Сонымен қатар жастар, спорттық, көркемөнерлік ұжымдар мен үйірмелер жұмыс атқарады.

Тұлғамен ең жақын қарым-қатынастағы ұжым ұштасқан деп аталады. Ұжымның бұл түрі экипаждан, жұптық топтан,, есептен, жұптық шолғыннан құралады.

 

 

 

4. Әскери ұжымды біріктіру жолдары.

 

Әскери ұжым – бұл тәрбие жұмыстарын жүзеге асыру барысында ескерілуі қажет нақты, әлеуметтік тірі ағза. Ұжымды біріктіру бойынша жұмыстар психологиялық заңдылықтардың негізінде келесі бағыттарда жүргізіледі:

1. жетекшінің тәрбиелік әсері мазмұны идеологиялық негіздерге қызметтік бағдарлануға, жарғылық талаптарға сай болу қажет.
2. жетекші барлық бағыныштыларды үнемі қадағалауы керек, ал бұл жеке үйлесімдік пен адамдарды дұрыс жайғастыруды талап етеді.
3. ұжымды біріктіру бойынша жұмыстар теріс бағытталған топтардың, жалған көшбасшылықтың, жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуын, қате пікір мен бағалаулардың бекітілуін ескерту бойынша іс-шараларды қамтуы тиіс.
4. жетекші ұжымда орын алған әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды және олардың қалыпты дамуын ескеруі қажет.
5. дұрыс, өнегелі ортаны қалыптастыру мақсаттында қоғамдық санаға, ұжымның психологиясына бағытталған мақсатты ықпал ету.

 

 

5. Әскери ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық климаттың компоненттері.

 

Ұжымның идеологиялық құрылымы ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатын құрайтын қоғамдық пікірдің, көңіл-күйдің, қатынастардың қалыптасуына әсер етеді. Ұжымның жұмысқа қабілеттілігі осы әлеуметтік-психологиялық климаттан тәуелді болады. Дұрыс көңіл-күй мен пікірдің, қарым-қатынастардың қайнар көзін мектепте жүргізілетін тәрбиелік жұмыстардан іздеген жөн.

АӘД оқытушысы ұжымның психологиясының құрылымдық компоненттері туралы нақты ақпараттардан хабардар болуы қажет.

Қоғамдық пікір ұжым мүшелері арасында бөлістіретін ұжымды-бағалық стреотиптердің жүйесі бола отырып, нормативті ықпал мен қозғаушы күшке ие болады. Дұрыстық, жариялылық, қызбалық, үздіксіздік және қаталдық ұжымның әрбір мүшесінде болады және оның жүріс-тұрысын реттеуші болып табылады.

Көңіл-күй адамдардың жүріс-тұрысына, оқиғаларға, құбылыстарға, ақиқатқа ұжымның әсерлік-бағалық, топтық жауап қайтаруы. Ұжымның жалпы жағымдық көңіл-күйі жауынгерлердің жұмыс күшін оятады, белсенділігін арттырады. Сондықтан командир немесе АӘД оқытушысы жауынгерлердің, оқушылардың көңілін аулауға тырысады.

Ұжымның психологиялық кллиматының құрылымында дәстүр маңызды орын иеленеді. Әскери ұжымдағы әрбір жауынгер дәстүрді жалғастырушы болып есептеледі. Дәстүр өзінің мазмұны, пайда болу сферасы, тиімділігі бойынша әртүрлі болады, бірақ олардың тәрбиелік мәні мен жұмылдырушы күші басым болады. Әскери ұжымда қалыпты әлеуметтік-психологиялық климатты қалыптастыру үшін, әскер мен флоттың ұрыс дәстүрі мен бөлімшенің ішкі дәстүрін дұрыс үйлестіру қажет. Тәрбиелеу процесінде дәстүрді пайдалану жеке құрамның саналы түрде жетілуіне, ұрыстық шеберлігінің арттыруына, әскери тәртіптің орнығуына, ұжымның бірігуіне, жағымсыз құбылыстардың тумауына септігін тигізеді.

Адамдар арасындағы арақатынас олардың бірігуі нәтиежесін көрсетеді, өйткені, біріншіден, оларға боъективті, әлеуметтік негізделген тұлға аралық байланыстар сипаты тән. Бір жағынан, күнделікті қарым-қатынаста адамдардың бір-біріне әсері байқалады, ал екінші жағынан сол әсердің негізінде бір-бірінің ерекшеліктерін қабылдайды. Бұл тәрбиелік әсерді саналы түрде игеру формасында және еліктеу формасында жүзеге асырылады.

Екіншіден, қарым-қатынастар тұлғаның ұжыммен және оның мүшелерімен байланысының күрделі жүйесін құрайды. Демек, қарым-қатынастар көп адамның бір адамға жиынтық әсері болып табылады.

Үншіден, қарым-қатынастар адам мен ұжымның пікірінен, көңіл-күйінен анық білінеді. Сондықтан бағыныштылардың қарым-қатынастары әрқашан да кез-келген жетекшінің басты назарында болады.

Қарым-қатынастардың құрылымы бірнеше сферадан тұрады: қызметтік қоғмдық-саяси, тұлғааралық психологиялық қатынастар. Қызметтік және әлеуметтік-саяси қатынастар қызметпен байланысты міндеттерді орындау кезіндегі жеке құрылымның келісімді әрекетінің негізі. Бұл қарым-қатынастар кез-келген әскери ұжымның ұйымдық құрылымында, ресми құжаттарда, жалпы әскери жарғыларда бекітіледі. Олар жауынгерлерді жұмылдыратын (әрекетін өз бетінше бақылау, өзіне бұйрық беру, өзіне талаптар қою) алдын-ала жазылған ережелер мен нормалар түрінде орындалады.

Тұлға аралық психологиялық қатынастар (достық пен жек көрушілік, ұнату мен жирену т.б.) негізінде кездейсоқ қалыптасады, олар арнайы ұйымдастырылмайды. Бұл қатынастар ұйымда маңызды рөл атқарады және үнемі қадағалау мен бақылауды талап етеді.

Тәжірибеде қарым-қатынастың басқа да түрлері кездеседі: нормативті-ерікті, танымдық эмоциялық.

Нормативті-ерікті қарым-қатынастар заңдар мен жарғылардың талаптары бойынша қалыптасады.

Танымдық-кәсіптік қызметке қатысты процеспен байланысты. Мұндай қарым-қатынастар техникамен әуестенушілер, кітап сүйер қауым арсында құрылады. Мұнда адамдарды тануға ұмтылыс, саяси, қызметтік, тұрмыстық ақпараттармен өзара алмасу біріктіріледі.

Эмоциялық қатынастар белгілі сезімдер арқылы пайда болады: оптимизм, таным, қанағаттану немесе керісінше, пессимизм, өкпелеу, жабырқау. Алғашқы сезімдер қарым-қатынас нормаларын құруға мүмкіндік береді, ал екіншілері олардың бұзылуына әкеледі. Командир мен АӘД оқытушысының міндеті – осы нормаларды үнемі енгізіп отыру болып табылады.

Бөлімшедегі әдетті қарым-қатынастар болып әскери қызметкелер арасында қалыптасатын жарғылық қарым-қатынастар болып табылады.

Болашақ жауынгерлерде мұндай қарым-қатынастарды қалыптастыруға қызметке дейін, яғни АӘД пәні оқыту процесінде жүргізіледі. Жарғылық қарым-қатынастарды қалыптастырудың негізгі шарттары келесідей:

• жауынгерлерді идеялық-өнегелі тәрбиелеуге бағытталған, жұртшылыққа сүйене отырып, командирлер мен бастықтардың тарапынан келісілген түрде ұйымдастырылған белсенді жұмыстар;
• жауынгерлердің жарғылық қарым-қатынастардың принциптерін дұрыс түсінулеріне мүмкіндік беретін мақсатты бағытталған түсіндіру жұмыстары мен оларды жүзеге асыру;
• жарғылық талаптара сай қатаң түрде жеке құрамның өмірі мен қызметін ұйымдастыру;
• жауынгерлерге дербес түрдежақындасу, әрбір әскери қызметкерлердің категориясының ерекшеліктерін есепке алу.

Жетекші ұжымға толығымен, әскери қызметкерлердің жеке категориялары мен топтарына, жастарға, жауынгерлерге әсер етеді. Өзара байланысты әсерлердің сипаты ұжымдағы қатынастардың сәйкес жүйесін де қалыптастырады. Әскери ұжымдағы қарым-қатынастың кейбір түрлерін атап көрсетуге болады. Мысалы, бедел, яғни бір адамның (немесе топтың) басқа адамдарға психологиялық тұрғыдан әсер етуі: офицерлердің сарбаздарға, оқытушының оқушыларға, ұжымның тұлғаға және т.б. Әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде бедел келесілерден құралады: әскери жарғылардың беделді, лауазымдық беделі, әскери шеннің беделі. Әсіресе, әскери қызметкердің тұлғалық беделі өте маңызды.

 

 

№7. Адамдардың өзара қарым-қатынасы. әлеуметтік психологяилық құбылыстар. Кадрларды орналастыру. Ақпарат қозғалысы. Кадрлар алмасуы. Біріккен қызмет. Әскер ұжымындағы жағымсыз психологиялық құбылыстарды жеңу. Сыбыстар, бос әңгімелер, өсектер, үрей, байбалам, жікшілдік, жалған жолдастық, жалған табынушылық, көсем шексіздігі  және т.б. жеке тұлғалар  арасындағы қарама-қарсылықты ескерту мен жеңу.

 

1. Жауынгерлердің бірлескен қызметі.

 

Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың қатарына адамдардың орналасуы, орын ауыстыруы, ақпараттардың қозғалысы, бірлескен қызмет, кадрларды басқару жатады. Кадрларды орналастыру ең алдымен принципиалды негізінде жүзеге асырылады. Адамдарды топқа іріктеу кезінде кейбір әлеуметтік-психолгиялық факторларды ескеру қажет. Олар: жас мөлшерінің, білім деңгейінің, өмірлік тәжірибесінің сай келуі және т.б.

Жауынгерлерге тәрбиелік әсердің тағы бір маңызды құралы болып ұжымның рухани климатының негізгікөзі – ақпараттардың қозғалысы табылады. Коммуникациялық нұсқа әдетте белсенді жүргізуші тұлғалар мен тез меңгеруші тұлғалардың ақпарат көздерінен құралады. Шешілетін мәселелердің күрделігіне қарай коммуникациялық нұсқа әртүрлі пішінде болуы мүмкін. Бұл нұсқаның жұмысын басқару келесілерден тұрады: белсенділердің оқуы, нұсқауы, оның жұмыс тұрақтылығын қамтамасыз ету, тәжірибе алмасу және т.б.

Бөлімшенің жеке құрамасының орнын ауыстыруы (демалыс, іссапар, қызмет бойынша көтерілу, жұмыстан шығу) ұжымның бірігуіне, психологиялық климатына әсер етеді.

Ұжымдағы қозғалыстар мен адамдардың орнын ауыстыруы толық болмаса, онда тоқырау мен оқшауланудың белгілері пайда болады, ал өте жиі орнын ауыстырулар тұрақтылықтың, психологиялық сенімділіктің бұзылуына, ұштасу күші мен өзара әсердің төмендеуіне әкеледі. Сандық және сапалық тұрғысынан адамдардың қозғалуы мен орын ауыстыруларының үйлесуі ұжымның өмір сүру қозғалысын сақтап отырады. Ұжымның бірігуі мен оның дұрыс психологиялық климатын қолдауды қамтамасыз етуші фактор болып дәлелденген, мақсатқа бағытталған, ұйымдастырылған, нәтижесі бірлескен қызмет табылады. Егер ішкі қозғаушы күш болмаса, яғни адамдар олардың мақсатын түсінбесе, ұйымдаспаса, нәтижеге қол жеткізбесе, жеткізілген күннің өзінде, оларды талдамаса, онда бірлескен қызмет бейтарап сипатқа ие болады.

 

2. Әскери ұжымдағы жағымсыз психологиялық құбылыстарды жеңу.

 

Жағымсыз психологиялық құбылыстарға сыбыстар, желбуаз сөздер, өсек аяңдар және т.б. – адамның белсенділігін бұзатын немесе тежейтін, адамды алаңдататын немесе араңдататын, кездейсоқ немесе ойластырылған, ашық немесе жасырын түрде пайда болатын жалған ақпараттың түрлері жатады. Мұндай коммуникациялық жобаларды басып отыру қажет. Офицер мен АӘД оқытушысы мұндай жобаның жағымсыз әсерін белгілеп отырады және оған оперативті, ресми ақпараттарды қарсы таратады, бөлімшенің, ұжымның, сыныптың жеке құрамына саяси тұрғыдан сабақ беріп мықтылайды. Үрей – бұл өте күшті сыртқы қоздырғыштың әсерінен ми қабықшасының тежелу жағдайы. Үрейдің абыржу, толқу, дүрлігу, жабырқау, үрку, шошу сияқты түрлері бар. Олардың барлығы жауынгердің психикалық тұрақтылығын бұзады, оның жүріс-тұрысы мен ұрысқа қабілеттілігін нашарлатады. Дүрбелең-алдамшы немесе асыра айтылған қауіп жағдайында адамның немесе адамдар тобының абыржып, сасқалақтауы.

Ұрыс кезінде үрей мен дүрбелеңді қалай жеңуге болады?

Ең жақсы әдістер – бұл жауынгердің берік, тұрақты моральдық-саяси сезімдері мен жігерлілік қасиетінің болуы, соғыстың әділдігін анық түсінуі, жеңіске жетуіндегі сенуі, әскери шеберлігінің жоғары деңгейде болуы мен психологиялық дайындығының болуы.

Ұжымдағы жағымсыз психолгиялық құбылыстарды айта келе, жікшілдік пен алдамшы достықтың алдын-алу мен жою туралы жұмыстардың маңыздылығын ерекше атап өткен жөн.

 

3. Тұлғаралық қарама-қайшылықтардың алдын алу мен жою.

 

Ұжым адамдардың жолдастық ынтымақтастығы мен бір-біріне көмек көрсетуіне негізделген. Алайда жекеленген топтарда бәрібір дау-дамай болу мүмкіндігі орын алады. Әскери ұжымның ерекшеліктерінің бірі оның әртүрлі өндірістік, спорттық ұжымдардан келген адамдардан құралуы. Бұл адамдардың идеологиялық шыңдалу, жалпы және кәсіби дайындық, ұжымдық ерекшеліктерінің даму деңгейі әртүрлі болады және бұл ерекшеліктері әскери ұжымға бейімделуіне ықпал жасайды.

Ұжымда өзара түсініспеушіліктің болуы, даудың пайда болуына әкеледі. Дау-дамай дегеніміз эмоциялық жағдайға байланысты өзара түсінесе алмайтын адамдардың арасындағы қарама-қайшы қатынас түрі. Ұжымдағы даулар келесі себептер бойынша туындайды:

• жетекшілердің жеткіліксіз дайындығы, тәрбиесіздігі, адамдарды немесе белгілі бір қызмет түрін басқара алмауы, жетекшінің стилі мен ұжымның жетілу деңгейінің сәйкессіздігі;
• әлеуметтік жағынан жетілмеген тұлғалардың болуы: тәртіп бұзушылар, пайдақорлар, өзімшілдер, мансапқорлар, ұрлықшылар, маскүнемдер және т.б.
• жеке мүшелерінің саналы тәртібінің болмауы;
• жаңалыққа қарсыласуға әкелетін жұмыстағы салғырттық;
• ұжымның жеке мүшелерінің мінез-құлықтарының дертке айналған ерекшеліктері (қызғаншақтық, дөрекілік, өсек-өтірікке бейімділік, дау-жанжалға жиі килігу);
• жеке тұлғалардың әлсіздігінен, мейірімсіздігінен, шектен тыс билікке құмарлығынан, әдепсіздігінен икемсіздігінен көрінетін моральдық тәрбиенің жетіспеуі;
• жеке тұлғалардың бірін-бірі түсінбеуі немесе түсінуге тырыспауы (беделіне әдейі нұсқан келтіреді деп түсініп, өзіне айтылған сынды дұрыс қабылдамау);
• қоғамдық және топтық мүдделері арасындағы қарама-қайшылықтар (рушылдық пен ведомствовалық т.б.);
• жеке тұлғалар мен ұжымның орындалмаған күтілімдері.

Даулардың келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: ішкі тұлғалық дау қандай да бір ішкі қарсылықтың нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жеке қалау-тілек, объективті мүмкіндіктер, дәлелдердің ұштасуы, күдік және т.б. Сыртқы проблемалық жағдай ішкі дауды субъектіге жүктелген және оның қол жеткізуге тиісті міндеттерінің арасында тудырады.

Даулы жағдайды шешу үшін педагогикалық және әкімшілік шаралар ұжым мен оның өнегелі-психологиялық дамуының сақталуын қамтамасыз етеді. Педагогикалық ықпалдың негізгі құрамы болып сендіру әдісі табылады. Әкімшілік шараларға күштеу (мысалы, басқа ұжымға мәжбүрлеп ауыстыру) мен тәртіптіік жазалау жатады. Даудың негізінде бір адамның әрекетінің басқа адмның күтушілеріне сәйкессіздігі жатқанын есерту қажет. Яғни, әрбір адамның әртүрлі мүмкіндіктері мен тілектері, ұштылыстары мен қөзқарастары болады.

Әскери ұжымға негізінен әскери қызметкерлердің оқуын, қызметін ұйымдастырудағы тиіспеушілік жағдайы тән.

 

№8. Әскери тәртіп пен жарғы тәртібі психологиясы. Тәртіпті күшейтудегі кешенді шаралар. Тәртіпті күшейту және жауынгерлерге жарғы тәртібінің тәрбиелеуші әсерін көтеруші психологиялық жағдай. Жарғылық қарым-қатынас және жарғы тәртібі әскери ұжымның тәртібі.

 

1. Жауынгер мен әскери ұжымның тәртібі және тәртіптілігі.

 

Әскери тәртіптің рөлінің артуы халықаралық жағдайдың күрделігімен, нақты әскери қауіптілікпен, қазіргі заманға сай соғыстың талаптарымен байланысты. Әскери тәртіп – бұл сәтті оқудың, ұйымдастырылған қызметтің, ұрысқа дайындығын қамтамасыз ететін талаптар ерекше мүмкіндіктер мен тиянақты иемденген. Әскери тәртіптің мәні қаззіргі заманғы техникалар мен қару-жарақтарды меңгерумен, пайдаланумен байланысты әскери еңбектік шиеленістердің күрделенуімен және қуаттылығының артуымен жоғарылай түседі.

Қазіргі уақытта үлгілі нақты орындаушылықпен, ұйымдасушылықпен сипатталатын, жұмыста жоғары әдениеттілікті сақтауға, ұжымда дұрыс саяси-моральдық жағдайды, жоғары саяси және әскери қырағылықты қолдауға мүмкіндік туғызатын жоғары саяси және әскери қараңғылықты қолдауға мүмкіндік туғызатын жоғары тәртіп деңгейі қажет.

Бөлімшеде әскери тәртіпті нығайту бойынша жұмыстар көп жоспарлы түрде жүргізіледі. АӘД оқытушысы сияқты офицердің «тәртіп» туралы түсінігі келесідей:

• адамдарға қойылатын талаптар жүйесі. Тәртіптің талаптары ҚР Конституциясында, әскери антта, әскери жарғылар мен заңдарда көрініс табады;
• адамдардың сәйкес талаптарды орындауы. Демократиялық қоғам, әскер мен флот жағдайында бұл саналы тәртіп делінеді;
• жеке құрамның өз талаптарын орындау жағдайы (жоғарғы, төменгі, тұрақты, тұрақсыз тәртіп);

Әскери қызметкердің жеке ерекшеліктері – тәртіптілік, яғни әскери тәртіптің талаптарын саналы және міндетті түрде орындау. Тәртіп сөзінің көп мағыналы екенін ескере отырып, оны орнықтыру бойынша жұмыстардың көп жоспарлылығын айта кеткен жөн: әкімшілік жұмыс-тәртіпті сақтау үшін талаптар қою; түсіндіру жұмыстары – осы талаптарды әскери қызметкерлердің түсініп, қабылдауына қол жеткізу; талдау жұмыстары - әскери бөлімдегі, ұжымдағы тәртіп жағдайын бағалау; педагогикалық жұмыстар-жауынгерлерді тәртіптілікке тәрбиелеу.

Психологиялық жоспарда бөлімшенің әскери тәртібін орнықтыру бойынша негізгі жұмыстардың бірі болып жауынгерлерді тәртіптілікке тәрбиелеу табылады. Жауынгерлердің тәртіптілігі – оның мінез-құлқының, жеке басының маңызды белгісі және моральды-ұрыстық ерекшеліктерінің бірі.

Оған келесілер жатады:

• қажеттілік, ұмтылыс түрінде көрініс табатын дамыған мотивациялық сфера, жарғылық талаптарды қатаң сақтау, міндеттер мен тапсырмаларды орындау;

• жеке мүдде мен ниетке толығымен сай келетін бұйрықтар мен талаптарды орындауға қызығушылығы мен дайындығының арақатынасы;
• техниканы, қару-жарақтарды, бағыныштыларды басқару бойынша қажетті әрекеттерді орындау дағдысы;

Әскери тәртіпті орнықтыру бойынша командирлердің, басшылардың жұмыстары келесілерді қамтиды:

• бағыныштылардың жеке ерекшеліктерін зерттеу;
• жеке тәрбиелік жұмыстарды жоспарлау;
• тәртіпілікті қалыптастыру деңгейін үнемі бағалу (жауынгердің қызметке қатынасы, оның іс-әрекеттері, қол жеткен нәтижелері, қоғамдық белсенділігі, ықыласы, басқаларға ықпалы);
• үнемі орындау, жағдайға бейімделу, өзін-өзі бағалау үшін критерилерді құру есебінен жарғылық нормалардан жауынгерлердің жүріс-тұрысының ауытқуын алдын-алу;
• жауынгерлердің биографиялық ерекшеліктері мен жағдайын ескере отырып, олардың жүріс-тұрысын үнемі болжамдау;
• әскери ұжымды біріктіру;
• бөлімшедегі жарғылық тәртіпті қолдау.

Жеке құрамның жүріс-тұрысының көрсеткіштері болып табылатын ұжымды психологияның топтық ерекшеліктері (ұрыстық қарқын, икемделу және т.б.) мен басқа элементтерінің (пікір, дәстүр, қарым-қатынас және т.б.) жиынтығы әскери ұжымның тәртіптілігін көрсетеді. Ұжымның тәртіптілік деңгейі әлеуметтік-психологиялық құбылыстарымен анықталады. Олардың ең негізгілері келесілер болып табылады:

• әскери тәртіптің талаптарына қатынасы, топтық әрекеті жүзеге асырылуы, жауынгерлердің араласуы бойынша ұжымның ұстанымы, нормалары және дәстүрлері;
• әлеуметтік-психологиялық құрылым-мамандарды жайғастыру, ішкі ұжымдық топтардың ерекшеліктері, ішкі топтық міндеттері болу;
• ішкі ұжымдық құрылымның сапасы, әрбір жауынгермен ұжымның абыройын бағалаудың, мойындаудың объективтілігі, тұрақтылығы;
• ұжымның өміріндегі жағымсыз құбылыстардың алдын-алу және жою қабілеттілігі әскери тәжірибеде тәртіпті бұзудың ішкі және сыртқы себептері айқындалған. Ішкі себептерге бөлімшеде қатаң жарғылық тәртіптің және жеке жарғылық нормалардың орындалу қажеттілігіне сенімнің болмауы, жауынгерлердің әскери жарғылар талаптарын аз білуі, басшыларының бағыныштыларға қоятын талабының аздығы, тәртіптілікті бұрмалау жатады. Сыртқы себептерге әскери кезеңге дейінгі жауынгерлерде қалыптасқан кесірлі бейімділігі, әдеттері, отбасылық-тұрмыстық қатынастағы жағымсыз құбылыстар, жарғылық нормалардан ауытқу жатады.

 

1. Жарғылық тәртіптің жауынгерлерге тәрбиелік әсерін арттырудың және тәртіпті орнықтырудың психологиялық шарттары.

 

АӘД оқытушысы өз тәрбиеленушісінің қызметке келгенде мүлдем жаңа жарғылық қатынастар жағдайына тап болатындығын ескерту қажет. Жауынгерлерді осы ортаға дайындау керек. Күн тәртібін, өзін ұстау ережелерін сақтау жауынгерлердің тәртіптілігін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Оқытушы жарғылық тәртіптің жауынгердің жеке басының қалыптасуына әсер етуінің ерекшеліктеріне сүйену қажет. Бұл әскери қызметке дайындық бойынша мектептің тәрбиел мүмкіндіктерінің толық жүзеге ауысуына септігін тигізеді.

Жарғылық тәртіп әскери қызмет негіздерін құрайды. Ол адамдар тобын әскери бөлімшеге, ал қаруланған адамды сарбазға айналдырады. Жарғылық тәртіп – бұл бөлімшедегі әскери қызметте жарғының талаптарын жүзеге асыру. Жарғылық тәртіптің эхлементтері келесілер:

• жауынгерлердің ішкі тәртіп ережелерін орындауы;
• ұрыс техникалары мен қару-жарақтарын сақтау;
• қарауылдық қызметте және тәуліктік қызметте тұру;
• басқа әскери қызметкерлерімен қарым-қатынас жасауға нормаларды сақтау (басшыларға сөзсіз бағыну, ант беру). Ең басты жарғылық тәртіптің үлкен тәрбиелік мәнінің болуы.

Тәжірибе көрсеткендей, бөлімше жауынгерлері жарғылық тәртіпті қадағалаған сайын олардың ұрыстық және саяси дайындық кезіндегі жоғары моральдық-ұрыстық ерекшелктерін қалыптастыру процесс сәтті жүргізіледі. Жарғылық талаптар барлық уақытта, барлық жерде орындалуы тиіс.

АӘД оқытушысы немесе офицер жарғылық талаптарды сенімді түрде түсіндірілсе, оның сөзсіз орындалуын да қатаң талап етеді және жауынгерлер мен әскер қатарына шақырылмағандардың тәртіпті орындауы дағдыға айналды, бөлімшенің әскери тәртіптілігі орнығады.

 

№9. Әскери қызметтің жалпы мінездемесі. Әскери қызмет. Әскери ойын. Әскери кезекшілік. Тактикалық, оқ ату, сапта жүру дайындықтары. Соғыс техникасын зерттеу, эксплуатациялау және күтім жасау. Қарауыл қызметі.

 

1. Әскери қызметтің жалпы сипаттамасы.

 

Әрбір адам өмір бойы қызметтің әр қилы түрімен айналысады. Адамның ең алғашқы қызметі ойын болып табылады. Оқу – қызметтің келесі кезеңі, онымен әрбір адам дамудың белгілі бір кезеңінде айналысады. Әрбір адамның негізгі қызметінің түрі еңбек болып табылады. Ол әрқашан мақсатқа жетуге бағытталады және тікелей немесе еңбектің қаруын пайдалану арқылы бірлескен күш жұмсаумен жүзеге асырылады. Еңбек тұлғаға қалыпты әсер етеді.

Әскери қызмет – ойын кезеңі, оқу мен еңбекті қамтитын қызметтің күрделі түрі. Сондықтан ол әсіресе жауынгердің жеке басына, оның психикалық қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді. Ұрыстық жаттығу әскери қызметтің негізгі бөлігін құрайды.

Жауынгер саяси, арнйы, әскери-техникалық, тактикалық білімдерді игереді, жарғылармен, нұсқаулармен танысады, әскери өмірді таниды. Тұлғаның кейпін анықтайтын берік ілімдер, дағдылар, ой-пікірлер қалыптасады.

Әскери білімдерді игеру арқылы жауынгерлердің басқаларға, оқу шарттарына деген қатынасы қалыптасады. Әскери қызмет – бұл мемлекеттік және қоғамдық мәнге ие міндетті еңбек. Жауынгер техниканы қолданады, ұрысқа жоғары деңгейде дайындалады, үнемі күштеу жағдайында болады, үлкендердің бұйрықтарын орындайды. Әскери қызметтің мәжбүрлігі, жауапкершілігі және маңыздылығы күшті тәрбиелік факторлар болып табылады.

Жауынгерлердің жеке басының дамуына жарғылық тәртіп, адамдармен қарым-қатынас, еңбектің құраладры-техникалар мен қару-жарақтар әсерін тигізеді. Әскери қызмет бұл – ең алдымен, үлкен саяси-әлеуметтік мәнділігімен, ұрыстық техникалар мен қару-жарықтарды қолданумен сипатталатын жауынгерлік қызмет. Оның әсерінен қорғаушының кең пейілді белгілері дамиды. Қызметтің психологиялық құрылымын талдау осы процесте тұлға қалыптасып, адамның психикалық процестері мен психикалық қасиеттері дамитындығын көрсетеді.

Бұл мәселені мектептегі АӘД сабағының педагогикалық мақсаттылығын анықтауда есерген жөн.

 

2. Әртүрлі әскери қызметтің, ұрыстық жаттығулардың және жауынгерлік қызметтің психологиялық ерекшеліктері.

 

Зымыранды-ядорлық қаруларды, оларды жеткізудің жаңа құралдарын пайдалану қысқа уақытта және үлкен қашықтыққа бұрын соңды болмаған күшпен қатты әсер ететін соққы беруге мүмкіндік тудырады. Осыған байланысты әскери қызметтің жауынгерлік кезекшілік сияқты түрінің маңызы жоғарылады.

Жауынгерлік кезекшіліктің ең маңызды психологиялық ерекшеліктері болып оның мемлекеттік маңыздылығы, жоғары деңгейдегі жауапкершілігі, мәжбүрлігі, кезекшілікті жүргізуі табылады. Ең соңғысы күрделі және психологиялық тұрғыдан акті болып табылады. Ең соңғысы күрделі және психологиялық тұрғыдан акті болып табылады. Жауынгер өзінің білімі мен дағдысын пайдалануы керек, ол өзіне деген жауапкершілік пен сенімді сезіну қажет.

Келесі жауынгерлік кезекшіліктердегі жауынгерлік қызмет тәжірибелік қызметтің бір түрі ретінде жауынгердің саналығының өсуіне, оның тәртіптілігін, атқарушылығын, тапқырлығын, ілтипаттылығын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Атыс дайындығы – ұрысқа дайындық барысында жауынгерлердің қызметінің негізгі бөлігін құрайды. Мұнда оқу, міндетті еңбек және ойын кезеңінен элементтері күрделі үйлесім табады.

Саптық дайындық – бұл әскерді оқыту мен тәрбиелеудің маңызды бөлімі. Сап – бұл әскери қызметті орындау үшін адамдарды ұйымдастыру. Сондықтан саптық дайындық кезінде жауынгерлер бөлімшенің құрамында келісіп әрекет етуге дағдыланады, бұйрықтарды орындайды, олардың бірқатар маңызды моральді-саяси ерекшеліктері қалыптасады. Жауынгердің саптық дайындықтың мағынасын, маңыздылығын және қажеттілігін дұрыс түсінуі, сондай-ақ офицердің тәрбиелік мүмкіндіктерді пайдалануы күшті әсерді алдын-ала анықтайды.

Жеке құрамның ұрыс техникаларын үйренуі және оны қолдану бойынша жұмыстар барлық бөлімшелерде жүргізіледі. Жеке құрамның ұрыс техникаларды, техникалық дайындықты игеру және пайдалану процесіндегі мақсатты бағытталған тәрбиелік жұмыстар моральдық-ұрыстық ерекшеліктерді дамытады: отаншылдық, өзара түсіну, бірбеткейлік, ерік-жігер, тәртіптілік.

Тактикалық дайындық – бұл жауынгерлік қызметке ең жақын әскери оқу түрі. Мұнда оқу, еңбек және ойын компоненттері күрделі үйлесімін табады. Тәрбиелік жаттығулар ұрыс тапсырмаларын шешу, дұрыс әрекет жасау мүмкіндігін, моральды саяси және психологиялық қасиеттердің даму жағдайын тудырады. Мұның барлығы саяси сананың, отаншылдықтың, өзіне және жолдастарына сенімділігінің болуына әкеледі. Жауынгерлердің қиындықтарды жеңудегі ірбеткейлік сияқты жігерлі қасиеттерін дағдыландырады. Сонымен қатар, оның тапқырлық, әскери айла, зеректік, ұқыптылық, үнемділік сияқты жеке ерекшеліктерін де дамытады.

Әскери мүлікті, ұрыс техникаларын, әскери объектілерді қорғау және сақтау әрбір әскери қызметкердің әскери қызметінің міндетті компоненті болып табылады.

Қарауылдық қызмет, әскери қызметтің ерекше түрі. Бейбіт уақытта да қарауыл қызметін атқару міндетті болып саналады. Бұл жауынгердің жеке басының дамуына әсер ететін психологиялық фактор болып табылатын белгілі ішкі икемділігін, ынталы болуын туғызады. Қаруыл қызметін атқару жауынгерлердің борыш, отаншылдық, ұжымшылдық, әскери дәстүрге адал болу сезімдерін, бірбеткейлік, шыдамдылық, салқынқандылық, тапқырлық, өзіне сенімділік қасиеттерін дамытады. Олар қызмет барысында, мектеп кезінде АӘД сабағында қалыптасқан база негізінде дамиды. Қазіргі заманғы ұрыс шарттары өзінің атыс құралдарының көптігімен, жағдайдың күрделілігімен және өзгермелілігімен сарбаз үшін денсаулығына және психологиялық тұрғыдан өте қауіпті болып табылады. Адамның қауіпті сезіну мен мазасыздануы оның психикалық жағдайының өзгеруіне әкеледі. Қиналу барлық психиканың жұмыстарына әсер етеді. Ол сезім органдарының қызметіне оң әсерін тигізуі мүмкін, мысалы, көру мен есту органдарның қызметіне оң әсерін тигізуі мүмкін, мысалы, көру мен есту органдарының қызметін жақсарту. Қиналыс қабылдауды күшейтіп, адамның байқағыштығын, сақтылығын арттыруы мүмкін. Қиналыс жағдайы ойдың жетілуін қамтамасыз етеді немесе керісінше, ойдың шашырауына әкеледі. Ұрыс қауіпіне байланысты туған қиналыс тұтастығын беріктігі деңгейінен қиналудың психикалық процестерге әсері тәуелді болады.

Мақсаттылық, ынталылық, белсенділік, жауға деген жек көрушілік, отаншылдық, ұжымшылдық сияқты моральді-саяси қасиеттердің болуы тұлғаның тұлғалығын сақтайтын ішкі күштер болып табылады. Психологиялық дайындықтың негізгі міндеттірінің бірі жауынгердің психикасының сенімділгін және кедергілерді жеңуін қалыптастыру болып табылады. Психиканың сенімділігі, жауап берудің жоғарғы сезімталдығын, дәлдігін, жылдамдығын, зейіннің тұрақтылығын, кез келген уақытта шешімді әрекеттерге үнемі дайын болуын, қамтамасыз ету жолымен жоғалмайды.

 

№10. Ұрыс әрекетінің психологиялық ерекшеліктері. Әскери шеберліктің болмысы мен құрылымы. Білім, дағды, іскерлік-адам әрекетінің компоненті болып табылатын психикалық ілімдер. Автоматтылық. Белсенді ұрыс қимылына жауынгерлерді психологиялық дайындау. Сарбаздың саяси моральді, жауынгерлік, арнайы әскери және дене төзімділігі қасиеттері.

 

1. Әскери шеберліктің мәні мен құрылымы.

 

Жастарды әскери қызметке дайындай отырып, АӘД оқтыушысы қазіргі заманғы соғыстың ерекшелітерін және ең алдымен ұрыстың сарбаздың психологиялық жағдайына әсерін негізге алады. Техника мен қару-жарақтардың, әскерді ұйымдастыру әдістерінің дамуы қазіргі заманғы ұрысты өзгермелі, атыс құралдарымен кемелденген етеді. Мұның барлығы жауынгердің өмірі үшін өте қауіпті және психикалық күштеуді тудырады. Мұндай кезде моральді-саяси және әскери-арнайы дайындықтан өткен сарбаздар ғана жауынгерлік қызметін сәтті орындалады.

Мұндай қасиеттер мектептегі АӘД сабағында қалыптасады. Жоғары саяси саналылықтың негізінде ұрыс техникалары мен қару-жарақтарын толық пайдаануға, ұрысты дұрыс жүргізуге мүмкіндік беретін әскери шеберлік қалыптасады.

Сарбаздың әскери шеберлігі оның жеңіске жетуіндегі маңызды алғышарт болып табылады. Сондықтан шеберлікті қалыптастыру-ұрысқа дайындықтың, оқу-тәрбие жұмыстарының басты мақсаты болып саналады. Әскери шеберлік сарбаздың моральді-ұыстық ерекшелігі ретінде жағдайға бейімделу ептілігінен, ұрыс техникалары мен қаруларын әртүрлі әскери және жауынгерлік қызметте қолдана білу тәжірбиелігінен құралады. Шеберлік әскери мамандықты игеру деңгейі ретінде сипатқа ие болады.

Әскери шеберліктің қалыптасуы мен дамуы жалғасымды процесс болып табылады. Болашақ жауынгердің әскери шеберлігінің белгілері мектеп қабырғасында пайда болады. АӘД сабақтарында әскери қызмет кезеңінде шеберліктің негізіне айналатын көптеген нәрселерді үйренеді. Тәжірбиелік қызмет процесінде олар дамиды, жүзеге асырылады, бірақ төмендп, егер оқу-жаттығу тоқтатылса мүлдем жойылуы мүмкін.

Психологиялық тұрғыдан әскери шеберлік – бұл қазіргі заманғы ұрыс жағдайында ұрыс техникалары мен қару-жарақтарын тиімді пайдалануға, жағдайды дұрыс меңгеруге және ұрыс тапсырмаларын сәтті орындауға мүмкіндік беретін жауынгердің білімінің, дағдыларының, икемділігінің жиынтығы. Білім, дағды, икемділік адам қызметінің компоненттері болып табылатын психикалық құрылым ретінде қалыптасады.

Білім – адамның барлық қызметінің маңызды алғышарты. Өзінің білмейтін, түсінбейтін қызметте табысқа жетуің мүмкін емес. Білім, психикалық құрылым ретінде сол немесе басқа қызмет туралы, нақты болмыстың заттары мен құбылыстары туралы мәліметтер жиынтығы. Білімді игеру кез-келген қызметті орындау барысында басталады. Жеке құрамды оқыту, әскери шеберлікті қалыптастыру, ұрыс техникалары мен ұрысты жүргізу әдістері туралы жауынгерлерге мәліметтер тарату мен сол мәліметтерді олардың игеруінен басталады. Бұл білімдердің маңызды бөлігі жауынгерде мектеп қабырғасынан пайда болады, олардың сапасынан ұрыстық дайындық тәуелді болады.

Қызметті игерудің ең жоғары деңгейі қарапайым ептілік болып табылады. Ол білімді тәжірибеде қолдану мүмкіндігін білдіретін психикалық құрылым. Білімнің динамикасын қарапайым ептілікке айналуы заңды құбылыс, оның динамикасы көп білімнің сапасынан және оларды тәжірибеде қолданылуынан тәуелді болады. Мысалы, автоматты бір ұстап көргеннен кейін, жауынгер ол туралы жалпы мәліметтерді біліп қана қоймай, онымен атуды да үйреніп қалады. Білімнің қарапайым ептілікке айналуы шеберлікке деген қадам болып табылады.

Дағды, психологиялық құрылым ретінде, бұл әрекетті дұрыс, жылдам, тиімді, жоғары нәтижелермен орындай алу қабілеттілігі. Психологиялық көзқарас тұрғысынан дағдыны қалыптастыру мәселесі – ұрысқа дайындықтың маңызды бөлімі. Дағдының жауынгердің тәжірбиелік қызметіндегі рөлі қандай? Қызметтің табыстылығы сананың мақсатқа бағытталуынан тәуелді болады. Егер сана мақсатқа емес, айталық, жеке қимылға бағытталса, онда нәтиже қанағаттанарлық болмауы мүмкін. Егер техникалық элементтер ешқандай қиындықсыз, қатесіз, жылдам және арнайы бақылаусыз орындалатын болса, онда зейін оларға емес, басқа нәрселерге аударылады. Сананың бақылануынсыз, жылдам, нақты орындалатын әрекеттер автоматизмдер деп аталады. Әрбір әрекет компоненттері ретінде әртүрлі автоматизмдерден құралады. Адамда даму процесінде, анатомиялық-физиологиялық механизмдердің дамуында қалыптасатын дағдылар мен іс-әрекеттер автоматизмдер деп аталады. Мысалы, жүріс, тепе-теңдіікті сақтау және т.б.

Адамдардың қажеттілігіне байланысты туындайтын автоматизмдер де болады. Оларды табылған автоматизмдер дейміз. Мысалы, оқу, гимнастикалық жаттығулар кезінде белгілі автоматизмдер пайда болады. Дағды саналы әрекеттің автоматизацияланған компоненті. Ол әскери қызметте маңызды рөл атқарады.

Қару-жарақтарды дұрыс қолданып, ұрысты жүргізу үшін жауынгерлерге әртүрлі дағдылар қажет. Оларды психологияда моторлы деп атайды. Олар дене шынықтыру, саптық, атыстық, тактикалық дайындықтар процесінде техниканы меңгеру процесінде қалыптасады.

Сонымен қатар, қоршаған ортаға тез және дұрыс бейімделуді, автоматты түрде бақылауды, әрекетті түзеуді қамтамасыз ететін сенсорлы дағдылар адамның балалық шағында-ақ қалыптасады.

Әскери қызметте дұрыс әрекет жасауды, тез және нақты шешім қабылдауды қамтамасыз ететін ақыл-ой дағдылары, ойлау дағдылары маңызды орын алады. Дағдының мұндай түрлері жауынгерлерге өз міндетін тез анықтауға, шешім қабылдауға және дұрыс іс-әрекет жасауға мүмкіндік береді. Дағдының барлық түрлерін қалыптастырудың негізгі принциптері жалпылама болады, өйткені олардың негізінде бірдей физиологиялық механизмдер (шартты байланыстарды, динамикалық стериотиптерді құру механизмдері) жатыр. Жоғары жүйке қызметі туралы ілімге сәйкес уақытша байланыстар мен динамикалық стериотиптер қызмет шарттарына сәйкес болса ғана құрылып, сақталады. Дағдыны игерудің беріктігі өте маңызды болып саналады. Дағдының өнімділігімен объективті себептер әсер етеді, мысалы, қару-жарақтың материалдық бөлігінің жағдайы, оның сипаты, қызмет шарттары, сондай-ақ субъективті себептер әсер етеді. Олар ең алдымен психологиялық себептер (қызметке деген көзқарас, жауапкершілікті түсіну, сенімділік немесе сенімсіздік, көңіл-күй және жауынгердің жалпы психологиялық жағдайы). Дағдының өнімділігі оның өңделуінен тәуелді болады. Қалыптасқан дағды бұзылуы мүмкін. Дағды келесі жағдайларда бұзылады: жаттығу кезінде үзіліс ұзақ уақытқа созылса, қатты шаршағанда немесе шектен тыс жаттығу жұмыстары жүргізілсе, қорқу жағдайында және т.б.

Бұзылған дағдылар қалпына келуі де мүмкін. Білімнің, қарапайым дағдының, ептіліктің негізінде сананың ерекше бақылауын қажет ететін күрделі әрекеттерді орындау мүмкіндігін беретін кешенді психикалық құрылым болып табылатын күрделі ептілік қалыптасады. Олар дағдылар сияқты машықтану, жаттығу, міндеттері тәжірибеде орындау жолымен жасалады. Бірақ оларға қарағанда бұрын алынған білімдер мен дағдыларды пайдалануға, шешім қабылдауға мүмкіндік беретін кешенді құрылымға ие болады. Күрделі ептілктер әскери шеберліктің негізін құрайды. Олардың дамуының негізгі жолы танымдық мүддені, оқу мен қызметке деген адалдықты, шеберлікті меңгеруге ұмтылуды (шаблонға, жатқандылыққа, формализмге тиым салғанда, жаттығуларда, жүктемені біртіндеп, көбейту, немқұрайлық пен шарттылықты жою және т.б.) қалыптастыру болып табылады.

 

2. Жауынгерлердің психологиялық дайындығын түрлері.

 

Қарулы күрес құралдарындағы, ұрыс түрлері мен әдістеріндегі түбірлі өзгерістер жауынгерлерге жоғары талаптар қояды. Техникалық күшті қаруланған қарсыласпен күресуде жеке құрамның психологиялқ дайындығы өзекті мәселе болып табылады. Ұрысты сәтті жүргізу үшін, сарбазға қажетті және бірыңғай, кешенді жүйені құрайтын келесі топтық қасиеттер бөліп көрсетіледі.

Біріншіден, жауынгердің рухани бейнесін құрайтын моральді-саяси қасиеттер. Олардың қатарына жауынгердің дүниетанымы, адамгершілігі, саяси және қоғамдық белсенділігі, халқы мен Отанына адалдығы, әскери борышты сезінуі, отаншылдығы мен интернационализмі, саналы тәртіптілігі жатады.

Екіншіден, жауынгердің ұрыстық, әскери-арнайы қасиеттері. Олар ұрыста қару-жарақтар мен дұрыс тәсілдерді қолдану тиімділігін, жағдайды игеруді, жауды жеңуді қамтамасыз етеді. Оларға жауынгерлік міндетті орындау мен жауды құрту үшін қажетті дағдылар мен білімдер жүйесін құрайтын жоғары шеберлік, тапқырлық, зеректік, батылдық, табандылық, шыдамдылық, қажырлық, ықылас, ерік, ұйымшылдық қасиеттері жатады.

Үшіншіден, жауынгерлік міндетті орындау кезінде моральді және дене дайындығы қиындықтарын жеңу үшін қажетті жауынгердің физиологиялық қалық қасиеттері. Бұл – күш, қуат, ептілік, төзімділік, күшті тез қалпына келтіру қабілеттілігі, жағымсыз және өзгермелі табиғи жағдайларға, жұмыс режимінің өзгеруіне тез бейімделу.

Апат қауіптің нағыз өзі болып табылады. Бұл қауіп сарбазға күшті психологиялық әсерін тигізеді. Офицердің барлық тәрбиелік және жаттығу жұмыстары жауынгердің ақыл-ойына, сана-сезіміне, психикалық жағдайына ықпал етеді. Осының салдарынан жауынгердің психологиялық мінез-құлқының дамуы жүзеге асырылады. Әскери дайындылықтың ең маңыздысы жауынгердің, жеке құрамның психологиялық тұрақтылығы болып табылады.

Сарбаздың психологиялық тұрақтылығы туа пайда болмайды. Ол әскерге дейін, әскер қатарында, оқу-жаттығу міндеттерін орындау кезінде қалыптасады.

Психологиялық тұрақтылық 3 деңгейден тұрады:

• жоғарғы психологиялық тұрақтылық жауынгердің өз міндеттері мен қойылған талаптарды өз бетінше, сенімді түрде орындай алуымен, жағдайдың өзгеруінен күрделенуі кезінде қойылған мақсат пен қызметтің нәтижелігін сақтаумен сипатталады;
• психологиялық тұрақтылықтық қатаң ксіби дағдыларға үйренбеген, әскери шеберлікті толық игермеген, дене күші тұрғысынан жақсы шынықпаған, эмоциялық-жігерлі тұрақтылыққа қол жеткізбеген, әскери шеберлікті игермеген, сондықтан ұжымның, үлкен жолдастарының, командирдің қолдауын қажет етеін жас жауынгерден байқалады.

«Психология жүктеме» түсінігі жинақтамалы болып табылады. Оған ұзақтығы әр түрлі психикалық реакциялар мен олардың жағымсыз әсері қосылады.

Ұрыс жағдайында психикалық реакцияның 3 түрі кездеседі:

• әлсіз реакция қоршаған орта шамалы қиратылған, жанған кезде, жеңіл жарақаттанған кезде, жағдайдың кенет өзгеруінен туындайды, сондай-ақ күшті, ерекше жарық және дыбысты қоздырғыштардың да әсерінен болады.

Жауынгерлер кейбір күштеулердің әсерінен қозады, өзін жинауға қиналады, көңіл-күйі төмен түсіп, өзін нашар бақылайды, берілген пәрмендерге нақты жауап бермейді:

• орташа реакцияны бұзылған объектілердің, ұрыс техникаларының, үйінділердің өртенудің айтарлықтай көлемімен жеңіл және ауыр жарақат алған адамдардың көп санын көргенде жауынгердің басында тудырады. Кейбір жауынгерлерде енжарлық, қояншық пайда болады, оларды басқару қиындай береді, ал атқарған жұмыстарының сапасы төмендей түседі;
• күшті реакция толық бұзылу, қатты өрт жағдайында, жауынгерлердің қатты апатқа ұшырауында туындайды. Бұл жағдайда байланыс жоғалады, бағдарлана алмайды, дұрыс емес әрекеттер жасайды.

Жауынгердің психологиялық дайындығы моральді – саяси, ұрыстық және дене күші процесінде жүзеге асырылады.

Бұл жағдайда келесілерді атап көрсетуге болады:

• қазіргі заманғы соғысқа жалпы психологиялық дайындық жасау. Бұл Отанды қорғауға ұрыс жағдайында белсенді әрекет жасауға дайындықты, отандық сезімді, жеңіске жетуге сенімділікті, өзін құрбан етуге дайындықты, яғни белгілі бағыттылықты, мақсатқа ұмтылуды, ынталандырушылықты құрылымды қалыптастыру;
• ұрысты жүргізуге арнайы психологиялық дайындық, психогенді қоздырғыштарға психиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• алдағы қызметке нақты нұсқау қою, оның міндеттерін анықтау;
• жағдайды дұрыс бағалау жолымен әскери қызметкерлердің психологиясының функциональды белсенділігін көтеру үшін қауіпті қатермен байланысты.

Бейбіт уақытта мұндай жағдайда тоолық қайта жасау мүмкін емес. Ең күрделі жағдайларда рухтың қатысу мүмкіндігін жағдайды дұрыс түсіну мен дұрыс шешім қабылдап, сенімді түрде әрекет ету мүмкіндігін беретін жауынгердің психологиялық шынығуының қозғалысы – бұл сарбаздың ұрысқа психологиялық дайындығының ең маңызды, бірақ дара емес компоненті.

Ол сондай-ақ келесілермен қамтамасыз етілеі:

• жауынгерлердің берік идеалық сенімділігі жүйесін құру. Оның көмегімен беріктіліктің ішкі тірегі құрылады. Сенімділік ең басты рухани тірек болып табылатын тұлғаның ішкі мазмұны;
• әскери шеберлікті қалыптастыру. Ол жауынгерлік міндеттерді сәтті орындаудың алғышарттары ғана емес, өзіне сенімділіктің бастауы болып табылады;
• қазіргі заманға сай ұрыс туралы дұрыс болжамдар жүйесін жасау, оның көмегімен нақты жағдайға дұрыс бағдарланып, қауіпті тудыратын барлық факторлардың қауіптілік деңгейін дұрыс бағалай алады;
• барлық психикалық қызметтерді жаттықтыру, әсіресе жауынгерге жағдай туралы дұрыс ақпарат алуға көмек беретін танымдық және эмоциялық-жігерлі ызметтерді жаттықтыру.

Жоғарыда көрсетілген бағыттар бойынша жұмыстар ынталандырушы жағдайды, дағдыларды қалыптастырудың, болжамдар жасаудың, танымдық процестерді жаттықтырудың, сезімдерді дамытудың психологиялық механизімдеріне негізделген. Осылайша, сарбаз психикасының барлық сфералары қамтылады: мотивациялық, танымдық, эмоциялық-жігерлі, двигательді. Кешенді әсер ету кешенді нәтижені, яғни жауынгердің Отанды қорғауға жан-жақты дайындығын қамтамасыз етеді.

 

№11. Әскери педагогика және оның міндеттері. Әскери педагогика пәні және оның құрылымы. әскери педагогиканың әдістемелік негіздері. Әскери педагогиканың негізгі міндеттері.

 

1. Әскери педагогика және оның міндеттері.

Армияның ерекше әлеуметгік көрініс ретінде пайда болғаннан бастап жеке құрамның оқытуы мен тәрбиесі әскери істің маңызды бір бөлшегі болып табылады. Бұл бөлшек қолданбалы әскери педагогика болып табылады және ол әскерлердің ұрысты ұтымды жүргізуіне жан-жақты дайындығына манызды қызмет етеді. ¥зак уакыттар бойы әскери педагогикалық мінездемелер мұра ретінде, макал-мәтел, әңгіме ретінде ұрпақтан-ұрпақка беріліп отырған.

Әскери істің күрделенуіне байланысты, әсіресе ұлттық мемлекеттердің пайда болуы заманында және көптеген салыстырмалы тұрақты армиялардың пайда болуы әскери педагогиканың одан әрі дамуынаа әсер етті.

Жалпы әскери педагогикалық тәжірибе казіргі кезеңде нұсқамаларда, нақыл сөздерде, жарғыларда, бұйрықтарда және тағы басқа жазба құжаттарда өзінің әсерін тауып отыр. Мемлекеттің тарихи даму жағдайы, сол және басқа мемлекеттің армиясының қалыптасу мәселелері, жеке құрамының ұлттық ерекшеліктері және тағы басқа әскери педагогиканың мазмұнына және оның даму барысына әсерін тигізді.

XX ғ. басында әскери педагогика өз бетінше ғылыми сала болып қалыптаса бастады. Бұл кезеңде жаңа қарудың түрлері пайда бола бастады, қарулы күрестің түрлері мен әдістері өзгерді, мұның бәрі әскерге жана көзқарастарды, тәрбие мен оқытудың жаңа тәсілдерін енгізуді қажет етті. ХХғ 50-60ж.ж. басталған әскери істегі сапалы өзгерістер, әскердің жаңа ұрыс техникасымен және қаруларымен камтамасыздандырылуы, әскери қызметтің сипатының өзгеруі, талаптың өсуі, жеке құрамның әлеуметтік психологиялык ерекшеліктерінің елеулі өзгерісі әскери педагогиканың көптеген жаңа мәселелерін жетілдіру кажеттілігін көрсетті. Бұл өз кезегінде кадр басқармасының назарын әскери педагогикаға аударды, соңдай-ақ бұл мәселелерді шешетін орталықтар құрылды.

Әскери академияларда, институттарда және училищелерде әскери педагогика-психология кафедралары құрылды, әскери педагогика-психологиялық сабақтары енгізілді, оның мақсаты тыңдаушылармен курсанттарды психологиялық-педагогикалык біліммен, дағды мен шеберлікпен қаруландыру болатын. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің жаңадан даму жағдайында әскери педагогика қарқынды даму кезеңіне кірді.   Қазіргі   заманғы   жағдай   оқу   тәрбие   қызметіне   Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуына сәйкес түпкі қайта құру міндетін алға қойды. Бұл әскери педагогикадан әскери тәжірибенің кажеттіліктеріне шешім бетбұрысты, армиядағы және жанадан кұрылып жатқан кешенді жетілдірулерді сондай-ақ офицерлер, прапорщиктер және сержанттардан   педагогикалық шығармашылығьн дамытуды талап етеді.

Іргелі теориялық мәселені жетілдірумен қатар оны зерттеп ортақтандырып және әскери педагогикалық тәжірибенің күнделікті қолданысына ендіру, сонымен қатар командирлер мен саяси қызметкерлер бөлімше мен бөлімнің ұжымдық ұйымына, олардың жоғары ұрыстык дайындығына, әскери шеберлігіне, жеке құрамның тәртібі мен ұйымшылдығына қажетті тәжірибелік ұсыныстарды дамыту болып табылады.

2Әскери педагогика пәні және оның құрылымы.

Әскери педагогика бұл жауынгерді оқыту мен тәрбиелеу туралы ғылым. Оның мақсаты жауынгерлер мен әскери ұжымдардын кызметтік және жауынгерлік тапсырмалардың табысты орындалуыньң педагогикалық заңдылықтарын және әскери қызметкерлер мен ҚР азаматтарының жан-жақты дамуын зерттейді. Әскери   педагогиканың басты қызметі- ержүрек әрі  батыл,   саяси-моральдік,   жауынгерлік-психологиялық  және   жоғары жауынгерлік  шеберлікті   меңгерген      Отан   қорғаушыларды   дайындау. Сонымен қатар әскери педагогика барлық теориялық және   практикалық мәселелерді зерттейді. Әскери педагогиканьң ерекшелігі оның армиядағы және флоттағы педагогикалық ықпал ету обьектісі ерлік көзқарастары қалыптасқан ересек адамдар болып табылады. Сонымен қатар әр жауынгер өз оқуының сапасы мен тәрбиесіне жеке жауапты.

Қарулы   Күштер   жағдайында   мұндай   педагогикалык   ықпал   ету нәтижесінде «әскери үжым» (бөлімше, бөлім, корабльде) деген ерекше түсінік пайда болды. Әрбір бөлім (корабль) өзінше күрделі жүйе яғни жауынгерлік,  қызметтік,   саяси-ұжымдық және  идеологиялық үжымдар больш табьлады. Әскери істі  үйымдастыруда және жеке құрамды саяси-моральдік, психологиялық және дене дайындығында офицерлер маңызды рөл атқарады. Әскери ұжымдағы қарым-қатынас әскери жарғыда қатаң белгіленген. Жеке қүрамды оқыту мен тәрбиелеуде маңызды рөл бірыңғай бастыққа тиесілі, ол өзіне тапсырылған бөлімнің (бөлімше, корабль) өмірі мен  қызметіне  толық  жауапты  болып  табылады.   Прапорщиктер   мен сержанттар    оқыту    мен    тәрбие    жүмысында    офицерлердің    жақън көмекшілері болып табылады. Бірақ сабақтарда, ашық сабақтарда, саяси  шараларды өткізу кезінде маңызды орынды әкімшілік емес, педагогикалық қарым-қатынас алады.

 Қазіргі заманғы әскери педагогика тек тиісті білімдер жүйесі ғана емес сонымен қатар жеке құрамның нәтижелі тәрбиесі оқуъі және психологиялық дайындық дамуына бағытталған ұйымдасқан зерттеушілік қызмет болып табылады. Оның негізгі кызметі: танымдык, диагнозды-болжамдық, ғылыми-білімдік жүйесі болып табылады.

Әскери педагогикалық құбылыс және қызмет барысындағы байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттей отырып әскери  _педагогика ең біріншіден, адамның жеке басына, жауынгердің жеке басының қасиетіне, оқуға қабілеттігіне, тәрбиесіне және ішкі мүмкіндіктеріне назар аударады. Міне, сондықтан әскери окытушы және тәрбиеші, әскери білім ахуалы және тәрбиеленуші, жалпы әскери ұйым педагогикалық кұбылыс ретінде әскери педагогикалық зерттеулер мен әскери педагогикалық практика назарында болады.

Әскери педагогикада жеке бастың мазмұны көбінесе жауаынгердің окытылуы мен тәрбиесінің нәтижесі болып табылады. Әскери педагогиканың құрылымы әдістемелерден, теориядан және тәжірибеге арналған нұсқамалардан тұрады. Оның негізін өмірлік бақылаулар мен зерттеулер нәтижесінде алынған фактілер, сондай-ақ   категорияларға бөлінген принциптер заңы, ғылыми концепциялар, гипотезалар, тәжірибелік тексеруден өтуі тиіс ғылыми қорытындылар, әскери педагогикалық болымның әдістемелік зерттеулер, сонымен қатар өнегелік құндылықтар жүйесі (жауынгердің жеке басын құрметтеу, еңбексүйштік, пысықшылдық, ержүректік т.б).

Соңғы кезде әскери педагогиканың дәстүрлік құрамы кеңейді, оған әскери педагогикалық құбылыс, интеллектуалдық және дене дайындығының дамытушылық, психологиялық өнер, педагогикалық ойлау және тағы да басқалары кіреді.

Әскери педагогикалық теорияда және практикада басқа ғылым салалары белсенді қолданылады, яғни информация, басқару, тіке және қайта байланыс, интенсификация, оптимизация, алгоритмизация және т.б. жатады. Басқа ғылымдар саласы сияқты әскери педагогика да бір орында тұрмай дамыды.

3       Әскери педагогиканың әдістемелік негізі.

Әскери педагогиканың әдістемесін өзара байланысты келісілген бес кезеңде қарастыруға болады:

1-ші кезең-гнесеологиялық. Оның мазмұнын негізгі заңдары (қарама-қарсы жақтардың бірлестігі мен күресуі, саннан сапаға өту, болуымызды терістеу), диалектикалық материализмнің категориялары (құбылыс пен маңызды калып пен мазмұн, мүмкіндік пен болмыс, себеп пен нәтиже, қажеттілік пен кездейсоқтық, ортақ, ерекше, жалғыз және т.б.) және принциптері   (әділдік,   анализдің   жан-жақтылығы,    даму,     теория   мен практиканың    бірлестігі,    ақиқатгың    нақтылығы)    кұрайды.    Берілген әдістемедегі   кезеңдегі    ойлар    жиынтығы    зерттеушілер   мен    әскери

·                   педагогтарды танымдық және тәжірибелік қызметін бағыттайды, сонымен қатар әрбір қоғамдық процесті «тірі, әрдайым даму үстіндегі, зерттеуге» арналған әділ қорытындыны қажет ететін құбылыс ретінде қарастыруға  мүмкіндік туғызады.

·                   2-ші кезец - дүниетанымдық. Оның негізін әскери педагогикалық құбылыстың сапалы өзгешелігін, олардың арналуын, ерекшелігін, басқа қоғамдық құбылыстармен байланысын көрсете  алатын ойлар құрайды.

·                   Мұнда келесі ойлар кіреді

·                   Адамның жеке басының қалыптасу факторы;

·                   тәрбиенің мәні, оның даму зандылықтары, адамдар өміріндегі және қоғамдық прогрестегі маңызы;

· жеке бастың үйлесімді дамуы;

· жеке адамның белсенді және шығармашылық қызметі;

·   оқыту  мен тәрбиелеудің өмірімен,  демократиялық құрылыстың тәжірибесімен байланыстары;

·   ұжымның тәрбиелеуші рөлі;

o  -     Отанды қорғау;

o   -    Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің қүрылымының принциптері;

o   -    қазіргі тандағы жағдайдағы соғыс пен бейбітшілік диалектикасы және т.б.

o        Қазіргі танда Қазақстан 2030 стратегиясына сәйкес әлеуметтік болмысымызда педагогтандыруды күшейту, оқуда, еңбекте және әскери ұжымда, барлық қоғамдық дамуда қальштасу әсерін жоғарылатуды жүзеге асыру болып табылады.

o        3-ші кезең - ғылыми-мазмұнды. Оның негізін әскери педагогикалық процестің заңдылықтары мен принциптері құрайды. Сондықтан да ол  жауынгердің оқуы мен тәрбиесін зерттейді және тәжірибелі әскери  педагогикалық кызметтің әдістемелік функциясын орындайды.

§           4-ші   кезең -  гнесеологикалық.   Ол   әскери   педагогиканың дамуының жалпы   проблемаларын қамтитын ғылым ретінде:

§    -           әскери педагогиканың пәні мен объектісінің корытындысы және негізгі ойдың дамуы мен қалыптасуын;

§     -         әскери педагогиканың негізгі кезеңдерінің ғылыми мазмұнын шығару және мінездеме беру, олардың әскери педагогикалық білімдер    жүйесінде     орнын   аныктау,     әскери    педагогика терминологиясын нақтылау;

§           - әскери педагогикалық  теорияларды құрылымына және құрастыру тәсіліне калыптасуды талап ету;

§           - әскери педагогиканың басқа ғылымдармен байланысын зерттеу

§           әскери педагогикадағы жауынгерді оқьггу мен тәрбиелеу теориясы мен практикасы арасындағы байланысты табу және нақтылау.

·                   әскери педагогиканың дамуын болжамдау, зерттеу проблематикасын қалыптастыру, ілгері және қолданбалы зерттеулер арасындағы қарым-қатынасты табу, әдістемелік мінезді дамыту т.б. жатады.

·                   5-ші кезең - әдістемелік. Оның негізін әскери педагогикалық зерттеулердегі әдістемелік білім, әр-түрлі қызметтік жағдайлардағы талаптар құрайды. Әскери педагогикада теориялық қорытындылар, бақылаулар, тәжірибе, әңгіме, жазбаша сұрак-жауап, жауынгердің қызметінің қорытындыларын зерттеу, іс-қағаздарды және басқа да ғылыми әдістемелерді зерттеу белсенді қолданылады. Әскери педагогикалық зерттеулерде, өндеу калыптастыру және әлеуметтік-математикалық әдістемелерді қолдану аясьнда тәжірибе жинақталуда. фотосуреттер, видеотаспалар, үнтаспаларды қолдану арқасында зерттеулер нәтижелілігі артты.

4 Әскери педагогиканың негізгі  міндеттері.

·                   Әскери  педагогика  өз  міңдеттерін  жүзеге  асыра  отырып     әр-түрлі мазмұнды және түрлі мәселелерді шешеді;

o        Қарулы Күштердегі әскери педагогиканың мазмұнын, ұйымдастырылуын, әдістемесін, оның заңдылыктары мен ерекшеліктерін зерттеу;

·                   -        оқыту мен тәрбилеу көзқарастарын дәлелдеу және жетілдіру,сондай-ақ кайта кұру жағдайында олардын талаптарын армия мен әскери флотта ұрыстық және т.б. ескере отырып жауынгерді оқыту мен тәрбиелеу әдістемелері мен құралдарын жетілдіру;

o        оқытылатын    сабақтардың    барлык    түрін    дамыту  және жаңашылдандыру, тәрбие жұмысының түрлерін басқару және бағалау жұмысы, жауынгердің білімділігі мен тәрбиесі және әскери ұжымды жан-жақты дайындаудың нәтижелі жолдарын табу;

·                   -        педагогиканың зерттеу обьектісі ретінде жауынгерлер мен әскери ұжымның жеке ерекшеліктерін зерттеу, саяси моральдік көзқарасты, жауынгерлік әзірлікті және тәртіптің сапасын жоғарылату;

·                   -        әртүрлі шендегі әскери қызметкердің өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі  оқыту  әдістемесінің  мазмұнын,  мақсаттарын,  заңдылықтарын қалыптастыру;

·   -     әскери педагогикалық процесте офицерлер, прапорщиктер, сержанттардың рөлін анықтау және олардағы педагогикалық мәдениет пен шеберлікті қалыптастыру;

·  -      әскери педагогикалық зерттеулерде әдістемені жетілдіру және ұйымдастырушылык, жинақталған тәжірибені шығармашылық түрде енгізу және жинақтауды зерттеу.

·                   - достастық мемлекеттер армиясының әскери педагогикалық теория мен практикалық тәжірибелерін зерттеп, өз әскерімізді оқыту мен тәрбиелеуде қолдану.

- әскери педагогикалық теория мен практиканың дамуын болжамдау.

- басқа мемлекеттердің армияларын дайындау жүйесін зерттеу. Әскери педагогикадағы негізгі мәселелер қарулы күштердің ұрыстық күшін күшейту мақсатында адам күшін белсенді дайъндау, қазіргі заманғы педагогикалық   ойлауды   қалыптастыру,    оқыту-тәрбиелеу    жұмысында  әлеуметтік      әділдікті     толық      есепке      алу,      әскери     ұжымдарда  шығармашылыкты дамыту, міндеттерді сапаны орындау, немқұрайлыққа және  еріншектікке  қарсы  күрес,  әскери тәртіп  пен  адам  қүқығының бұзылмауы, ішкілікке карсы және басқа   да   жаман әдеттерге қарсы іс-шараларды үйымдастыру жолдарында ізденістер жасау.

 

№12. Бөлімдегі әскери педагогикалық процесс. Әскери педагогикалық процестің ерекшеліктері. әскери педагогикалық процесте басшылар мен қол астындағылардың өзара қарым-қатынасы. Әскери патриоттық процестің заңдылығы мен қарама-қарсылығы. Әскери – патриоттық процеске басшылық ету.

 

§ 1. Әскери педагогикалық процесс.

1.1. Әскери педагогикалық процестің жалпы мінездемесі.

 

 Жауынгердің    өз    міндетін   табысты    орындау    үшін    ,    әскери педагогикалық процестің қарамағында дайындалуы керек. Ол процеске ұйымдастырылған , белгілі максатқа бағытталған, командирлер мен саяси қызметкерлер және  оларға бағыныштылар  арасындағы  қарым-қатынас жатады. Оның негізгі міндеті ,    жеке құрамның сенімінің калыптасуы, жауынгерлік шеберлік, жоғары техникалық дайындық, қырағылық пен тәртіптілік, патриоттық және интернационалдық борышына берілгендік, дене дайындығы және психологиялық беріктік болып табылады. Әскери педагогикалық процесс   жеке қүрамның әскери қызметшінің барлык түрін жинақтайды және қалыптастырады. Ол соғыс уақытысында да, бейбіт

кезеңде де ұйымдастырылады.

Педагогиканың кұрылымдық процесі жоспарланған сабақтардан, ашық сабақтар мен жаттықтырулардан, педагогикалық  жағдайдағы қызметтен, саяси тәрбиелік және жалпы-спорттық жұмыстардан тұрады. Жауынгерлердің өзін-өзі тәрбиелеуі мен оқуы оның тікелей өндірістік және нәтижелілігінің себебі болып табылады.

Бұл процестің жүйе құрушы бөлшегі болып оқыту-тәрбиелеу жұмыстары жатады. Әскери педагогикалық процестің ішкі мазмұны больш әскери қызметкерлердің белсенді ұжымдық және жеке танымдық қызметі больш табылады. Оның міндеті мыналарға байланысты:

-     оқу-тәрбие жұмыстарының түріне;

-     оқытылатын сабақтың мазмұнына, мінез-құлық ережелеріне, оқытылатын техника мен қаруландырудың ерекшеліктеріне, кызметтік және жауынгерлік міндеттерді шешу жолдарына;

-      тәрбиелік іс-шараларды, ашық сабактарды, жаттықтыруларды, сабақты ұйымдастыру мен өткізу әдістемесіне;

-      табиғи-климаттық жағдайға байланысты сабақты материалдық-техникалық қамтамасыздандыруына

-      әскери ұжымдағы өнегелі, әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынасына;

-      жауынгерлердің дайындығы мен педагогикалық мәдениетіне;

-      әскери педагогикалық процестің ерекше белгісі жауынгерлердің оқу-танымдық жұмысы болып табылады және әскери қызметін белсендірудің бір жолы -бәсекелестік жарыстар болып табылады.

Әскери педагогикалық процестің нәтижелілігі әскери қызметкерлердің арасындағы педагогикалық қарым-қатынастың мазмұны мен түріне байланысты. Әскери педагогикалық процестің нәтижелілігінің негізгі белгісі болып жауынгерлер мен әскери ұжымдардың қызметін және жауынгерлік міндеттерін сапалы орындауында.

 

2. Әскери педагогикалық  процестің ерекшеліктері.

 

Өзгеше педагогикалық құбылыс ретінде әскери педагогикалык процесс көптеген ерекшеліктерге толы. Оның негізгілері:

-      оның саяси бағыттылығы;

-      әскери жарғы талаптарына қатаң сәйкестік және жауынгерлік дайындықты әрдайым көтермелеу;

-      барлық қызметтің тығыз байланыстылығы;

-      жеке кұрамның құрлықтағы, судағы және әуедегі әскери дайындығы-әскери қызметкерлердің, бөлімше мен бөлімдердің дайындығының негізгі бөлігі болып табылады;

-      жауынгерлердің теориялық және практикалық дайындығының біртұтастығы;

-      оқу     мен     сабақтың  жоғары  оқу-материалдық қамтамасыздандырылуы;

-      оқу-тәрбие жүмыстарының соғыс жағдайына жақын жағдайда өтуі;

-      жауынгерлердің жеке және ұжымдық дайындығының бірлестігі;

-      көп кезеңді, көп жоспарлы және көп түрлі жағдай туындауы;

-      әскери педагогикалық процесті дайындауда және іске асырудағы командирлер мен бастықтардьң негізгі рөлі.

 

3. Әскери педагогикалық процестегі бастықтар мен бағыныштылардың қарым-қатынасы.

Әскери       педагогикалык    процесте    ұйымдастырушылық    және жұмылдыру жұмыстарын офицерлер, сержанттар, старшиналар, қоғамдық ұйымдар орындайды. Олар жауынгерлердің оқуы мен тәрбиесін үйымдастырады, осы процесті басқарады, іс барысын бақылайды, корытындысын бағалайды және керекті толықтыруларды енгізеді.

Бөлімшенің негізі офицер болып табылады. Олар рота мен взводтың жоғары дайындығына толық жауапты. Олар әскери ұжымда беделді, өз кәсібінің маманы ретінде өнеге көрсете алатын, өз міндетіне беріктігі, өнегелілігі, тәртіптілігі мен ұқыптылығымен өнеге керсете білуі тиіс.

Прапорщиктер де әскери педагогикалық процесті ұйымдастырушы болып табылады. Олар жауынгерлер мен матростармен тығыз байланыста бола отырьш олардың қызметі мен тәртібіне тікелей әсер етіп офицерлердің жақын көмекшілері больш табылады. Бұл жоғары мамандандырылған, адамдармен жұмыс істеуде тәжірибесі мол бөлімшелердегі тәртіп сактаудың және адам тәрбиелеудің мамандары.

Жауынгерлерді (матросторды) оқыту мен тәрбиелеуде рота старшиналары едәуір рөл атқарады - бұл негізінен қатал, талапты және өз бағыныштыларына әкесіндей қарайтын адамдар.

Сержанттар көптеген бөлімшелердің командирлері болып табылады және әскери педагогикалық процесті ұйымдастырушылар қатарына кіреді. Кіші офицерлік құрам тәрбиеліліктің, жауынгерлік бірлестіктің және бөлімшелердің дайындығының негізін қалыптастыратын болса, сержанттар әр күн сайын жауынгерлер мен матростарға басшылық етіп түйісіп, тығыз жұмыс атқарады, күрделі техниканы меңгереді, әскери ұжымда бедел мен тәжірибе жинақтайды.

Қоғамдық ұйымдар әскери педагогикалық процесте жұмылдырушы күштер қатарына енеді. Арнайы кәсіби және жалпы білім беретін мектептерде АӘД пәні мұғалімі оқушыларға АӘД пәнін ұйымдастырушы және басқарушы қызметін атқарады. Бөлімшелердегі жауынгерлер әскери педагогикалық процесте белсенді қатысушылар болып табылады. Кез -келген командир жауынгерлердің жалпы және жеке ерекшеліктерін біліп, оларды өз кызметінде ескеруі тиіс.

 

4.      Әскери  педагогикалық процестің заңдылықтары мен қайшылықтары.

 

Әскери педагогикалық процесте әр-түрлі кезендер мен топтарға бөлінген зандар мен заңдылықтар колданылады. Мұнда табиғат дамуының жалпы заңдары, саннан сапаға өту, бірлестік пен екі жақтың қүресі, болымсызды терістеу заңдары ыкпал етеді. Әскери педагогикалық процесте әскери техникалык, фактор шешімді әсер етеді. Қазіргі заманғы әскери техника тынымсыз жаңаруда: микроэлектрониканың, автоматика, есептеуіш техникалардың ғылыми базасы дамып жатыр, соған байланысты әскери мамандардың осы күрделі процестерді түсініп оны игеруі және әскери кызметкерлердің қолдана білуі тиіс. Осыдан бастап жауынгерлердің теориялық, жалпы ғылыми білімі, интеллектуалды дағдысы және жалпы дайындығы артады, Әскери педагогикалық процесс жеке бастың қалыптасуының психологиясының заңдылыктарына және әскери ұжымдардың дамуына сәйкес ұйымдастырылады және іске асырылады.

Жауынгерлердің ішкі ұмтылысының өзара келісушілігі мен оған әсер етуші сыртқы орта жауынгерлердің жеке басының қалыптасуының бір заңдылығы болып табылады. Адамның жеке басына сыртқы орта әсері механикалық жобаланбайтындығы ғылыммен белгіленген тәжірибемен делелденген.

Кез-келген әсер нәтижелі егер ол адамға түсінікті, қабылдауға оңай және сәйкес жағдайларда қолданылған болса.

Жеке адамның қалыптасуынын зандылығы болып осы процестің бүтіндігіңде, яғни бүтін бір жүйені кұрайтын адамдардың барлық қызметтерінің дамуы, құрамы мен қасиеттері болып табылады. Адамды бөлшектеп тәрбиеленбейтіндігі белгілі. Мысалы: бүгін адалдықты тәрбиелеп, ертең орындағыштықты тәрбиелеу. Адамның мінез-құлқының көрінісі оның жеке басының қалыптасуының белгісі, дәл осымен жауынгерді дайындауда талаптар жиынтығы аныкталады.

Жеке бастың калыптасуының келесі заңдылығының негізі жеке адамның қоғамдық пайдалы қызметіне негізделген. жауынгерлер ауыр әскери кызметті атқара жүріп қалыптасады. Әскери ұжымдардың дамуы өзінің заңдылыктарына байланысты болады. Олардың негізгілеріне мыналар жатады:

-      әскери ұжымның тіршілік әрекеті коғамның дамуы мен қалпына, елдегі ғылым мен техниканың дамуына байланысты болады;

-      педагогикалық әсердің үжымға, оның мақсаты мен міндеттеріне, топтастығы мен жетілгендігіне сәйкестігі;

-      басқа бөлімшелердегі ұжымдармен әрдайым байланыс пен бірлескен іс - шараларды өткізіп тұруы;

-      әскери ұжымдық топтасқандығы мен жетістігінің абыройлы және педагогикалық мәдениетке және оны басқарушы командирлер, саяси қызметкерлер және баска да қоғамдық белсенділерге бағыныштылығы.

Педагогикалық байланыстар мен қатынастар әскери педагогикалық процестің өзіне тәнділігі мен зандылықтарында көрсетіледі. Олардың ішінде алдыңғы қатарлы жауынгердің тәрбиесінің тұтастығы, оқытылуы, дамуы   мен   психологиялық   дайындығы   жатады.   Тәрбие   мен   оқыту  тәрбие процесінде әрбір жауынгердің дамуы мен психологиялық дайындығы іске асырылады. Бұл әскери педагогикалық процесінің қатысушыларының еркінен тыс тұрақты әрдайым көрініп тұратын байланыс.

Әскери педагогикалық процесінің негізгі заңдылықтарының бірі командирлер мен саяси қызметкерлердің, қоғамдық ұйымдардың оқу-тәрбие жұмыстарының әскери ұжымның максаты мен бағыныштарының қызмет түріне, олардың дене мүмкіндіктерге және дайындығына сәйкестігі болып табылады. Бұл заңдылық жауынгердің ұрыстык және саяси дайындық міндеттерін шешуде, бағыныштыларды өнегелі тәрбиелеуде олардың жеке қасиеттерін ескере отырып, олармен тығыз қатынаста болу, өзара түсіністік пен талап қойғыштықка барлық тәрбиешілер кызметінің бағытталуында.

Накты ұрыстық жағдайда жауынгердің ұрыстық және саяси дайындығы, әскери педагогикалық проңесінің жұмылдыру заңдылығы болып табылады. Әскери педагогикалық процестің толық жетілдіруінің негізгі бағыты болып тәрбиелеудің барлық заңдылықтарын есепке алушы және қызметін іске асырушы оқытушы, дамытушы, психологиялық дайындаушы, сабақтың теориялық    және    практикалық бағыттылығын    күшейтуде    оның ұйымдастырушы жақтарын және мазмұнын жаңаландырушы, ғылыми ұйымдардың қызметтік және қоғамдық қызметін, жалпы саяси және спорттық дайындық жұмыстарын, жауынгерлердің өзін-өзі оқыту мен тәрбиелеуін оптимизациялау және күшейту болып табылады. Өзіне тән кайшылықтар оның негізі больш табылады. Және олар заңдылықтар қызметінің арналуын   көрсетеді. Олар кайшылықтың бірнеше топтарын көрсетеді:

-       әскери педагогикалық процесс пен оның қазіргі жағдайының әлеуметтік-экономикалық    және  әскери        техникалық факторларының арасындағы талаптар;

-       ғылымның жетістігі мен оның  қазіргі әскери педагогикалық процестегі жаңа әскери техникаларының пайда болуы, оны игеру тәсілдері мен ұрыс түрінің өзгеруі, оны меңгеру және сол сияқты арасындағы тағы басқа қайшылыктар;

-        жауынгерлердің кальштасқан қажеттіліктері мен оларды қанағаттандыру жағдайлары, әскери жарғының әдеттегі және жаңа талаптарының арасындағы, мінез-қүлык         ережелері мен қалыптасқан және жаңа қызмет түрінің арасындағы қайшылыктар;

қайшылык

-     жеке адам мен барлық әскери ұжымның ұрыстык дайындық талаптары мен бірлесу сапалылығы, әскери ұжымның жалпы ұрыстык дайындығы арасындағы қайшылықтар;

-     қазіргі заманғы ұрысқа жұмылдыру командирдің оқу тәрбие жұмысына әсері мен әскери ұжым мен жауынгерлердің рухани және   дене   дайындығына   арнайтындығы   арасындағы қиындықтардың пайда болуы себептерін зерттеу және оларға карсы шара қолдану әскери педагогиканың козғаушы күші болып табылады. Жауынгерлерді дайындауда негізінен психологиялық білімділік және ұрыстық дайыңдықка бағытталады. АӘД мұғалімінің әскери педагогика процесінің заңдылықтары мен қайшылықтарын білуі, оның АӘД сабағын әдістемелік ғылыми негізде ұйымдастырып өткізуіне және мектеп окушыларының ерекшеліктерін ескере отырып нәтижелілігінің артуымен қамтамасыз етеді.

2.Әскери педагогикалық процесті басқару.

Бөлімшелерде оқыту-тәрбиелеу жұмыстарын офицер басқарады. Жауынгерді оқыту тәрбиелеу жұмысында біріншіден ұрыстық-саяси дайындауда жоспарлы сабақтар қолданылады.

Жеке құрамды, оқушыларды тәрбиелеуде бөлімшелердің барлық өмірі, әскери қызметтің барлык түрі, қарым-қатынас жүйесі, қоғамдық саяси тәжірибе мықты қорғаушы күші болып табылады.

Әскери өмірдің ерекшелігі ондағы бағыныштылық қарым-қатынас пен жалпы педагогикалық максаттылыкқа байланысты. Командирлер, саяси-қызметкерлер, және қоғамдық үйымдардың педагогикалық әсерінің көмегімен өзара келісушілік пен сабақтастық қамтамасыз етіледі. Бірақ, бұл байланыстар қарым-қатынастың бүкіл күрделі жүйесін қамтуы мүмкін.

Бөлімшелердегі тәрбиешілер, бағыныштылар мен бір-біріне бағынбайтындар арасындағы өзара қызмет накты үйлесімді байланыстармен толықтырылып отырады. Бүл байланыстар әскери өмірге педагогикалык әсерін ауқымды кеңейтуге және жан-жақты мақсаттыльіққа яғни жеке құрамның қызметі, қажеттіліктері, демалыс; сондай-ак барлық дәрежедегі тәрбиешілерді белсенді педагогикалық қызметке тарту. Жеке құрамның оқыту-тәрбиелеу жүмысында, қарым-қатынаста және кез-келген басқа жұмыстарда педагогикалық қызметпен әрдайым және кез-келген жерде жүргізе білу керек. Әр комаңдир, саяси қызметкер өзінің қызметінде қолда бар құралдармен әдістемелер арқылы жауынгердің, саяси-моральдік, жауынгерлік, әскери-мамаңдандырылғандық және психологиялык қасиеттерін дамытып қалыптастыру керек.

Бөлімшелердегі барлық тәрбиешілердің педагогикалық касиеттерін дамытып қалыптастыру керек. Бөлімшелердегі барлық тәрбиешілердің педагогикалық қызметті басқаруы, жалпы дайындықты көтермелеу жүйесіндегі ұрыс дайьшдығымен ұрыс мүмкіндігін арттырудағы педагогикалық міндеттерін анықтау болып табылады. Бірінші кезекте жауынгердің саяси моральдік, жауынгерлік қасиеттерін қалыптастырып, дамытып бөлімшелердегі жоғары ұрыстық дайындықты қамтамасыз етуші педагогикалық қызметтің бөлімдері анықталады. Бұл бөлімде жеке қүрамға келісілген педагогикалық әсердің алғашқы нұсқамалары дайындалады, және тәрбиешілер жүмысының көлемі мен міндеттері нақтыланады. Келесі бөлімде командирдің жұмысы нақтыланады, бұл әр тәрбиешінің педагогикалық міндеттерді шешуде әскери шені мен педагогикалық мүмкіндіктерін ескере отырып орны мен маңызын анықтауға болады. Содан соң барлық кезеңдегі тәрбиешілер мен қоғамдык ұйымдардың жүмысы яғни: уакытқа бөлінген педагогикалық кызметтің мақсаттылығы анықталған жоспарларды құру басталады.

Әскери       педагогикалық       процестің       нәтижелі       кызметінің қамтамасыздандырылуы   яғни  жоспарланған  жұмыстың  іске   асырылуы болып табылады.  Бұл кезенде  бағыныштыларды  топтастыру,   олардың дүниетанымын жоғарылату, жауынгерлік және педагогикалык шеберлігін арттыру,   нұсқаулы   әдістемелік   және   оларды   ұйымдастыру   жұмысы, басшылық нәтижелілікті қадағалау,  процестің жеке  бөлімдеріне  назар аудару және бағалау, алдыңғы қатарлы тәжірибені зертгеу және енгізу. Орындалатын педагогикалық мәселелердің күрделілігі және әр-түрлілігі педагогикалық процесті іске асыру үшін әрдайым орындаушылар құрамын жинақтап және дайындау қажет етіледі.    Орындаушыларды   ( белсенділерді) тандау   кезінде   оның   саяси,   іскерлік,   өнегелілік  және   педагогикалық қасиеттері ескеріледі. Түпкі әскери қызметтің педагогикалык мәселелерін шешуде жұмыстың өз уақыт аралығында шешілуі   маңызды, шектен тыс және уақыт пен көлемге сыйымсыз мәселелер педагогикалық қиындықтар туғызады. Әрбір тәрбиешінің педагогикалық жүмысында нәтижелікке жетуі өз жүмысының    қорытындысы мен бағыныштыларының жұмыс түріне байланысты.

Әскери педагогикалық процестің басқармасы оның техникалық камтамасыздандырылу, оқу-материалдық қорының әрдайым жаңашаландырылуына көп көңіл бөле бастады, бірақ қызметтің табысты болуы сыныптар мен оқу-дала жаттығу орындарын қайта жабдықтау ғана емес сонымен қатар оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдістерді іздестіру және енгізу, тәрбиешілерді жаңа әдістерін іздестіру және енгізу, тәрбиешілерді жаңа жабдықтарда, жұмыс істеуіне жүйелі дайындау болып табылады.

 

№13. Бөлімдегі жауынгерлерді оқыту процесінің принциптері, құрылымы мен болмысы. Оқыту процесінің ерекшелігі.

 

1. Жауынгерді оқыту процесінің құрылымы мен қызметі.

Әскери дидактиканың әдістемелік негізі - ол әскери ұжым мен жауынгердің оқыту процесін зерттеу болып табылады. Оқытудың негізгі мақсаты жауынгерді жаңа заман талабына сәйкес бөлімше мен бөлімнің жоғары әрі тұрақты дайындығын қамтамасыз етуі және кез-келген жауынгерлік тапсырманы табысты орындауға бағытталған.

1.  Ең киынын шешуге әрдайым дайын болуға жауынгерлерді қалыптастыру)

2. Бұл   қызметтің   барлығы   бір-бірімен   өзара   байланысты   және   өзара келісілген. Білім беруші кызметі базалык болып табылады. Әскери тәртіп әскери қызметкерді оқыту процесінде пайда болатын әдістемелер арасында ғылыми байланысты қамтамасыз етеді және әскери педагогикалык тапсырмаларды шешуде бірлескен жол көрсетеді. Әскери істі меңгеру, әскери тапсырмалардың шешілуімен тығыз байланыста болатын міндеті.

                                                                                          

2. Оқыту процесінің ерекшеліктері.

1. Жауынгерлерді окытудың ерекшелігі оның ұрыс дайындығын жоғарылату максатында әрдайым ұрыс дайындығы жағдайында өтуінде. Келесі ерекшелігі экипаждар мен бөлімшелердін қалыптасуында, жауынгерлердің үйлесімді әрекетінің жетістігінде бұл оқыту процесінің ең қиын міндеті, өйткені ең кіші бөлімшенің өзінде де әр түрлі қызмет мерзіміндегі және әр-түрлі мүмкіндікті жауынгерлер бар.

2. Сонымен катар оқыту процесі негізінде атыс позициясында әскери аэродром мен танкодромдарда, далада, суда және ауада іске асырылады, яғни соғыс жағдайына жақын жағдайда өтіледі. Бөлімшенің жеке құрамы оған тапсырылған әскери техника мен қаруды ұрыс жағдайында қиын әрі күрделі мәселелерді шешуде ұтымды пайдалану және ұрыс жорығының
қиындықтарын шешуге үйрену, дағдылану болып табылады. Бұл байланыста    жауынгерді     оқыту процесі    үлкен    қиындықтармен ерекшеленеді.

 

3. Оқытудың білім берушілік, тәрбиелік, дамытушылық, психологиялық қызметтері.

 

   Оқытудың төрт негізгі кызметі бар:

   білім берушілік (жауынгерді білім жүйесімен, тәжірибе мен шеберлікпен қаруландыру).

   тәрбиелеушілік (әскери кызметкерлер мен әскери ұжымдардың жеке басының қасиеттерінің  қалыптасуы).

    дамытушылық (жауынгердің білімдік және дене дайындығын жетілдіру).  психологиялық дайындық (жауынгерлік және       қызметтік тапсырманы орындау

  Дидактикалық жоспарда жауынгерлерді окыту процесі күрделі болып келеді. Оның айырмаланатын ерекшеліктері мыналар:

 көпфункционалдык;

 зерттеудің әдістемелік дәлелденгендігі;

 негізделгендік және нақты тәжірибелік бағытталғандық;

 оқыту мен үйретуде қиындықтарының басымдылығы;

   -     оқыту     мен    үйретуде     дәлелдеудің     жоғарылығы     және эмоционалды көтеріңкілігі;

-     оқуда өз еркінше ізденудің жоғары үлес салмағы;

-     жауынгерлердің    танымдық   қызметіндегі    тапсырмалардың жиынтығы жүйесі;

-     жоғары техникалық камтамасыздандырылғандық.

-     мазмұндағы,  ұйымдастырудағы,   әдістеме  мен  басқармадагы жинақтылық.

Оқудың   құрылымдық   жоспарында-бұл   процесс   үйретуші   мен үйренушің   арасындағы   өзара   байланысты   белсенді   қызмет.   Мұнда оқытушы   басқарушы рөл атқарады, ол танымдық-практикалық қызметті ұйымдастырады және оны басқарады. Оқушы жауынгерлер оқу материалын ұғыну арқылы жауынгерлік шеберлікті үйренеді, өзінің білімдік және дене дайындығын, саяси-моральдік және жауынгерлік қасиеттерін дамытады.

 4. Оқыту процесінің дамуының негізгі барысы.

 Қазіргі заманның талабына сәйкес жауынгерлерді оқыту процесінің дамуының басты барысы больш жүйелі түрде тәрбиешінің рөлін, дамыту және психологиялық дайындықты арттыру болып табылады. Келесі барыс болып жауынгердің ұрыс жүргізу шеберлігін арттыру үшін саналы білімділігін арттыру және психологиялық тұрақтылықты дамыту болып табылады.

Әскери техниканың дамуына байланысты, сондай-ақ ұрыс жүргізудің түрі мен әдістерінің өзгеруіне байланысты жауынгерді оқытудың мазмұны, ұйымдастыруы және оқыту әдістемесі өзгерді. Әскери дайындык бағдарламасында әскери техниканы зерттеуге, зымыранды техника, электронды есептеуіш қару және радиоэлектроника, ядролық физика, химия және басқа да ғылымның жаңа салаларына көп көңіл бөле бастады.

Әскерде   әрдайым   саяси    сабақтар   өтеді.    Саяси    дайындықтан жауынгерлерге, сержанттарға, прапорщиктер мен офицерлерге жеке-жеке оқу ережесін қүрайды.

Жауынгерлердің қызметі жан-жақты: лекция тыңдау, жарғыларды, өсиеттерді білу, техникалар нұсқамасы мен карулануды білу, танкілерді және басқа да әскери техниканы айдай білу, ұшулар және тағы да басқалар жатады.

Негізінде бұл танымдық шығармашылық болып табылады. Білімді игеру процесінің жалпы бағытын түсіну теориясымен анықталады. Адамдардың танымдық кызметінің негізгі жолы өмірге сырттай қараудан абстрактілі ойлауға, одан шыға тәжірибеге өту жолы. Мүнда негізгі шешуші кезең тәжірибеге өту.

Жауынгерлік қызметте өмірге сырттай қарау, абстрактілі ойлау және тәжірибе әрқашан бірлікте болады, ол - зерттеу мазмұнымен, дайындығымен, дәлелді ережелермен, материалды техникалық қормен, окытушының шеберлігімен және басқа да факторлармен аныкталады. Зерттелу обьектісі бірнеше білімдер түріне бөлінеді:

-   «танысу- білімі», бұл маманға жалпы жағдайда бағдарлануға көмектеседі, -«көшіру - білімі», бүл жауынгерге оку материалын көбейтуте мүмкіндік береді.

-   «ептілік - білімі», оны кез - келген жағдайда сенімді, шығармашылық тұрғыда қолдануға болады.

-   «өзгермелі - білім», тек қана оның шығармашылық колдануын ғана емес, сонымен қатар жаңа білімнің пайда болуын камтамасыз етеді. Әскери дидактикада бірнеше педагогика - психологиялық концепциялар жетілдірілген және белсеңді колданыска енгізілген, бұл білім алу процесінің дағдылану және ептіліктің маңызын анықтайды.

Ең көп таралған ассоциативті - рефлекторлы және ойша әрекетгің кезеңдік калыптасу концепциясы болып табылады. Оқыту тәжірибесі және арнайы зерттеулер көрсеткендей теориялық сүрақтарды оқытуда ассоциативті-рефлекторлы әдістеме көп нәтижелі, ал дағдыны қалыптастыруда қимылдык әрекеттерді қайталауда ойша әрекеттің кезеңдік калыптасу концепциясының әдістемесі қолданылады.

Ассоциативті - рефлекторлы концепция - бұл білімді игеруші, оны түсініп, нақтылап және тәжірибеде қолданушы процесс. Аталған кезеңдердің арасында диалектикалық өзара байланыстық бар. Оқу материалын қабылдау, ұйымдастырылған бақылау, оқытушының сөзін тындау, берілген материалдарды оқу, тәжірибелік қызмет және тағы басқалар арқылы жүзеге асырылады. Оқу материалын қабылдау оны түсінумен тығыз байланысты, оқытылатын материалдан тек керектісін альш қолдану өте маңызды.

Қабылданған материалды тәжірибеде қолдана білу сол оқу материалын толық игеруге мүмкіндік береді. Білімдерді колданғанда және қайталағанда жауынгерлерде дағды мен шеберлік қалыптасады. Дағдыны қалыптастыру негізіңде тапсырманы түсіну қайталанатын әрекеттің мағынасын түсіну, жаттықтырудың қорытындысы жатады. Жауынгер -мамандар дағдының қалыптасуы үшін ойша әрекетгің кезеңдік қалыптасу теориясына негізделген әдістеме қолданылады. Кезеңдеп оқытылуға кеңес береді.

Бірінші кезеңде жауынгер әрекеттің бағдарлану негізін (ӘБН)игереді, яғни қалай орындау керек ережелер жүйесін игереді. Бағдарланудың келесі негізгі түрлері колданылады:

-      ӘБН     ол  нақты  үлгі  немесе  қалай  орындалатыны  туралы ережесіз әрекеттің суреттелуі;

-      ӘБН өзінде әрекетті қалай дұрыс орындау туралы ережелер жиынтьгғы;

-  ӘБН   жауынгердің   алған   тапсырмасының   негізінде   пайда болады.

Екінші кезенде жауынгерлер қарумен және әскери техникамен тәжірибелік әрекеттер жасайды.

Үшінші кезеңде - бүл әрекеттер қатты дауыстармен айтылатыны.

Төртінші кезеңде әрекеттерді жалпылама жетілдіру.

Ойша әрекеттердің дағдысын калыптасуының жалпы жүйесі осы.

 

5. Жауынгерлерді оқытудың принциптерінің мінездемесі.

 

Оқу процесін басқарушы дидактикалық көзкарастарға мектеп және әскери педагогикасы негізделген. Әскери педагогикалық ғылым оқыту процесінің заңдылықтарын зерттей отырып     оның    табыстылығын     анықтайды.   

 Әскери     дидактиканың принциптері мыналар;

1. Оқытудың ғылымилығы. Бұл принцип саяси бағытын, мазмұндылығын, мемелекеттің саясаты мен идеологиясына байланысты окытудың әдістемесі мен ұйымдастырылуы, тәрбиешінің тапсырмасы, жауынгерлік және саяси дайындықта ғылымилықтың дамуы мыналарға байланысты.

-        барлық сүрақтарды шешуде ғылыми әдістемелікпен басқару;

-        оқыту  процесін  мемлекеттің  саясатымен  тығыз  байланыстыру,мемлекет пен үкіметтің шешімдерін өмірге енгізу;

      -  оқу материалын соңгы ғылым мен техниканың жетістігімен баяндау;

-        оқыту процесін елдің өмірімен, Қарулы Күштермен және жеке кұрамның күнделікті өмірімен тығыз байланыстыру.

-        келеңсіз жағдайлармен күресу.

2. Әскерге соғыста керекті нәрселерді ғана үйрету бұл принцип жауынгердің оқуының мазмұнын және жауынгерлік дайындығын анықтайды. Оның талаптарын орындау оқыту процесіне әскери тәжірибелік бағыттылық береді, сондай-ақ өткен соғыстар тәжірибесімен және жаңа заманғы дамыған әскери іспен байланысын қамтамасыздандырады, яғни  -     әрбір жауынгер қазіргі заманғы соғыстың түрі мен ерекшелігін әскери Доктринаның негізгі жағдайлары мен қазіргі заманғы ұрыс жүргізу туралы әскери ғылымды білуі тиіс, ядролық қарудың ұрыстық қасиетін және
зақымдаушы факторларын терең зерттеп білуі тиіс, соғыста одан қорғану дағдысын қалыптастыру керек, қарсыласқа ядролық соққы берген жағдайда сауатты қолдануды қалыптастыру, өз каруының күшіне сену, ядролық
қаруға қарсы қорғаныш құралдарын қолдана отырып ұрыс жүргізуге және жауды жеңуге дайын болуын қамтамасыз ету.

-  жауынгерді  соғыста  керекті  нәрселерге  үйрету,   яғни  ықтимал    қарсыласты оның қаруы мен техникасын зерттеу.

- өткен өмірдің тәжірибесін зерттеу және қолдану.

-        жаттығуларды соғыс жағдайына жақын жағдайда өту, сабактарда ешқандай жеңілдіктің болмауы.

Қарастырып жаткан принциптердің талаптарын тәжірибелі АӘД мұғалімдері жүзеге асырады, олар оқушыларға әскери өмірге жақын керекті жағдайды жасайды, окушыларда жауапкершілік сезімін жоғарылатады,тәртіпті нығайтады, орындағыштылық, ұйымдастырушылық және ерік-жігер қасиеттерін дамытады.         |

3.     Оқушылардың саналылық, белсенділік және дербестік принциптері мыналарды талап етеді: жауынгердің өз тапсырмасын толык түсінуін, білімді түсініп қабылдау, оларды саналы қолдану, және осы жағдайда белсенді, дербес және ынталы болуын. Окудағы саналылык бұл оқытылып жатқан сұрақтың мәнін түсіну, алып жатқан білім мен дағдының дұрыстығына көз жеткізгендік. Белсенділік дегеніміз - жауынгердің психологиялық жағдайында ойша және дене әрекетіндегі белсенділігі. Дидактикалық жоспарда белсенділік алғышарт ретіңде көрінеді, яғни білім, дағды мен ептілікті игерудегі қорытынды мен жағдай. Оқудағы саналылық пен белсенділіктін қосылуы жауьшгерде өз бетішпе пайымдаушылык, өз пікірін қорғау, әскери оқу және қызметтік тапсырмаларды орыңдауда ынталылық пен шығармашылықты көрсету, алған білімді дұрыс бағалап тәжірибеде қолдана білу.

4.     Оқытудың көрнекілік принципі жауьшгерлердін әскери және саяси дайындығын, қару мен өскери техниканы, ұрыста және қызметте қолдану әдістерін өнегеділік негізде өтуді талап етеді. Оқытуда көрнекілік өте маңызды, өйткені көзбен көріп, колмен ұстап, естіп қабылданған ақпарат оңай менгеріледі және бүл танымньщ бастауы болып саналады соның ішінде оқу процесіндегі таным сезімдер және қабылдаулар негізінде жауынгерлерде оқытыльш жатқан нәрсенің шын бейнесі қалыптасады. Жеке құрамды оқытуда келесі көрнекіліктер қолданылады:

-  табиғи тұлғалы - бүл қарудын, техниканың, құралдардьщ шын үлгілері, сондай-ақ оку даласы, аэродромдар, полигондар, танкадромдар, алғышептер және әр түрлі қару- жрактар;

-  бейнелеулі-бұл нысаналар, нобайлар, стендтер, схемалар, кино және диафильмдер, плакаттар, суреттер, сызбалар таблицалар және т.б.

-  өңгімелеу-бұл соғыс жағдайын суреттеп жеткізу, қаһармандардын ерлігін айту, сол сияқты сездік қорды пайдалану әдісі. Бұл кернекіліктің барлық түрі АӘД сабағьшда табысты қолданылуы мүмкін.

5.       Оқытудағы жүйелілік, біртіндеушілік және жинақтылық принципі. Бұл принциптердің нақты талаптары:

-        біртіндеп оқу пәндерінің мазмұнын жылдарға, оқу кезендеріне бөлу және әрбір такырыпты өткен тақырыппен байланыстыру.
жауынгердің түсінігі мен дүниетанымдығын кеңейту;

-        жоспарлаушы құжаттарды қатаң қарау; оқу жоспары, бағдарламалар және сабақ кестесі;

-        материалды  белшектеп  зерттеу,  ондағы  негізгі  мәселені табу, сабақтың жалпы мақсатын ашу және қалыптастыру;

-        жауынгердің өз бетінше ойлануын дамьггу, оларды қорытындылауға, жалпылауға үйрету;

-        жауынгерлердің өткен тақырыптарын есепке алу және тек өткен тақырыпты жақсы меңгеріп барып, келесі тақырыпқа өту.

берілген     тақырыпты     білумен     қатар     соған     байланысты материалдарды білу.

- қол астындағьлардың өзіндік жұмысын жүйелі басқару, олардың жетістігі мен кемшіліктерін есепке алу, олардын оқуға деген жауапкершілік сезімін ояту және көтермелеу, оларды бар ынтасымен

жүмыс істеуге шакыру.

- окуды қиын жағдайда өту. Бұл принпип жауьшгердің жеке басының ерекшеліктерінің қалыптасуына, сонымен катар онын ойлау және дене дайындъіғының дамуына    әсер етеді, яғни: «оқуда қиын – ұрыста оңай». Жауынгерлер      оқыту      процесінде      көздеген      мақсатына      жетуде қиыншылықтардан өтуге алған білімдерін қолданып белгілі күш жұмсаса онда білім, дағды және ептілік карқынды калыптасады. Жауынгерді оқыту процесінде бұл принцип жеңілден қиынға қарай   біртіндеушілікті талап етеді. Оның ережелері:

-    белгіліден белгісізге, жеңілден қиьшға, онайдан күрделіге қарай оку;

-    білім алудың, дағды мен біліктіліктің мықтылығы. Ұрыс жағдайында  жауынгер тек командирдің тапсырмасын орындап қана қоймай сондай-ақ өз бетінше алған білімі мен тәжірибесіне сүйене отырып басқа мәселелерді де шешеді.

Жауынгерге білім, дағды мен біліктілік оқуды жемісті жалғастыру үшін де керек. Оқытушының өтілетін материалды тандауы, оқыту процесін басқаруы, есте сақтауды және жазып алуға әдеттендіру, сондай-ак өткенді жүйелі қайталау өте маңызды.

Әскери дидактиканың маңызды принциптерінің бірі болып ұжымдык және жекелей  оқыту   болып  табылады.   Әскери   қызмет  негізінде  ұжымдық жұмыс. Жауынгерлерді ұжымдастыру дегеніміз - олардың ерік жігерін, әрекеттері мен жауапкершіліктерін біріктіру деген сөз.  Әскери өмірде бөлімшенің топтастығында, тәртіптілігі мен ауызбіршілігінде, бір-біріне көмектесуге    дайындығында   бүл    айкын    көрінеді.    Әскери    өмірдегі ұжымдастыруды дамьпудын негізі больш жауышердін кызмет барысында Және әскери окуьшда үжымдык  кызметін ұйымдастыру болып табылады Оқьггудағы  ұжымдастыру     жауышерлер  мен  жеке  қарым  -  қатыши жасаумен   өзара   байланысты.   Жауынгерлердін       әскери   және   саяси дайындығында үжымдык және жеке жұмысынын бірлестігі ғана дұрыс шеніімге әкеледі. Окуда жауынгерлер мен жеке жұмысты камтамасыз ету үшін , олардын тәртібі мен үлгеріміне тәуелсіз барлығьша назар аудару, олардын мүтякіндіктері мен психологиялык ерекшеліктерін білу, окуды әрдайьгм бақылау керек.

 

№14. Жауынгерлерді оқыту әдісі мен формасы. Оқытудың негізгі әдістері. Ауызша мазмұндау. Талқылау. Көрсету. Жаттығу. Тәжірибе. Өзіндік жұмыс.

 

1. Оқыту әдістері.

Окыту әдістері дегеніміз - бұл оқытушы мен оқушының өзара байланыс қызметінің тәсілдері, ол арқылы әскери білім, дағды және біліктілікті қалыптастырады, ойлау мен дене дайындығын дамытады, жауынгерлік міндетін орындау үшін қажетті қасиеттерді қалыптастырады. Қазіргі заманғы қарулы күштердің дамуында, жауынгерлердің саяси және жауынгерлік дайындьгғында келесі әдістер белсенді қолданылады:

-    окыту материалын ауызша жеткізу әр-түрлі түрде қолданылады.
Әнгіме-ой     көрнекі  біртіндеп түсіндіруші,  бейнелеуші әдістер болып табылады.

-    түсіндіруші - бүл құбылыстың, процестер мен әрекеттің мағынасьш ашу, олардың байланыстары мен қатынастарын ашып түсіндіру.

-    нұсқау беру - әрекеттер мен қызметін тапсырмалардың орындау ережелерінің қысқа әрі нақты сипаттамасы.

-     лекция - бүл теориялық практикалык мәселелердің ашып баяндалған түрі. Мүнда: суреттеулер мен түсіндірулер,
дәлелдемелер, мысалдар мен қорытындылар және жалпыламалар жасалынады.

-     оқьітылатын материалдарды талқылау мына түрде өтіледі:

а)       Әңгімелесу-бұл алдын-ала дайындалған сұрактар бойынша қысқаша ой бөліну арқылы жауынгерді біліммен қаруландыру.

б)       Топтык сабақтар-бұл көп жағдайда әңгімелесуге ұқсайды. Бірақ теориялык және практикалык сұрақтар мұнда тиянакты пікір таласады.Сабаққа қатысушылар тек сұрактарға жауап беріп қана қоймай сонымен қатар өз ойын айтады, қорытындылайды, олардың себептік байланысы мен қатынасын анықтайды. Әңгімелесу де топтық сабақтар да АӘД пәнінін
күнделікті оқу материалдарын талқылау түрі болып табылады.

в)      Семинар сабағында практикалык, теориялық меселені ғылыми қорытындылайды. Оның нәтижелі шешімін топ болып іздестіріледі, оқытылатын материал тереңірек қаралады.

- жауынгерді оқытуда материалды ауызша талкылаумен катар оқытылатын теориялық және практикалык материалды көрсету әдісі белсенді      қолданылады.   Бүл   әдістің   мақсаты   оқушы   -   жауынгерде оқытылатын құбылыс туралы түсінігін қалыптастыру, қызмет пен ұрыстағы әрекеттің әдістері, қарулану мен техника туралы түсінігін ашу.

Жауынгердің әрекеттері мен оқытылатын материалдың мазмұнына байланысты көрсетудің әр - түрлі түрлері қолданылады. Олардын негізгісі мьіналар болып табылады; өтілетін әдісті, әрекетті, әскери техниканы, қаруды, әскери жабдықтарды жеке өзінің көрсетуі сондай - ақ суреттер, фотосуреттер, нобайлар, графиктер, диаграммалар, телебағдарламадарды, кинофильмдерді, үнтаспаларды тындау, диафильмдерді көрсету жатады. Көрсету әдісіне мына негізгі дидактикалык талаптар ұсынылады:

-     көрнекілікті мөлшерлеу

-     шешілетін   мәселенің   түрі   мен   жауынгердің   тәжірибесіне байланысты   көрнекілік   заттарды   бөлшектеп   және   түтастай қолданылады.

-   сабактың мақсатына байланысты материалды мұкият тындау, оларды    іске    асырудағы    көрсету    орнын    анықтау,    көрнекі қүралдарды қолданудың біртіндеушілігі;

-   көрсету мен сөздің ұйқасы.

          Егер  оқытушы  сабақта сөзбен түсіндіру   қиын   жерде   көрнекілікті   қолданса   сабақ   нәтижелі болады. Жауынгерге қажетті дағды мен ептілікті қальштастыруда және дамытуда күрделене түсетін   саналы әрекеттер мен әдістердің, яғни жаттығулардың көп реттік қайталануы маңызды роль атқарады. Оқу пәнінін мазмұнының ерекшелігіне   дағды   мен   ептіліктің   қальштастыру   түріне,   сабақтын ұйымдастыру түріне байланысты жаттығулар саптық, дене дайындығы, атыс дайындығы, техникалық, тактикалық, арнайы кешенді болып бөлінеді. Қызметті үйымдастыру бойынша - жеке және топтык болып бөлінеді. Дидактиканың белгілеуі бойынша - кіріспе, негізгі және жаттығулар болып бөлінеді.   Кіріспе   жаттығулар  тәжірибелік  көрсетуден   кейін   артынша қолданылады. Олардың міндеті жауынгердің оқып жатқан әрекетінің нақты орындалуын қамтамасыз ету. Негізгі жаттығулардың мақсаты дағды мен ептілікті,    жоғары    кәсіпқойлықты    қальштастыру    болып    табылады. Дайындық   жаттығулары   -   бұл   саналы,   қальштастыру   және   дамыту мақсатындағы  меңгерілген әдістің көп реттік қайталануы. Жауынгердің жаттығуды табысты орындауының негізгі кепілі мыналар больш табылады:

-      оқытушының сапалы дайындығы, оның әрбір бағынышты мен бүкіл топтың ерекшелігін ескере білуі;

-      жауынгердің жаттығуға ынтасы мен саналы қатьнасын колдау;

-           жауынгердін жаттығудың  мақсатын меңгеруі, оның мазмұнын

    және біртіндеушілігін білуі;

-           ырғақты әрекеттің дүрыс кезектесуін үстану, бұл жауынгерден рухани және дене күшін қажет етеді;

- жаттығуларды орындаудағы біртіндеушілік және жүйелілік, жауынгердің жаттығуды қайталау арқылы бірте - бірте өз бетінше жұмыс істеудің жоғарылауы;

-      жаттығуды орындау жағдайының әрдайым өзгеруі мен күрделенуі;

-      жауынгерде орындаған әрекетін өзінің бағалауы мен өзін - өзі бақылау дағдысын қалыптастыру;

-      сабақ барысында жауынгердің қызметін белсендіру үшін жарыс түрінде өткізу, өз еркімен алынған міндеттерді орындауға тырысу;

-      әскери дайындық және қызмет барысында тәжірибелік жүмыстар   арқылы   білімнің   көп   бөлігі,   дағды   мен   біліктілік . меңгеріледі   және   калыптасады   (әскери   техника   мен   қаруды  жөндеу,   атыс   шебінің   жабдықтары,   тактикалык   оқу   кезінде мәселелерді шешу, ракетаны жіберу, ұрыстык атыс, ұшулар т.б.) Тәжірибелік   жұмысты   дидактикалық   жағдайда   өткізу   мынандай болып табылады:

-    жоспарды нақты дайындау, оқу мақсатын қалыптастыру,
материалды - техникалық қамтамасыздандыруды ұйымдастыру;

-       жұмыс алдында бағьгныштыларға ережені түсіндіру, нақты міндеттердің қойылуы, олардын тәртібі мен орындалуын түсіндіру және техникалық қауіпсіздігін қадағалау, жүмыстың басталуы мен аяқталу уақытын белгілеу;

-       қорытынды шығару, әр жауынгерді және бөлімшені бағалау, марапаттау;

-       жарыстар ұйымдастыру және тәжірибелік жұмыстардын сапасын көтеру;

-       алға қойылған мақсатты идеологиялық қамтамасыздандыру және алдыңғы қатарлы тәжірибені насихаттау;

-       саяси, әскери және әскери техникалық білімдерді, шеберлікті терең меңгеру үшін теориялық және тәжірибелік материалдарды өз бетінше зерттеуде көп жүмысты талап етіледі. Өз бетінше жұмыс оқыту әдісі ретінде басқа әдістердің ішкі негізі болып сол әдістер мен дидактикалық байланыс орнатады. Оның негізіне техниканы ■ зерттеу, жаттығулар және радио , телебағдарламаларды көру, тыңдау жатады. Өз бетінше жұмыстардың әрбір түріне әдістемелік ереже бар, оларды орындай отырып нәтижелікті арттыруға болады.

 

2. Жауынгерді   оқыту турлері.

Оқытудың сапалылығы көбінесе оқыту процесін ұйымдастыруына жеке күрамның ұрыстық және саяси дайындығының түріне байланысты болады. Оқытудың түрлері ұйымдастыру жағынан оқушылардың топтасуы мен құрамын, сабақтың   құрылымын, орны мен өтілу уақытын, оқыту қьізметінің арналуы мен рөлін қарастырады.Оқытудың түрлері оқыту әдістемесімен диалектикалық байланыста болады. Олар ішкі және сыртқы ұйымдастыру жағдайын, әр сабақтың өзгешелігін қамтамасыз етеді және оларДЬВД әрекеттілігін күшейтеді. Жеке қүрамды оқытудың жалпы түрлерін үш топқа бөлуге болады:

-   оку    жоспарлық     (теориялық,    практикалық,    жаттықтыру сабақтары, ұрыстық атыстар мен зымыран ұшыру, тәжірибелік сабақтар).

-   қызметтік жоспарлық (парктік күндер және регламентке сәйкес күндер).

-   қоғамдық-жосларлық (сабақтан тыс) бүл техникалық үйірмелер,алдыңғы тәжірибелі мектептердегі    әскери спорттық секциялар,конкурстар, жарыстар. Окытудың жалпы түрлерінің ерекшеліктері қандай? Теориялык сабақтардың әр-түрлілігі мыналар болып табылады: лекциялар, семинарлар, сыныптық-топтык сабақтар, әңгімелесу, лабораториялық сабақтар, өз бетінше дайындық үлгерімі нашар немесе сабақ сағатын өткізіп алған жауынгерлермен косымша сабақтар. Практикалык сабақтар жауынгерлер мен бөлімшелердің тәжірибелік дайындығын дамыту мақсатында тактикалық саптық және тактикалық сабақтар түрінде бастапқы шеп пен атыс орнында, әскери бекеттерде, полигондарда, танкодромдарда, аэродромдарда, парктер мен гараждарда, әскери саптық аланда және спорттық қалашығында өтеді.

Жаттықтыру    сабақтары    өзіне    барлык    кешенді    және    арнайы жаттықтыруларды  жаттықтыру  камтиды.     Мысалы:  дене  дайындығы, саптық, штаттық,   радио жаттыктырулар, танкілік атыстық, жалпы -қырьш жою қаруынан қорғану жаттығулары,   олардың мақсаты жеке қүрамның әскери   қызметінің   жалпы   және   арнайы   тәжірибесін   дамыту   және қалыптастыру,      бөлімшенің      әрдайым      жауынгерлік      дайындығын қамтамасыздандыру. Ұрыстык атыстар мен ракета ұшырулар - бүл ұрыстық дайындықтың негізгі бөлімін қамтитын оқытудың түрі. Оларды өткізу мақсаты - бір жағынан оқытудын нәтижелілігін тексеру, ал екінші жағынан ұрыс қаруынан ату дағдысы мен ептілігін ары қарай дамыту.  Әскери үжымдарды қазіргі заманғы ұрыстың қиын жағдайына дайындау тәрбиелік сабақтарда өтіледі, бұл жеке қүрамның далалык ұрыстық және оқыту мен тәрбиелеудің жоғары түрі болып табылады. Ол өзіне тактикалық,  арнайы тактикалык, командалық, штабтық , тәжірибелік сабақтарды, сондай-ақ ұрыстық    атысты    тактикалық    сабақтарды    қамтиды.    Парктік    және регламенттік жұмыстық  күндер  әскери техника  мен  қаруды  әрдайым ұрыстық   дайындықта тұру мақсатында өткізіледі. Сондай-ақ   бұл жеке құрамның нәтижелі техникалық оқытылуы болып табылады.

3. Оқытуды багдарламалау

Оқытуды бағдарламалау оқыту түрлерінің ішінде манызды рөл атқарады, ол оқыту материалдарын және арнайы оқыту әдістерін бағдарламалау арқылы оқушылар қызметін нәтижелі басқарады. Оқыту процесі былайша айтқанда басқару жүйесі сияқты. Ондағы оқытушы - ол басқарушы. Ал оқушы ол бағынышты адам. Оқытушының әсері өзінше тіке байланыстар сызығынан түрады. Оқушыдан келетін мәлімет ол қайта байланыс сызығын қүрайды. Бағдарламалаудың бірнеше әдісі қолданылады:

-      сызықтық - бүл материалдың кішкене бөлшекке (мөлшерлеу, қадам, кадр) оңай игерілу үшін бөлінуі сөйтіп бақылау сұрағымен аякталуы. Бөлшектеп оқыту арқылы мағлұматты қатесіз игереді;

-      тармакталған - мүнда бастапқы мағлұмат көбірек, ал тапсырмасы қиындау болады. Сондықтан мүнда танымдық қызметі ескеріледі;

-      сызықтық - тармақталған (біріктірілген) - мүнда мағлұматты игеру үшін бастапкы ақпарат жеткілікті. Оқушы бағдарламаны сызықтық ретте оқиды, ал егер оған түсінуге қиын, бастапқы ақпаратқа сүйеніп менгеру киын болса, оған қосымша мағлұмат беріледі. Яғни ол тармақталған түрде бағдарламаны меңгереді.

4 Оқытудың техникалық қуралдары.

Оқытушы кез-келген оқыту материалын оқу кұралдары арқылы немесе өр түрлі техникалық жабдықтар арқылы түсіндіреді. Жауынгерді оқытуда әр-түрлі техникалық кұралдар маңызды рөл атқарады. Олар оқытушы мен оқушының мүмкіндіктерін кеңейтеді, жүмысын жеңілдетеді. Барлық техникалық құралдар келесі топтарға бөлінеді:

-     көру және есту сезім мүшелеріне әсер ететін техникалық құралдар;

-     қарумен, құралдармен, приборлармен, жүйелермен және тағы басқа тәжірибелік жүмыстар дағдысын қалыптастыру, дамыту және орнықтыру техникалық қүралдары.

-     осы процестің жеке бөлшектерін автоматтандыратын, білімді бақылайтьн техникалық қүралдар;

-     өзін-өзі оқыту техникалық  құралдары, яғни компьютерлер арқылы оқушы кез - келген мағлұматты таба алады.

Әскери техниканың шын үлгісінде жүмысты имитациялау, басқару бекеттеріндегі тренажорларда жүмыс жасау, керекті дағдыларды қалыптастырады. Бүл техникалық ресурсын үнемдейді, жауынгердін тәжірибелік жұмысының қалыптасу кезеңінде кауіпсіздікті қамтамасыздандырады.

 

5. Бөлімшенің жеке құрамын оқытудың әдістемелік    жүйесі

Жеке құрамды оқытуда бөлімше командирінің, саяси қызметкердің және қоғамдық ұйымдардың тәжірибелік қызметтерінің бірлескен күштері оқытудын әдістемелік жүйесінде жатыр. Ол өзара байланысқан және жоспарлау кезінде келісілген әдістер, түрлер және жоспарлау құралдары, дайындық және бакылау жүргізу, қорытындылау, жалпы бөлімшедегі оқыту процесінің реттелген тұтастай әдістемелер жиынтығы.

Жауынгердің   дайындығының  сапасы   көбінесе   оқыту    процесін жоспарлауының сапасына тәуелді болады, ал ол өз кезегінде білімнің сапасын, жауынгердің дағдысы мен біліктілігінің жоғарылауын, жетекшінің әдістемелік шеберлігінің шыңдалуын  ,   оқытудың  белсенді  әдістерінің түрлері мен құралдарының қолдануын, материалдық - техникалық қорын оқыту әдістемесінің әрдайым дамуын қамтамасыздандырады. Оқытудың   әдістемелік   жүйесінің  маңызды   бөлшегі   бақылау      болып табылады. Ол жинақталған, әділ, кезеңдік немесе үздіксіз және әсерлі болуы керек. Әскери және саяси дайындықты бақылау, қорытындылау мен түзетудің маңызды бөлшегі болып жауынгердін дағдысы, біліктілігі мен білімін бағалау мен тексеру болып табылады. Ол тек қана бақылау қызметін ғана  емес, сонымен қатар оқыту, тәрбиелеу, дамыту және психологиялық дайындық  қызметін атқарады.

Дағды мен біліктілікті және білімді тексеру мен бағалаудың негізгі түрі - алдын - ала, күнделікті бақылау және қорытынды больш табылады. Барлық жағдайда бағалау әділ, жауынгерге түсінікті болуы керек. Бағаны қатты көтермелеу , оқушыларда селқостық пайда болуына себепші болады. Ал бағаны қатты төмендетіп қою , жауынгердің бар күшімен еңбектенуге деген ынтасын жоғалтады.

 

№15. Жауынгерлерді тәрбиелеу педагогикасы. Жауынгерді тәрбиелеу процесінің мазмұны мен міндеттері. Саяси идеологияның, адамдық, жауынгерлік, патриоттық, құқықтық, эстетикалық, дене төзімділік тәрбиесі. Тәрбиенің мақсаты, нысаны мен субъектісі.

 

1. Жауынгерді торбиелеудің мақсаты мен мазмұны.

Армия мен флоттағы  барлық тәрбиелік жұмыстар  бөлімше мен бөлімнің жоғары ұрыстык жетістігіне, жауынгердің әскери шеберлігінің қалыптасуына және жеке кұрамның саяси - моральдік және психологиялық шыңдалуына  бағытталады.   Тәрбие  Қарулы  Күштерде   адам  факторын белсендіруші    маңызды    кұрал    болып    табылады.    Ол    жауынгердің тапсырманы шешуде сапалы шешім қабылдауға, оқу мен қызметте жоғары жетістікке жетуге шығармашылық куатын жұмылдырады. Жауынгердің тәрбиесінің әскери - ғылыми негізін мемлекеттің әскери ғьілымы мен әскери Доктринасы қүрайды. Қазақстан Республикасының Конституциясында, әскердің ұрыстық тәжірибесіне сәйкес әскери ант және әскери жарғылар әрбір әскери қызметкерге мыналарды міндеттейді:

кез - келген уақытта Қ.Р. Президентінің бұйрығы бойьнша Отанды қорғауға шығу және Отанды ерлікпен, батыл әрі абыроймен, жауды жеңуге өз өмірін аянбай қорғау;

жарғылар мен зандарды қатаң сақтау;

командирлерге сөзсіз бағыну және ұрыста оларды қорғау;

өз бөлімінің әскери Туын қарашығындай сақтау;

әрдайым әскери - саяси білімін дамытып отыру;

берілген қаруды, әскери техниканы, халықтык және әскери мүлікті сақтау және ұрыста қолдана білу;

әскери  қызметтің барлық қиындықтары  мен  ауыртпалықтарын табандылықпен көтеру;

әскери достықты жоғары бағалау;

әрдайым досына қол ұшын беру, оларды түзу жолға салып отыру және қауіптен сақтап жүру;

әскери және мемлекеттік қүпияны катаң сақтау және сақ болу; бастықтар  мен командирлерді сыйлау,  оларға әскери тәртіпті сақтауға көмектесу;

       қоғамдық тәртіпті бұзбау және басқалардың бұзуына кедергі болу.

Тәрбиелік жұмыстың негізгі міндеті жауынгерде ғылыми дүниетанымдығын қалыптастыру. Әрбір жауынгерде толық философиялык, экономикалық және әлеуметтік саяси көзқарастарының қалыптасуы осы міндеттерді шешуге сенімді негіз болады. Жауынгерде дүниетанымдық көзқарасын дамыту мен бекіту жан - жақты тәрбиелеу жұмыстары арқылы жүзеге асады. Саяси идеялық тәрбие - бұл тәрбие процесінің басты бөлігі. Ол жауынгерде саяси саналылықты, дұшпанның дәріптеуіне  мойынсұнбау, қоғамдық саяси белсенділікті, сақ болуды және әскери міндетін орындауға әрдайым дайын болуды қалыптастырады.

Әскери тәртіптің мазмұны жеке құрамның әскери қызметті атқаруға қажетті сапаларды дамытуға, ұрыс жүргізуге, тәртіптілікке, бағыньшітылыкка, батылдық пен табандылыкқа, ынталық пен өз бетівше жұмыс істей алуына, жауапкершілік пен әскери белсенділікке әсер етеді.

Өнегелік тәрбие - жауьшгерде адамгершілік қасиетін өмірге деген белсенді көзқарасын қалыптастырады, қызмегте және өмірде жоғары өнегелік ережелерін қатаң сақтануға әдеттенеді, әскери абыройды сезінеді, ұжымдасуға, достыққа және өзара көмектесуге, әділдік пен шыншылдыкка, сақтыкқа және ынталылыққа, бір - біріне деген камқорлық және мемлекет мүлкін ұқыпты қорғауға тәрбиеленеді.

Қазіргі танда патриоттык және интернационалдық тәрбиенің маңызы елеулі өсті, өйткені бұл өз Отанымызға деген сүйіспеншілік, еліміздегі ұлттар арасындағы достастық, ұлтаралық қарым - қатынас мәдениеті, ұлгшылдык пен шовинизмге және ұлттық шектеу мен ұлттык эгоизмге жол бермеуге тәрбиелейді.

Құқыктық тәрбиенің маңызы әскери қызметкерлердің Қарулы Күштерде белгіленген жарғылар мен заңдарды ұстануы және құрметтеуін, қызметте және өмірде Әскери ант пен әскери жарғылардың талаптарын орындау қажеттілігін саналы түрде білуін және занды орындауға белсенді қатысуға дайындығын қалыптастырады. Жауынгерді қүкыктық тәрбиелеуде қолданылатын маңызды құжат Қ.Р. Конституциясы болып табылады.

Эстетикалык тәрбиенің маңызы жауынгерлерде сұлулықтың мәнін түсінуді, талғамның пайда   болуын, өзін - өзі ұстау мәдениетін, әскери қызметтің әдемілігін көре білуін және бағалауын калыптастырады. Дене дайьшдығының мақсаты жауьшгердін денсаулығын нығайту, олардың дене   күшін   дамыту,   шыдамдылыкка,   жылдамдыққа,   ауыр   жүктеме жағдайында әрекет етуге, еріктік табандылык қасиетінің   калыптасуына әсер етеді. Барлық тәрбиелік жұмыстардьщ негізгі бөлігі әскери патриоттық тәрбие болып табылады, ол жауынгердің әскери білімін көтеруге, оларға қазақтын    ұлттық    сезімі    мен    интернационалдық    сезімін    үйретуге бағытталған. Әскери патриоттық тәрбиенің негізгі максаты жауынгерді Отанды қорғауға тәрбиелеу. Ол келесі бағыттарда жүреді:

-      жауынгердің Конституция  ережелері мен Отанды  қорғауды меңгеруі;

-      жауынгерлердің халықтың еткен ерлігі мен   қарулы күштерін қабылдауы,

-       олардың елдің қарулы күштерін сүюі, қоғамдык істі сыйлауы, сондай-ақ әскери және азаматтык борышты орындауы;

-       жауынгерде жоғары саяси - моральдік және жауынгерлік  қасиеттердің қалыптасуы - тәртіптілік, батылдық, өзін-өзі ұстау,ерлікке дайын болу, табандылық өз қаруы мен әскери техникасына сенімділігі;

-        әскери      іске      ынтамен      араласу,      әскери      техникалық мамандықтарды меңгеріп алуға тырысу.

-        дене     дайындығы     және     шыңдалу,     күшті     дамыту   шыдамдылықты, жылдамдық пен ептілікті дамыту.

-         жауынгерді әскери әдебиеттерді жүйелі оқуға шақыру, әскери   патриоттық тақырыптарда киноларды көрсету.

2. Тәрбиенің субьекгпісі, обьектісі және мақсаты.

Жауынгерді тәрбиелеу - бұл күрделі процесс. Оның негізгі құрылымын тәрбиенің обьектісі, субьектісі , мақсаты, қарым-қатынас жүйесі, әсері, сондай-ақ осы бөлшектердің өзара байланысы кұрайды. Тәрбиенің субьектісі әрқашан ұжымдық. Бұл командирлер, саяси кызметкерлер, қоғамдық ұйымдар. Өткізіліп жатқан жұмыстың табыстылығы олардың қызметінің бірлігіне, мақсаттылығына, ұйымшылдығына тікелей байланысты. Командир бірыңғай бастық ретінде жеке күрамның нәтижелі тәрбиесінде маңызды орын алады. Тәрбиенің кез-келген субьектісі сатылай бағынушылық жүйесінде тәрбие обьектісі больш табылады. Тәрбиенің обьектісі - бұл бөлімшенің жауынгерлері оның жеке құрамы. Сондықтан тәрбиелеуші мен тәрбиеленуші бір ұжымның мүшелері болып қалады. Ұжым тек тәрбиенің обьектісі ғана емес сонымен қатар субьектісі де больш табылады. Ол әрбір жауынгерге қалыптасушылық әсер етеді, ал олар өз кезегінде ұжымға әсер етеді.

Тәрбиенің мақсаты бұл жан - жақты дамыған. белсенді ержүрек отан корғаушыларды қалыптастыру. Тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің осы мақсатты терең түсінуі олардың бірлескен кызметінін табысты болуының негізі.

Тәрбие процесінің мүшелерінін қарым - катынасы келесі топтарға бөлінеді: тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы, төрбиешілер арасындағы, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің жауынгерлік окуы мен қызметке қарым - қатынасы, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің коршаған ортаға қарым - қатынасы. Бұлардың жиынтығы педагогикалық қызметтің табыстылығы мен табыссыздығын анықтайтын жүйе құрайды.

3. Жауынгерді тәрбиелеудің қызметтері.

Тәрбие-бұл көп қызметті процесс. Оның негізгі базалық қызметі қалыптастырушы - дамытушылық болып табылады, оның мақсаты жауынгерде жаңа сапаларды қалыптастыру және дамыту, сонымен катар ұйымдастыру қызметі де іске асады, бұл жауынгерді нақты жағдайларда белсенді әрекет етуіне үйретеді. Сақтандыру қызметі жауынгерді жарғы талаптарын бұзбауын алдын - ала ескеріп отырады. Қайта тәрбиелеу қызметінің мақсаты адамның мінезінің жағымсыз жақтарын жойып, жағымды жақтарын дамыту, яғни мінезді қайта шыңдау болып табылады, өзін-өзі тәрбиелеуге ояту қызметі, бүл жауынгердің өзінің әрекетінің арқасында жан - жақты дамуына негізделеді.

Дамыту процесі - бұл сапалы қасиеттерді қалыптастыру үшін жауынгер психологиясына айқын, шындалған, мақсатталған түрде әсер ету. командир, саяси қызметкер, қоғамдық ұйымдар өз әсерін іске асыру үшін сөзді, жеке басының үлгісін қолданады, ұжымдармен әрдайым қарым -қатынаста болады, жауынгердің жұмысы мен демалысын үйымдастырады және тағы да басқа.

Педагогикалық әсер тікелей немесе жанама болуы мүмкін. Егер тәрбиеші қолданып жатқан кұралдар нақты бір адамға, ұжымға немесе тәрбиеші мен тәрбиеленуші бетпе - бет қарым - қатынаста болса онда бұл педагогиканың тікелей ықпалы  болады.  Ал жанама  ықпал жасау  бұл жауынгердің қызметіне, олардың өміріне жасалған жағдайлар арқылы іске асады (өзара қарым - қатынас, ереже, ішкі тәртіп және т.б.) Тәрбиешінің жеке басының үлгісі жауынгерге өте күшті әсер етеді. Өйткені тәрбиеші оқыту процесінде өз орньн нақты, ашық. түрде көрсете білсе  жауынгерлер оны солай ,болу керек нәрседей қабылдайды, сондықтан тәрбиелеу кезінде төрбиеші орны еленбейді, оның әсерлігінің бірінші кезекте жеке басының беделдігінен, өнегелі мінез-қүлқынан, жүмысына жауапкершілігі, педагогикалык орынды мазмұндамасы мен тәрбиелеудің нәтижелі әдістемесін камтамасыз етеді.

Ыіқпалдың жиынтығы үшін нақтылық мақсаттылық және жүйелілік керек. Нақты жағдай мен мәселенің түріне байланысты нақтылык - тәрбие құралы мен мақсатты негізделген таңдау аркылы болады. Мақсаттылық ол алға қойылған мақсаттың нақтылығын, оның мазмұнын, әдістемесі мен ыкпал ету құралын анықтайды. Жүйелік ол тәрбие жұмысын оқиғадан оқиғаға дейін емес, әрдайым өткізіліп тұруын қадағалайды. Бұл тәрбиелік жүмыстың әсерлілігін, нақтылығын және үздіксіздігін камтамасыз етеді.

Жауынгердің тәрбиесі оның психологиялық қасиетінің ерекшелігін ескере отырып ұйымдастырылады. Жауынгерді жарғы талаптарына сай, тәртіп   ережелерімен   қаруландыру   тәрбиенің   негізі   болып   табылады. Меңгерілген білімдер базасында терең және   мықты сенім. калыптасады. Төрбиеші жүмысында негізінен жауынгердің саналығына сүйенеді. Әскери ұжымдағы қоғамдық көзқарасты қалыптастыратын     тәртіп  ережелерін дәстүрге, әдет-ғұрыпқа айналдыра білу, тәжірибесі өте маңызды. Барлық процесс   біліммен   қаруланудан   сенімнің   қалыптасуы   мен   тәртіптің әдеттенуіне дейін бірлікте іске асады.     Жарғылық тәртіптің тәжірибе жинақтауға бағытталған жұмысы жауынгердің білімін тереңдетеді және кеңейтеді.

Өз кезегінде білім жүйесінің қалыптасуы жақсы әдеттің қүрылуына негіз болып табылады. Сондықтан да тәрбиелік жүмыстар жауынгер санасына, оның ішкі сезімі мен ерік жігеріне және тәртібіне толық әсер етеді деп түжырымдауға болады. Тәрбие жұмысының нәтижелілігі жауынгердің тәжірибесі мен әрекет арқылы аныкталады.

Тәрбие жүмысының негізгі сипаттамасы тәрбиешілердің біріккен өзара әрекеті ретінде жауынгерлермен әскери ұжымдардың қазіргі заманғы ұрыстық талаптарына сай сапаларды калыптастыруы және койылған талапты нақты орындай білуі болып табылады.

Тәжірибе    көрсеткендей    тәрбиешінің    педагогикалық    дайындық жүмысының барысында мыналар анықталадьг.

- әсердің нақты мақсаты (жауынгерге кандай ойлар, қажетті өнегелікті түсіндіру; оларға койылатын талаптар; әсердің негізі: ауызша сез, құжат , нақты тәжірибелік ерекеттің үйымдастырылуы жәнет.б.)

әсер етудің әдісі мен жолдары (түсіндіру немесе мәжбүрлеу, кетермелеу немесе үлгі көрсету және т.б.) оларды қолдану түрлері мен жағдайлары (тікелей немесе жанама, жылдам немесе баяу);

-     тәрбие жүмысының түрі (окыту сабағы, тақырыптық кеш, әңгіме, жиналыс, және т.б.).

Жауынгердің жеке басына көптеген факторлар әсер етеді. Олардың
негізгілері мыналар: оның өмірлік мақсаттары, қажеттіліктері, әрекетінің түрі, кызығушылығы, тәрбие мазмүнын түсіну деңгейі, онын коғамдык және жеке бағалануы;

-     көңіл-күй және еріктік жағдайы, әскери еңбекке қарым -қатынасы, әріптестеріне және өзіне деген қарым - катынасы;

-     өз мүмкіндіктерін бағалай білуі, оған қойылған талапты орындай білуі.

 

4. Жауынгерлерді тәрбиелеу принципі

Принциптер дегеніміз ол - әрбір тәрбиешіге міндетті нормалық талаптар болып табылатын, педагогикалық ғылыми негізделген ережелер болып табылады.

Тәрбиелеу принципінің жүйесінде мақсаттылық принципі және тәрбиенін бағытылығы алдыңғы орынды алады, Ол барлық тәрбие жүмысының бағытын жалпы мақсатқа бағындырады және де жауынгерлік тәрбиенін арнайы міндеттеріне бағьшады. Оның негізгі талаптары мыналар:

-     саналы шығармашылық қойылым және тәрбиенің нақты міндеттерін шешу, педагогикальпс жүмыста жоспарсыз жүмыс пен келеңсіз жағдайларды болдырмау, тәрбие жұмысында саяси тәрбиенің болуы;

-     тәрбие жұмысының мазмүнының окумен, қызметпен және бөлімшелерде, училище мен мектептерде шешіліп жататын күнделікті жағдайлармен тығыз байланысын қамтамасыз ету;

-     тәрбие жүмысының жоспарлығы және накты үйымдастырылуы;

-   барынша шыдамдыльпсты, табандылықты көрсете білу.
Сондай - ақ бүл принциптін талаптарының   бұзылуы жиі кездеседі.

Оның көп тараған түрлері мыналар:

-     тәрбие жұмысьның ұйымдастырылуы мен мазмұнының қойылған мақсатка сәйкес келмеуі;

-     тәрбие жұмысында кездесетін қиналуына байланысты одан бас тарту.

-     тәрбие жұмысын жүргізу жағдайының өзгеруіне байланысты қайта жоспарлауда жеткіліксіз.

-     психологиялық тосқауылдың, жанжалдың және т.б. шығуына байланысты тәрбиеленушімен байланысты үзіп алу.

Әскери кызмет барысында, яғни әскери еңбек ету барысында тәрбиелеу. Бұл принцип әскери кьізметгщ барлық түрінін үйьімдастырылуын жауынгердін барынша дамуын, оларда жоғары саяси моральдік және ұрыстық қасиеттерінін қалыптасуын, әскери ұжымдардың жүмылдырылуын талап етеді. Жауынгердін еңбегін негізгі үш түрге бөлуге

боладъг.

-   оқу-танымдык     (әскери     дайындык     жүйесіндегі     сабақ,

жауынгерлік шеберлікті көтерудегі өз бетінше жұмысы)

-     әскери қызметтік (қызмет міндетгерін орындау);

-     қоғамдык     жұмыс     (қоғамдық     тапсырмаларды     орындау, үгіттеушілік жұмыстарға қатысу, мәдени шараларға қатысу және (т.б.).

Жауынгердің еңбегі - алдын ала жоспарлануы мен дүрыс ұйымдастырылуын талап етеді, яғни нақш мақсат пен тапсырманың анықталуы; тапсырманың көлемі, орындау кезектілігі мен уақытьш белгілеу; материалды техникалық қамтамасыз ету; көмек пен басқару; жарғы талаптарын нақты қадағалау;  қызметтік міндеттерін орындауда ережелер нүсқауларды айтьш отыру.

Ұжымдағы    жауынгерді    ұжым    арқылы    тәрбиелеу    ұжымның тәрбиелеуші    күшінің    маңызы    оньщ    бөлімшедегі    жауынгерлердің қызметтерінің бірлігінде, олардың жалпы бір  мақсат пен тапсырманы орындауында, олардың     әр қайсысына  қоғамдық қүндылығы бар әскери қызметтің біріккен жұмыстың пайдасын ашады. Ұжымда өз жеке басының жоспарға іске асыруға, жеке қажеттіліктерді канағаттандыруға    нақты мүмкіндік болады. Әскери ұжымның тәрбиелеуші күші ұжымдык еңбектің өзіне негізделген. Біріккен жұмыс әскери ұжымның мүшелерінің арасында жоддастык  катынасты,   взара  көмектесу,   өзара  басқару   және  жоғары талаптылықты қалыптастырады, ал бұл өз қызметін адал атқаруға   және тіртіптіліктің қальштасуына әсер етеді.

¥жымды тәрбиелеуде қолданылатын негізгі жолдар мыналар болып табылады:

-        бөлімшеге тапсырылған тапсырмалар жеке қүрамның ойларын.сезімдері мен әрекеттерін біріктіру;

-        жауынгерлер арасында белсенділерді анықтап оларға басшылық жасау, оны нақтылау және кеңейту;

-         барлык жаңашыл, тиімді нөрселерге демеушілік жасап оны дәстүр ретінде бекіту;

-         бөлімше өміріндегі жауынгердің барлык өз бетінше жұмыстары мен бастамаларын қолдап, оларды кеңейту.

-          жауынгерлермен ашык әңгімелесу, мәселелерді бірлесіп шешу,қоғамдық тапсырмаларды әрбір жауынгердің орындауы, жарғылык өзара қатынасты орнықтыру және ұстану.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1.Әскери психология және әскери педагогика, Ә.Р. Айтуғанов, И.Қ. Тұрметов. К.Д. Баетов, 2007ж

2.Әскери психология және педагогика негіздері, А.В. Барабанщиков,   1988ж.

3. Әскери педагогикалық психология, Әскери баспа.1986ж.

4. Офицеридің педагогикалық мәдениеті, А.В. Барабанщиков, 985ж.

5. Офицердің жеке тұлғасын қалыптастыру, В.П. Иванов, 1986ж.

6. Әскери педагогика, Әскери баспа. 1983ж.

7. Бастапқы әскери оқытудың әдістемесі, И.Г. Назимка, 1927ж

8. Педагогика, И.Ф. Харламов,1990ж.

9. Әскери-патриоттық тәрбиенің негіздері, Г.В. Средин,1988ж

10. Жастарды әскери-патриоттық тәрбиелеу, Ю.И. Дерюгин, 1991 ж.

11. Бастапқы әскери дайындық сабағында оқушыларды әскери-патриоттыққа тәрбиелеу, К.М. Катуков, 1988 ж.

12. Қоғамның идеясын біріктіріп нығайту Қазақстанның алға басу    шарты, 1993ж

13.Қазақстан Республикасының мемлекеттік ұқсастық       концепциясын қалыптастыру, 1996 ж