Тақырыбы. Эволюция ілімінің маңыздылығы және оның ерекшеліктері

 

Кіріспе

 

Қазіргі заман эволюция ХХ-ғасырдан қалыптасқан және одан кейінгі ғылымдардың – ғылыми зерттеу жұмыстарында талданып дәлелденген эволюцияның синтетикалық теориясы болып табылады. Биологиялық ғылымдар жүйесіндегі эволюция теориясының ерекше орыны, оның анализдеуші, синтездеуші сипаты және методологиялық бағыттылығы, бұл ілімді жоғары оқу орындарында оқытудың маңызды екендігін көрсетті. Эволюция ілімі студенттердің диалектикалық материалистік көзқарастарын қалыптастырады, биологиялық ойлау қабілетін арттырады, ой өрісін кеңейтеді, оларға табиғат құбылыстардың статистикалық әдіс арқылы зерттеуді үйретеді және табиғи құбылыстардың себепсалдарлы байланыстарын түсіндіреді. Студенттердің эволюция теориясын игеруі, олардың қазіргі заман биологиясындағы күрделі материалдарды өз беттерімен талдау, синтездеу қабілеттерін дамытады.

Генетика, цитология, экология секілді жалпы биологиялық ғылым салаларының негізгі қағидалары ілімінде эволюциялық мазмұнға ие болады.

Бұл нұсқауда тарихи бөлім айтарлықтай келеңді орын алады: біріншіден, эволюциялық ой-пікірлердің тарихымен кең көлемде таныстыру биологиядағы теориялық көзқарастардың оңайлықпен қалыптаспағандығы жайлы ұғымды туғызады, екіншіден, арнаулы пәндерде (өсімдіктану, жануартану т.б.) жалпы биологиялық концепцияларға өте аз көңіл бөлінетін, Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болуымен байланысты түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының табиғаттың эволюциясы жайлы қалыптасқан көзқарастары баяндалады т.б.

Нұсқауда Дарвиннен кейінгі кезеңге де жеткілікті көлемде орын беріледі. Бұл кезеңді зерттеп-білу, эволюцияның синтетикалық теориясы деп аталатын қазіргі заман эволюция ілімі логикасының қалыптасуын түсінуге мүмкіндік береді. Тарихи принцип, ғылым салаларының негізін салушы ғұлама ғылымдардың еңбектерімен танысуға мүмкіндік жасайды. Эволюция ілімін оқы іс-тәжірибеде осы принципті студенттердің ойлаудың диалектикалық құбылыс екендігін түсінуіне және материалды игеруде догматикалық көз қарастарды теріске шығаруына, бұзуына мүмкіндік жасайды. Бұл принциптің тәрбиелік маңызы да жоғары.

Бүл ілімнің негізгі бөлімі эволюция теорисы пәнінің, логикалық құрылымына сәйкес келеді. Қазіргі заман эволюция теориясының негізін микроэволюция жайлы ілім құрайды. Бұл көпшілік жағдайда генетиканың және экологияның деректеріне негізделеді. Сондықтан эволюцияның негізін түсіндіру үшін бұл ғылымдарды жақсы білу қажет.

Қазіргі уақытта, ауыл шаруашылық өнімдерін көбейту аса қажетті болып тұрған кезде медициналық зерттеу жұмыстары қарқынды дамып жатқан кезде, бүкіл табиғат бұзылып жатқан кезде, табиғат ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану проблемасы адамзаттың алдында тұрған негізгі проблемаға айналады. Бұл мәселелерді шешуде эволюция теориясының практикалық маңызы мен танысу бағыты да орын алады т.б.

 

Ч.Дарвиннің Эволюция теориясы

 

1: «Эволюция ілімінің Дарвиннен кейінгі дамуы»

 

1.Дарвинизм ілімінің 1-даму кезеңі;

2.Эволюцияның қазіргі замаңғы теориясы;

3.Ағза мен қоршаған ортаның бірлестігі.

 

Эволюциялық зерттеудің филогенетикалық бағыттарының бір саласы Жер бетіндегі бар организм топтарының арасындағы туыстық қарым-қатынастарды орнату болды. Сонымен бірге, әртүрлі туыстардың құрылымдарының ұқсастығы олардан әуел бастан бір тектен шыққандығының дәлелі. Демек, эволюцияның жанама дәлелі болып табылады. Салыстырмалы морфология мен эмбриология салаларында таксондар арасындағы геологиялық байланыстар кеңінен зерттеле бастады. Бұл саладағы ғалымдар ашқан жаңалықтар палеонтологтар ашқан жаналықтармен қосылып органикалық дүниенің табиғи жүйесін, систематикасын жасауға негіз болды. Геккель көпшілік мақұлдаған үшжақты параллелизм әдісін ойлап тапты. Ол салыстырмалы морфология, эмбриология және палеонтологиялық зерттеулердің мәліметтерін салыстыра отырып түрлерді систематикаға орналастырды. Мысалы, салыстырмалы морфология бойынша омыртқалы жануарлар топтары қаңқасының, ішкі органдарының, қан айналымының тыныс алуы мен басқа жүйелерінің құрылысының ұқсастығы-гомологтығы анықталды. Омыртқалылар эмбриогенезі кезінде органдар жұрнақтары пайда болуында, дамуындағы параллелизм құбылысын байқауға болады. Ең соңында, палеонтологиялық жаңалықтар омыртқалылар организмінде қаңқа элементтері гомологиялық белгілер ретінде қалыптасқанын көрсетті. Осы мәліметтердің бәрі омыртқалылар типінің бір тектен шыққандығының дәлелі.

Дарвиннің эволюция монофилитикалық жолмен, дивергенция арқылы жүрген деген қағидасын дәлелдеу үшін омыртқасыздар мен омыртқалылардың филогенетикалық туыстығын дәлелдеу керек болатын. Бұл мәселені орыс ғалымы Александр Ковалевский ойдағыдай орындап шықты. Оны дәлелдеу үшін ланцетниктің эмбрионадды дамуын зерттеді. Ол жануарларды зерттеген француз Катрфаж азғындаған омыртқалыларға жатады деген болатын. Ковалевский ланцетникте омыртқалыларға тән нерв түтігінің, хорданың, қан айналу жүйесінін, желбезектерінің қалыптасуын, сонымен бірге омыртқасыздарға тән жұмыртқа бөлінуін, денесінің сегментті құрылымын, зәр шығару жүйесінің де омыртқасыздарға тән екендігін көрсетті. Ковалевский омыртқасыздар мен омыртқалылардың филогенетикалық туыстығын асцидияны зерттеу арқылы да дәлелдеді. Асцидияның бастапқы онтогенезі бұрыңғы тектерінін филогенетикалық дамуын қайталағандай әсер қалдырады. Асцидияны бұрын моллюскаларға жатқарып келген болатын. Ковалевский оның личинкасы ланцетник личинкасы сияқты омыртқалы жануарларға тән дамитындығын көрсетті. Эволюция нәтижесінде асцидиялар тектері тіршілікке көшкеніне байланысты хордасы мен нерв тутіктері жойылып кетеді.

1-сурет. ДНК молекуласының химиялық құрылымының сызба нұсқасы

Тұқым қуалаушылық аппараттың қызметінің ішкі дүниесіне үңілсек, онда келесі деректермен келісуге тура келеді. Гендер ағзадағы белгілі ақуыздардың синтезделуін кадағалайды. Ал олардың ерекшеліктері ағзаның сыртқы көрінісіндегі белгілерді анықтайды. Сонымен, ақуыздар ағзаның морфогенездік дамуында белгілі бағыт береді. Ал, ол белгілердің қаншалықты дәрежеде дамитыны қоршаған ортаның әсеріне тікелей байланысты. Сондықтан, ондай факторларға байланысты, әр ген әр жағдайда өз фенотиптік көрісінің көптеген варианттары болады. Олардың қайсысы көрінетіні аталған орта әсеріне байланысты. Ағза бұл кезде морфологиялық, физиологиялық, қылықтық немесе экологиялық сипаттамалары бойынша өзгешілікте болуы мүмкін. Осы фенотиптердің жиынтығын аталған ағза үшін қалыпты реакция мөлшері деп атайды (Бір генотиптің бірнеше фенотиптік көрінісін қалыпты реакция деп атайды).

Бұл кезде көрінген өзгешілік түрі жекедара тұқым қуаламайды, сол аталған қалыпты реакциялық фенотиптердің жиынтығы тұқым қуалайды. Немесе, ағзаның орта әсеріне берер жауабының шектелген мөлшері тұқым қуалайды.

Қалыпты реакция қабілеті ағзалардың өмір үшін күресінде өте үлкен маңызы бар. Белгілі орта жағдайында ол реакция белгілі фенотиптің қалыптасуына жағдай жасайды. Бұл фенотиптік өзгешіліті өзгергіштік деп атауға болады. Бірақ, тұқым қуалаушылық өзгергіштіктен айырмашылығы, оның жаңа белгі емес екендігінде, өйткені бұл белгінің көріну мүмкіншілігнің барлық варианттары алдын ала генотипте бағдарланып қойылған. Ол өзгешілік ағза үшін көптеген ортаның өзгеру варианттарына бейімділікті күшейту үшін жасалған. Осы аталған өзгергіштікті модификациялық өзгергіштік деп атайды. Модификациондық өзгергіштік ағзаның бейімделуін күшейтуге сұрыптау арқылы әсер етуі мүмкін, бірақ эволюциялық ілгерілеуге себеп бола алмайды.

 

2: «Өзгергіштік түрлері және оның эволюциялық маңызы

 

1.Өзгергіштік түрлері;

2.Тұқым қуалаушылық және оның формалары;

 

Өзгергіштіктердің арасында тұқым қулайтын және басқа особтардан құрт ерекшелігі бар түрлері кездеседі. Мысалы, өсімдіктер әлемінде бір ағаштың бойында өте ерекше өзгешелікте болатын бүршіктер пайда болуы мүмкін. Ондай бүршіктерді вегетативтік жолмен көбейтіп, тіптен жаңа қасиеттері бар бір өзгеше ағзаны бөліп алуға болады. Бұл жай әдебеттерде «Бүршіктік вариациялар» деген атаумен белгілі. Бұл қасиет өсімдіктер селекциясында әлі күнге дейін кеңінен қолданылады. Мысалы, розаның, хризантеманың, алманың және тағы басқа мәдени өсімдіктердің көптеген сорттары осындай тәсіл арқылы шыңарылған.

Жеке өзгергіштік деп бір ұрпақтағы особтардың немесе популяция ішіндегі жеке агзаның белгілі қасиеттері бойынша ерекше өзгеріске ұшырауын атайды. Мысалы, бір түрдің популяциясын құрайтын особтарды көптеген белгілері бойынша салыстырса, онда, олардың көлемі, морфологиясы және басқа да параметрлері бойынша бір-бірінен өзгешілікте болатынын анық көруге болады.

Топтың өзгергіштік кезінде бір популяцияға жататын ағзалардың ішінде бір топ ағзалар екінші топтан белгілі қасиеттерімен параметрлері арқылы өзгерісте болады. Бұған мысал ретінде жебежапырақ өсімдігінің әртүрлі экологиялық жағдайда өсуге байланысты өзгешелікте болатын нәсілдерін (экотиптерін) атауға болады. Бұл өсімдікке гетерофилия құбылысы тән. Оның өсу ортасына байланысты бір өсімдіктің бойында бірнеше пішінді жапырақтар кездеседі. Су көмкерген ортада өскен өсімдікте ұзын, басында жебе пішінді тақташасы болмайтын жапырақтар өседі. Ал, өсімдік көп уақыт судан шығып тұратын жерде сондай жапырақтар мен қатар, ұшы жебе пішінді жапырақтар дамиды. Су жағалап өсетін өсімдіктерде тек жебе тәріздес жапырақтар қалыптасады. Сонымен катар, бул өсімдіктер өзара бойының ұзындығы бойынша да айырмашылықта болады (2-сурет).

2-сурет. 1-жер үстілік өсімдік, 2-қалыпты пішінді өсімдік, 3- жапырақтары қалқып өсетін өсімдік, 4-Валлиснерия жапырақты өсімдік.

 

Эволюциялық дамудың ішкі себептерін түсіндіру барысында келесідей тұжырымдарды бөліп айту жөн:

1)  тұқым  қуалаушылық  касиеті  нақты  түрде көрінеді  және  ол  келесі  ұрпақтарда сіңіріліп жойылып кетпейді;

2)  тұқым қуалаушылық қасиеті жасуша ядросының хромосомаларында жинақталған, гендер хромосомаларда  сызықтық  реттілікте  орналасады  және  олар  ДНҚ  молекуласының  белгілі бөліктері болып табылады;

3)  тұқым қуалаушылық қаситетінің коды ДНҚ молекуласындағы азоттық негіздердің қайталану реттілігі болып табылады және олар айырықша ақуыз молекулаларының синтезін қадағалайды;

4)  ағзаның онтогенездік дамуында генетикалық ақпарат морфогенетикалық үрдістердің жүру бағытын анықтайды, оған сыртқы орта   айтарлықтай  әсер етеді;   қалыптасқан   фенотип генетикалық негіз бен сыртқы ортаның әсерінің нәтижесі ретінде қарастырылады;

5)  белгінің фенотиптік көрінісінің барлық мүмкіндік варианттары генотиптің қалыпты реакциясы болып табылады. Бұл варианттар тұқым қуалаушылық емес модификациялық өзгергіштіктер;

6)  нағыз тұқым қуалаушылық қасиеттер немесе өзгергіштіктер - мутациялық өзгергіштіктер геномдық, хромосомалық және гендік деңгейлерде жүреді, ол өзгергіштіктер анықталмаған және өзін тудырған себептерге қатысты кездейсоқтық оқиға болып табылады;

7)  мутацияның өте күшті фенотиптік көрінуі түр үшін зиянды, түрдің генофондына зиянсыз аз мөлшерде көрінген мутациялық өзгергіштіктер   кіреді;   олар комбинативтік өзгергіштіктің бастапқы материалы болып табылады;

8)  популяцияның генофондының құрамының бағытты өзгеруін эволюция деп атауға болады; оны жүргізетін басты күш-табиги сұрыптау;

9)  сұрыптау фенотиптерге әсер етеді, бұл кезде жеке белгілер мен аллелдер емес белгілі қалыпты реакцияларга тән генотиптер сұрыпталады;

10)   туысты түрлердің генофондтарында гомологтық гендер сақталады, олар әртүрлі түрлерде гомологтық мутациялардың пайда болуын қамтамасыз етеді;

11)   модификациялық өзгергіштік түрдің ортаның әртүрлі әсеріне бейімдік қасиеті  болып табылады.

 

3: «Эволюцияның формалары мен қозғаушы күштері»

 

1. Табиғи сұрыптаудың шығармашылық әсері;

2. Түраралық қатынастар және эволюция;

3. Онтогенез бен эволюцияның қатынастары;

Табиғи сұрыптауды бағытталған және деңгейлі вектор арқылы сипаттауға болады. Сұрыптаудың мөлшерлік сипаттамасына оның қарқындылығы немесе тиімділігі жатады. Оны популяцияға етілген әсердің деңгейі (қысымы) арқылы анықтауға болады. Сұрыптаудың қарқындылығының сандық мөлшерін сұрыптау коэффициенті көрсетеді. Бір популяциядағы екі типті (А және В) особтардың концентрациясының қатынасы

делік. Егер осы екі варианттың бірі бірінен үстемдігі сұрыптау коэффициенті К арқылы өзгерсе, онда келесі ұрпақтағы особтардың концентрациясының қатынасы осы коэффициентісе сай өзгереді:

, бұдан

Егер, и₂ > и₁, онда К>0; А особтар В особтарға қарағанда біршама басым болады. А особтардың концентрациясы популяцияда өсе түседі, ал В особтардың концентрациясы төмендейді. Ал егерде, керісінше и₂ < и₁, онда К< 0; онда В особтары А особтарына қарағанда басым келеді. Ал егерде и₂ = и₁, онда К = 0 болады. Бұл кезде А және В особтары өзара тепе-теңдікте болады. Сондықтан сұрыптау коэффициенті сұрыптау қысымы мен әрүрлі генотиптерді салыстыруға мүмкіншілік береді. Өзара өте жақын туыстық түрлердің қарым-қатынастары аталған коэволюциялық қатынастарға қарама-қарсы болады. Өзара туыс популяциялардың арасында репродуктивтік изоляция пайда болғаннан кейін оларды дербес түр ретінде алып қарауға болады. Олардың арасында одан кейінгі қарым қатынастықтың ұшырасуы кезінде (неосимпатрия), олардың экологиялық дивергенттік және репродуктивтік изоляциялану дәрежесіне орай әртүрлі нәтиже болуы мүмкін.

Егерде аталған популяциялардың арасындағы экологиялық дивергенция өте жоғары болса, онда олар өзара бәсекелестікте болмайды және репродуктивтік изоляция басты фактор рөлін атқармайды. Олар өзара будандасқан кезде де қайта біртұтас популяцияға айналып кете алмайды. Мұндай жағдайдың мысалын Д.Джексон Флорида кесірткелеріне жүргізген эксперименттер арқылы дәлелдеген. Онда, Sceloporus woodi және S.undulatus кесірткелерінің будандасу арқылы ұрпақ бергенімен олардың түбегейлі араласып көтпегенін көрсетті. Олардың ұшырасып будандасу шекарасы өте аз ареалда жүрген. Жануарлардың көбісі, өмір сүру ерекшеліктеріне, тамақ аулау және қоректену ерекшеліктеріне орай, сирек ұшырасатын болған. Сондықтан, екі популяция да өзара тазалығын сақтап отырған.

Экологиялық изоляцияның тұрақты болмаған кезінде ондай популяциялардың жиі ұшырасуына орай, қайта морфологиялық жақындасу мүмкін. Америкада, Индиана штатында, ормандарды жоюдың салдарынан, өзара алшақтап үлгерген құрбақа популяциялары бір-бірімен қайта ұқсастанып бір популяцияға айналғаны 1941 жылы анықталған. Л.С.Рябовтың бақылауларында, Воронеж облысында қасқырлардың популяциясындағы еркек және ұрғашы особтарының қатынасы бұзылғандықтан, олардың үй иттерімен будандасуының жиілеуі анықталған. Сондықтан, олардың популяциялық жақындасуы іске асады. Қорытындылай келе, мұндай популяциялар немесе түрлер арсындағы жақындасу кезінде олардың гендері өзара толықтырылады. Бұл құбылыс интрогрессиеті будандасу деген атқа ие болды. Интрогрессия тұқым қуалаушылық өзгергіштікті ұлғайтады. Түрдің генофонды жаңа аллелдермен толықтырлады. Сонымен қатар, мұндай интрогрессия кезінде түрдің генофонды нашарлауыда мүмкін. Мұндай кезде, сұрыптау репродуктивтік изоляцияға ықпал жасайды, будандасуға кедергілік әсер көрсетеді.

Сонымен, ағзаның онтогенездік даму кезінде филогенездік жолын толық қайталауы мүмкін емес. Оның даму барысында белгілі мүшелерінің немесе белгілерінің белгілі дәрежеде қайталануы мүмкін.

Зародыши кролика (I), обезьяны (II),  и человека (III)  на разных стадиях развития

 

3-сурет. Онтогенездің әртүрлі кезеңдеріндегі эмбрионалдық даму ерекшеліктері

 

А.Северцовтың еңбектерінде, анаболиялық эволюция арқылы жылқы тұқымдастарының (Еquidae) бұрынғы ата тегімен байланысын көруге болады. Ол жылқының алдыңғы тұяқтарының эволюциялану кезеңдерін анықтады.

 

4: «Адаптация теориясы»

 

1.Күрделі бейімдеушілік;

2. Эволюцияның морфологиялық зандылықтары;

3. Филогенездің заңдылықтары

4.Жұмыстың мақсаты: Эволюциялық тұрғыдан адаптация теориясының   маныздылығын түсіндіру.

 

Морфофункционалдық кейінгі адаптацияланудан басқа, редукциялық және онтогенетикалық кейінгі адаптациялану варианттары кездесуі мүмкін. Редукциялық кейінгі адаптациялану бұрынғы мүшенің қызметі жойылғаннан кейінгі мүшенің өзгеріске ұшырауынан болатын бейімделушілікті атайды. Ал, онтогенетикалық деп эмбрионалдық даму кезеңінен ересек кезіне дейінгі гетерохроникалық әсерден жойылмай сақталып қалған бейімделушілікті атайды. Бұдан басқа, кешенді немесе конституционалды кейінгі адапатациалану деп аталатын күйді бөліп атайды. Бұл қасиеттер ағзаның жаңа ортаға түскен кезінде, оған бейімделу барысында толық физиологиялық, морфологиялық ерекше құрылыстық өзгерістерге ұшырауынан пайда болады. Мысал ретінде, алғашқы су жануарларының құрғаққа шығу кезіндегі күрделі өзгерістер мен кешенді жаңа құрылыстарға ұшырауын келтіруге болады (саусаққанатты балықтар).

Айтылған деректерді тұжырымдай келе келесі қағидаларды бөліп айтқан жөн; 1) ағзалардың бейімделушілігі олардың барлық құрылыстық, физиологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы, белгілі ортаға бейімделушілік қасиетін табиғи сұрыптау қалыптастырады; 2) жаңа ортаны оған бейімділігі бар ағзалар ғана меңгереді. Ол бейімділік оның бұрынғы ортасында қалыптасады; 3) ағзаның кейінгі адаптациялану қасиеті деп - оның әлі тумаған жағдаймен әсерлесуіне және оның мүшелерінің әлі анықталмаған функцияларына қажетті немесе бағалы бейімділігін айтады; 4) генетико-экологиялық кейінгі адаптациялану деп барлық мутациялық өзгергішітіктердің пайда болуы, олардың популяциядағы немесе түр ішіндегі тұрақтануы мен таралу үрдістерінің жиынтығын атайды. Морфофункционалдық концепция кейінгі адаптациялану құбылысын сол алдыңғы бейімділіктің негізінде пайда болады деп түсіндіреді; 5) кейінгі адаптациялану табалдырығы пайда болған кезде сұрыптау эволюцияның даму бағытын басқа бағытта жетелейді. Бұны пост адаптациялану деп атайды; 6) кейінгі адаптациялану қасиеті бұрынғы қасиеттің жетілуінен немесе оның мүлдем жойылуынан пайда болуы мүмкін; 7) бұрынғы ортадан мүлдем басқа ортаны мекендеу үшін ағзаға өте күрделі бейімділікті қаматмасыз ететін кешенді адаптациялық негіз қажет. Мұндай кезде ағзаға немесе популяцияға бірнеше нақтылау мутациялары қажет болады.

4-сурет. Сүтқоректілер мен төменгі сатыдағы омыртқалылардың жақ сүйектері мен орталық құлақ сүйектерінің гомологиялық ұқсастықтары: а) сүйекті балық; б) бауырымен жорғалаушылыр; в) сүтқоректілер

 

Аналогиялық мүшелер деп шығу тегі өзге, бірақ атқаратын қызметтерінің ұқсастығына қарай өзара ұқсастықта болатын мүшелерді атайды. Осыған орай, аналогиялық мүшелер өзара туыс емес ағзаларда кездесуі мүмкін. Мұндай аналогиялық ұқсастықты көптеген, шығу тегі бөлек, бірақ өмір сүру ортасы бір, ағзаларды салыстыру арқылы табуға болады. Мысалы, кит пен ихтиозаврлардың және көптеген балықтардың қүйрық қанаттарының ұқсастығын алып қаралық. Бұл қанаттар бірдей қызмет атқарады. Ал, аталған ағзалар өзара өте алыс туыстықта. Аналогиялық мүшелер сырттай ұқсас, бірақ іштей көптеген анатомиялық құрылымдық өзгерістерде болады. Мысалы, сіңірлі балықтарда қанаттар сіңірлік омыртқалар мен арнайы сіңірлік эластотрихиялық заттардан тұрса, сүйекті балықтардың қанаттары сүйекті омыртқалар мен липидотрихиялық заттардан тұрады. Ал, киттерде олар тығыз дәнекер ұлпалардан құралады. Сонымен қатар, балқытардың құрықтары вертикалды, ал киттердің қү-йрықтары горизонталды жазықтықтарда орналасады.

Кейбір жағдайларда аналогиялық мүшелер өте алыс туыстықтағы ағзаларда да өте ұқсастықта болуы мүмкін. Мысалы, басаяқты моллюскілер мен омыртқалылардың көздерінің құрылысы өте ұқсас болады (көздердің хрусталиктері, склерасы, радужница, роговица). Бірақ, бұл кезде гомологиялық ұқсастық туралы айтуға болмайды, өйткені аталған үш критерияның тек анатомиялық критериясы ғана орындалып отыр. Олардың эмбрионалдық даму кезеңдерінің ешқандай ұқсастықтары жоқ (5-сурет).

5-сурет. Басаяқтылар мен омыртқалылардың көздерінің құрылыс және олардың эмбрионалдық даму кезеңдері: 1-сетчатка, 2-пигменттік қабықша, 3- роговица, 4-радужница, 5-хрусталик, 6-эпителиалдық дене, 7-құтылық қабықша, 8-склера, 9-көру нерві, 10-жабындық эктодерма, 11-бас миы.

6-сурет. Жарғақ аяқтылар өкілдері: 1-тюлень, 2-морж, 3-теңіз арыстаны.

 

Гомологиялық мүшелер деп - өзара жақын туыс емес ағзалардың гомологиялық мушелерінің екінші рет, қайта аналогиялық өзгерістерге ұшырауын атайды. Мұндай мүшелердің ұқсастықтары шығу тегі мен кейінгі ортаның өзгерістерінен бірдей себептік байланыста болады. Мұндай жағдайдың мысалы ретінде қоян мен кеміргіштердің алдыңғы күрек тістерінің ұқсастығын, әртүрлі кластарға жататын ағзалардың миларының үстіңгі қабығының иректілігін және тюлен, морж бен теңіздік арыстанның суда жүзуге бейімділігінің белгілерін атап айтуға болады (6-сурет).

 

5: «Эволюциялық үрдістердің басты бағыттары»

 

1.Биологиялық прогресс және морфофизиологиялық прогрес.

2. Араморфоз және идиоадаптация.

3. Конвергенция және параллелизм.

 

Эволюцияның жалғыз творчествалық күші болып табиғи сұрыптау саналады. Сұрыптау кезінде кейбір филетикалық линияларға биологиялық прогресске, ал кейбір линияларға регресске ыңғай туады. Бірақ, сұрыптау бұл кезде морфофизиологиялық прогресстік эволюцияға бағытты болып жүрмейді. Морфофизиологиялық прогресс сол биологиялық прогресстің көптеген жолдарының бірі ғана болып табылады. Өйткені, оның басқа жолдарға қарағанда артықшылығы болады. Ондай артықшылықтардың бірі дифференциацияланудан пайда болатын функциялардың жетілуі. Дифференциация бұл кезде морфофизиологиялық прогресстің басты критерийі болып табылады. Өйткені, дәл сол дифференциация барлық прогрессивтік эволюцияның алғашқы көрінісі болып табылады. Дифференциация пайда болған жаңа функциялардың тиімділігін және олардың интеграциялануын талап етеді. Олар дифференциацияның тиімділігін арттырады. Аталған екі критерийлер - функция мен интеграция, дифференциацияның салдары болып саналады. Ал, ағзаның ортадан тәуелсіздігі аталған эволюциялық жетістіктердің нэтижесі ретінде қарастырылады.

Дифференциацияның пайдасы морфофизиологиялық прогрессті эволюцияның ең тиімді бағытына айналдырып жіберді. Бірақ, бұл эволюциялық өзгерістердің қарқындылығы әр филогенетикалық діңдерде және олардың даму кезеңдерінде әртүрлі деңгейде жүрген. Биологиялық прогресстің артықшылығы ағза мен ортаның әсерлесуіне байланысты болады. Бұл әсерлесуді өмір сүру сипаты деп атауға болады. Өмір сүру сипаты түрдің немесе эволюцияның тарамдық діңінің жетістіктеріне тікелей әсер етеді. Бұл кезде жетістіктер биологиялық функциялардың (қозғалу, қорек табу, көбею ж.т.б.с.с.) белсенділігіне байланысты болады. Ароморфоздық өзгерістер ағзаның бір бөлігіне немесе мүшесіне емес, оған біртұтас қажетті шарт ретінде қалыптасады. Северцов ароморфозды идиоадаптацияның қарама-қарсы түсінігі ретінде көрсетеді. Идиоадаптация ағзаның жалпы құрылымдық ұйымдасуның деңгейін көтеруге ықпал жасамайды. Сондықтан, ол төменгі таксондық бірліктерге тән сипаттама болып есептеледі.

Северцовтың пікірі бойынша, филогенез кезінде эволюциялық діңдерде әрмезеттік ароморфоздық өзгерістер филетикалық линияларды жаңа сапалық деңгейлерге көтеріп отырады. Одан кейін, ол линияларда ұзақ уақыт ішінде және белгілі көлемде адаптивтік радиация байқалады (7-сурет).

7-сурет. А.Н. Северцов бойынша эволюциялық үрдістің сызба нұскасы: А-ароморфоздар; И-идиоадаптациялар; Р-регрессиялар

 

Өзара алшақ филогенетикалық линиялардың мұндай қайта жақындауын конвергенция деп атайды. Конвергенттік ұқсастық ағзалардың барлық қасиеттерінде көрінеді, қоректенуінде, көбеюінде, қозғалысы мен кеңістіктегі ориентациясында, мысалы, жарқанаттар мен жойылып кеткен птерозаврлардың қанаттарының ұқсастығы конвергенттік ұқсастық болып табылады (8-сурет).

 

8-сурет. Птерозавр (а) және жарқанаттың (б) қанаттарының конвергенттік ұқсастығы

 

Конвергенттік   себептермен   пайда   болған   ұқсастықтарға   акуланың,   ихтиозаврдың   және дельфиннің денелерінің пішіні мен жүзгіш қанаттарын атауға болады (9-сурет).

9-сурет. Акуланың (а), ихтиозаврдың (б) және дельфиннің (в) дене пішіндері мен жүзгіш қанаттарының конвергентгік ұқсастығы

 

Сонымен қатар, конвергенттік себептермен біртұтас биоценоздар да дамуы мүмкін. Ол үшін, олардың өмір кешу экологиялық орталары бірдей болуы тиіс. Австралия құрылығын мекендейтін қалталы жануарлардың ішінде басқа құрылықты мекендейтін планцентарлы жануарлардың конвергенттік өзгерістерге ұшыраған түрлерін табуға болады. Мысалы, жыртқыштардан - қалталы қасқыр, тасман албастысы, қалталы куница, кеміргіштерден - вомбат, көр тышқаннан - қалталы көр тышқан, жер қазгыштан - қалталы тышқандар, құмырсқа жегіштен - қалталы құмырсқа жегіш, жалқаулардан - коала мен кускус, летягалардан - қант тиіні мен қалталы летяга.

 

6: «Эволюциялық үрдістердің түрлері мен пайда болу заңдылықтар»

 

1. Жер геохронологиясы.

2. Өсімдіктер әлемінің эволюциясы.

 

Тіршілік формаларының ішіндегі ең көп зерттелген және эволюциялық жолдың тарихи деректері көп жиналған сала болып өсімдіктер әлемі саналады. Өсімдіктер әлемі жанаурлар әлемімен салыстырғанда қарапайым және эволюциялық үрдістің көрінісі жедел жүретін болып табылады. Алғашқы көпклеткалы өсімдіктер бұдан 1 млрд. жыл бұрын пайда болған. Олардың көбі суда тіршілік еткен.

Өсімдіктердің дамуындағы аса маңызды кезең болып олардың құрылықты меңгеруі саналады. Өсімдіктер құрылыққа силур дәуірінің ақырында шықты. Олар псилофиттер болды. Олардың құрылыққа шығуына байланысты гаплоидтық фазасы қысқарып, диплоидты фазасы ұзара бастады. Құрылықтағы өсімдіктер түрлері карбон кезеңінде біршама көбейді. Жалаңаш тұқымды өсімдіктер пермь дәуірінде гүлденіп, мезазой эрасында басқа түрлерге қарағанда басымдық танытты. Пермнің ортасында ауа райы құрғақшылық бола бастады. Сөйтіп, көптеген өсімдік түрлері жойылып кетті.

Бор кезеңінде өсімдік эволюциясында болған үлкен жаңалық - гүлді өсімдіктердің пайда болуы. Өсімдік эволюциясының ерекшеліктерінен диплоидты ұрықтардың гаплоидты ұрықтардан басым бола бастауын атап айтуға болады. Көптеген балдырлардың зиготадан басқа клеткаларының барлығы гаплоидты. Жалаңаш тұқымдылар мен жабық тұқымдылардың гаметофиттері толық жойылған. Тіршілік циклында диплоидты фаза айтарлықтай ұзарған. Өсімдіктер бұрын тек суда ғана көбейетін болса, енді құрылықта тәуелсіз, жынысты көбеюге көшкен. Сапрофиттер күшті дамыған, сыртқы ұрықтанудан ішкі ұрықтануға көшкен, қосарланып ұрықтану пайда болған, тұқымда қоректік зат молайған. Құрылықта орнықты, отырықшы тіршілікке байланысты тамыр, сабақ, жапырақ пайда болған. Түтікше өткізгіш жүйе, тірек-қорғаныс ткандары пайда болған. Көбею органдары жетіле түскен. Гүлді өсімдіктерде насеком арқылы айқас тозандану қалыптасқан. Өсімдік эмбрионында қолайсыз жағдайдан қоргайтын тұқым қапшығы дамыған. Тұқымдары эртүрлі физикалық, биотикалық эдістермен таралатын болған.

Сонымен, өсімдіктер элемінің эволюциясы, біржағынан жердің эволюциялық өзгерістерге ұшырауымен байланысты болса, екінші жағынан, жердің атмосфераының күрт өзгеруіне себеп болды. Жердің климаттық жагдайының өзгеруі өсімдіктердің жаңа бейімді формаларының пайда болуына себеп болды.

Биосфера барлық тірі ағзалардың жиынтығын біріктіреді. Тірі ағзалардың пішіндері сан алуан. Қазір 1,5 млн. аса түрлер бар. Түрлердің алуан түрлілігі биосфера эволюциясының нәтижесі. В.И.Вернадскийдің айтуынша, Жер бетіндегі түрлену онда тіршілік ететін организмдерге байланысты. Жануарлар тарихында 35 тип пайда болған болса, оның 9-ы жойылып кеткен. Силур кезеңінде жануарлардан трилобиттер пайда болса, хордалылар пайда болғанына 500 млн. жыл да болған жоқ. Негізінен көптеген жануарлар типі палезойдың басында пайда болған. Оның 1/3-і қазір тіршілік етеді.

Жер бетіндегі көне өмір пішіндерінің пайда болуы протезой дәуіріне жатқызылады. Олар көк-жасыл балдырлар, радиоляриялар, фораминеферлер, губкалар, ішекқустылар, құрттар, моллюскілер, буынаяқтылар. Бұлардың барлығы теңіз фаунасының өкілдері (10-сурет).

10-сурет.   Протезой   дәуірінің   өкілдері:   1-көк-жасыл   балдырлар;   2,3 радиоляриялар;   4-құрттардың індері.

 

Археоциаттар  (11-сурет)  теңіздер  мен  мұхиттарды  мекендеген  жәндіктер.  Олар  қазіргі рифтерге жақын.

 

11-сурет. 1-археоциаты; 2-трилобит; 3-иықаяқтылар

 

Трилобиттер буынаяқтылардың ең көне формалары. Олар тек палеозойда өмір сүрген. Олардың денесі үш бөлікке бөлінген, бас, кеуде және құйрық. Олар жүзе алған, көбінесе су астында жолғалап жүрген.

Иықаяқтылар өте қарапайымды болған. Олардың жақшақтары қатты жабылмаған. Оларда теңіз түбінде жорғалап өмір сүрген. Олардан басқа, моллюскілер мен медузалардың қалдықтары табылған. Бірақ, олардың түрлері шектеулі ғана болған.

Протозой дәуірінідегі жоғары ұйымдастырылған ағзалардың кездесуі одан бұрынғы кездегі алғашқы даму кезеңінің ұзаққа созылғанын байқатады. Болжам бойынша, бұл уақытқа дейін эволюцияның ең маңызды ірі ароморфоздары болды: 1) жыныстық үрдіс; 2) фотосинтез; 3) көпклеткалы ағзалар.

Өсімдіктердің ағзасы мүшелене бастаған. Әсіресе акселосилоннның сыртынан жапырақтарға ұқсас қабыршақтарды байқауға болады. Жер астылық мүшелер тамыр қызметін атқаруға бейімделе бастайды. Оларда саңырауқұлақтармен симбиоздық қатынас болғаны дәлелденген. Өсімдіктердің тез көбеюіне байланысты, атмосферадағы газ құрамы өзгерді, оттегінің үлесі артты. Псилофиттер 20-30 миллион жылдарға дейін сақталды. Атмосфераның өзгеруі жер бетілік жәндіктердің өміріне қолайлы жағдай тудырды. Бұл кезде ең алдымен панцирлі және слалалы қауырсынды балықтар пайда болды. Олар тыныс алуда өкпе мен желбезектерін пайдаланды (12-сурет).

12-сурет. Девон кезеңінің псилофиттері: 1- псилофитон; 2-астероксилон; 3-риния

13-сурет. Қосмекенді және салалы қауырсынды балықтар: 1-протептурус; 2-лепидосирен; 4-латимерия

 

Бұл балықтар, болашақ құрылықтық жануарлардың ата тегі болып саналады. Олар, әсіресе, келесі мезозой дәуірінде жақсы дамыды. Олардан перм кезеңінің панцирлі амфибиядары дамыды. Палеонтологиялық зерттеулер олардың сүйектерінің құрылысындагы ұқсастықтарды көрсетті (13-сурет).

14-сурет. Девон кезеңінің салалы қауырсынды балығы мен перм кезеңінің панцирлі амфибиясының аяқтаның құрылыеындағы ұқсастықтар. 1-иықтық сүйектердің гомологы; 2-сәулелісүйектің гомологы: 3-шынтақтық сүйектің гомологы

 

7: «Неоламаркизм және оның пайда болу себептері»

 

1. Неоламаркистердің ғылыми эксперименттерге сүйенудегі кателіктері;

2. Салыстырмялы морфология эмбриология, жасуша туралы теория;

3. Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы.

 

Дарвиннің эволюциялық теориясының қабылдануынан кейін    ламаркизмнің ілімінің кайта жандануының себебі оның көтерген пастулаттарының қарапайымдығында. Көптеген терең ғылыми зерттеулерге сүйенбей тұжырым шығаруға құмар ғалымдар оларды көп уақытқа дейін өз   идеяларына өзек етіп ұстады. Бұл ғалымдар   модификациялық   өзгерігіштікті   тұқым қуалаушылық өзгергіштіктен ажырата алмады. Олар сыртқы қоршаған ортаның әсерінен болатын жеке ағазының бейімделу кезінде ұшырайтын өзгерістерін тұқым қуалаушылықпен шатастырды. Көптеген палеонтологтар қазба жұмыстарынан табылған деректерді қорытындылай отырып кейбір  ағазалардың  паралелді  даму  жолдарын  тапты.   Ондағы,  уақытша,  даму  үрдісінің бірдейлігіне сүйене отырып, эволюцияны алдын ала бағытталған жоспармен жүреді деп қате тұжырымға келді. Соңында, Ламаркқа ұқсап, тірі материяның ішінде даму үрдісін реттейтін немесе алдын ала бағыттайтын күш бар деді Неоламаркизмнің біртұтас ғылыми негізі жоқ. Неоламаркисттердің әртүрлі өкілдері ол ағымның белігі бір бөлігіне қарайды, не автогенездік (эволюцияның алдын ала бағыттылығы мен прогресске ұмтылуын дәрістейтін), не эктогенездік (қоршаған ортаның өзгерісіне қарай ағзаның өзгеретіндігін дәрістейтін) ағымға. Автогенездік идеяларды палеонтолог Э.Коп (батмогенез - ағзалардың прогресске ұмтылуы), О. Шиндевольф ортогенез теориясының авторы Т.Эймер, аристогенез теориясының авторы Г.Осборн, заңдылық бойынша   жүретін   эволюция   теориясының   авторы   Л.Берг   болды.   Аталған   теориялардың барлығында тірі  ағзаға алдын  ала белгіленген  ішкі ұмтылыс  прогреске,  күрделенуге  және жақсаруға деген бағдарламалар бар деп көрсетіледі.  Бұл теориялар Ламарктың теориясынан ешқандай  өзгеріссіз  деуге  болады.  Олар біртұтас  ламаркизмнің бір  ғана бөліктері  болып табылады.

Эктогенездік идеяларды тұтынатын ғалымдар Э.Геккель, Э.Коп, Г.Спенсер, К. Негели, Ф. Вайденрайх, Е.Смирнов, Л.Давиташвили, Ф. Лысенко.

Ф.Лысенко өткен ғасырдың бірінші жартысындағы көрнекті физиолог ғалым. Ол генетика ғылымын түптен жоққа шығарып, өсімдіктердің өзгерушілігінің басты себебін тек қоршаган ортаның әсерімен түсіндірген. Оның пікірі бойынша, өсімдіктерді бір-бірімен телген кезде тұқым қуалайтын өзгергіштік пайда болады. Қоршаған орта ағзаға әсер етеді деді. Онда соматикалық өзгергіштік пайда болады. Соның нәтижесінде ағза жаңа жағдайға бейімделеді. Ол пайда болған белгі бір себептен жыныстық жасушаларға беріледі деді (соматикалык жасушалар солай адекватты индукция әсерін көрсетеді екен). Келесі ұрпақта сол белгі қоршаған ортаның әсерісіз көріне береді (15-сурет).

 

15-сурет. Е-қоршаған ортаның 5 ағзаның сомасына әсері; Р және М - пайда болатын модификациялық өзгерістер; SI-келесі Р ұрпаққа берілетін (р) ағзаның жыныстық жасушаларда (g) озгеріс тудыратын соматикалық индукция.

 

Мысалы, көлеңкелі және күншуақты жерде өскен өсімдіктерде болатын фенологиялық өзгешіліктерді олар тұқым қуалайды деп түсіндірді. Шын мәнінде, бұл әр ағзаның бейімділік қасиетіне байланысты болатын қалыпты реакциясы. Сан алуан өзгергіштік себептердің ішінде, жоғарыда аталғандай соматикалық жасушалардың жыныстық жасушаларға әсер етуін қазіргі эволюциялық теорияда жоққа шығармайды. Бірақ, бұл құбылыс жаппай жағдайда болатын түрөзгергіштіктің себебі емес. Ол тек ерекше жағдайда болатын өзгерістердің бір түрі ғана. Өйткені, ағзадағы гаметалар көптеген зиянды әсерлерден жақсы сақтаулы болады.

Эволюциялық идеялардың дамуына салыстырмалық анатомияның пайда болуы үлкен әсер етті. Бұл ғылым саласы батыс еуропа елдерінде 17 ғасырда дами батады.

Француз ғалымы П. Белон өз еңбектерінде систематикалық таксондардың өзара ұқсастықта болатыны жайлы пікір айтты. Оның көтерген идеясын ұлы неміс ақыны және өз уақытының жаратылыстанушысы В. Гете жалғастырды. Гете өсімдіктерде кездесетін метаморфоздық өзгергіштіктерге түсініктеме берді. Ол эволюция кезінде қандай мүшелердің қандай мүшелерден дамуы мүмкін екені туралы гипотезалар түзді. Олардың шығу тектері бір деген уәж айтты. Ол идея кейін гомологиялық және анологиялық мүшелер туралы ұғымдарға айналды. Салыстырмалы морфологияның дамуына француз ғалымдары Э.Ж.Сент-Илер мен Ж.Кювье үлкен үлес қосты. Сент-Илер органдар құрылымының бір типтілігі концепциясын шығарған. Ол концепция бойынша бар жануарлардың құрылыс жоспары бір. Мысалы, адамның қолы құстың қанатына сәйкес, аттың алдыңғы аяғына сәйкес. Ондай ұқсастықтар тек қаңқаларында ғана емес бұлшық еттерінде де, нервтерінде де бар. Ж.Кювье организм бөліктерінің бір-бірімен корреляциясын анықтап, салыстырмалы морфологияда аса ірі жаңалық ашты. Салыстырмалы анатомия мен морфологиямен қатар, салыстырмалы эмбриология дами бастады. Эмбриологиялық зерттеулер мен ондағы басты қағидаларды, көне грек ғалымы Аристотель айтканын білеміз. Бұл идеялар қайта жанданып қарқынды дами бастады.

19 ғасырдың екінші жартысында К.Бэр өз зерттеулерінің нәтижесінде жоғарғы сатыдағы және төменгі сатыдағы ағзалардың   алғашқы   эмбриондық   дамулары   өте   ұқсас   болатындығын дәлелдеді. Эмбрионалдық даму кезіндегі типтік, туыстық, түрлік одан кейін жеке индивидиумдық белгілердің реттілікте кайталанатынын анықтады. Іс жүзінде ағзаның эмбрионалдық даму кезінде филогенездік жолды қайталайтындығы ашылды. Бірақ, бұл пікір тұжырымдалынып айтылмады. Аталағн идея параллеизм деп қалыптасты.

Жасуша теориясын неміс ғалымдары Шлейден мен Шванн ашты. Теория негізінен үш қағидадан тұрды: а) жасушалар тек олардың бөлінуі арқылы ғана пайда болады; б) организм түгелдей жасушалардан тұрады; в) көпжасушалы организмдер жалғыз ғана жасушаның зиготасынан дамып жетіледі. Эволюционистер осы арқылы көпклеткалы организмдердін бір жасушалы организмдерден пайда болғандығын дәлелдеді. Эволюциялық тұрғыдан алғанда. жасуша теориясының басты маңызы өсімдіктер мен жануарлардың жасушалардан тұратындығын дәлелдеуінде. Демек, олар туыстар және арғы шығу тегі бір деген сөз.

Жасушаның ашылуы жана ізденіс салаларының (цитология, физиология) дамуына себеп болды. Биологиялық проблемалар жан-жақты зерттеле бастады. Мұндай қарқынды даму барысында идеалисттік және метафизикалық тұрғыдағы ілімдердің ірге тастары шайқала бастады. Олардың константты және догмалық теориялары бұрыңғы күштерінен айырыла бастады.

Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы көбіне табиғи сұрыптаудың теориясы деген атпен белгілі. Бұл сол кездегі және болашақ жаратылыстану ғылымының дамуы үшін орасан зор маңызы зор еңбек болып табылатын. Дарвиннің табиғи сұрыптау теориясы тек биология ғылымы үшін емес, сонымен қатар, жалпы материалисттік көз қарастағы философияның дамуының негізі болды. Бұл ашылым өз дәуірінің мүмкіншілігінен әлде қайда алға қарай бағытталған ғылыми ой еді.

Дарвиннің теориясы өзінің алдындағы ситематиктердің жасаған еңбектеріндегі ең прогрессивті мәндерін сараптау мен қатар нақты ғылыми деректерге сүйенген еңбек болып саналады. Ол алдыңғы эволюционисттердің жіберген қателіктеріне ғылыми негізделген түсініктеме берді және табиғаттың даму заңдылықтарына нақты жауап берді. Ол жауаптар ойдан емес, сол табиғатта болып жатқан даму үрдістеріндегі заңдылықтарды дұрыс сараптаудан және өзі жүргізген ғылыми зерттеулерден алды. Оның толык және гылыми негіздерген еңбегі 1859 жылы жарык көрді. Ол «Табиғи сұрыптаудың нәтижесінде түрлердің пайда болуы немесе өмір үшін күрестегі оңтайлы нәсілдердің сақталуы» деп аталды. Дарвиннің алдында осы бағытта жарық көрген еңбек А. Уоллестікі еді. Ол осы эволюциялық ілімге жақын көз қараста жіктеу жүргізіп өз ойын тұжырымдады. Бірақ, Дарвиннің еңбегі әлде қайда толық және жан-жақты негізделген болатын.

Эволюциялық теориясы ағзалардың даму үрдісінің қоршаған ортаның әсерінен тыс жағдайда жүре алмайтыны және жаңа пішіндердің пайда болуы да үзіліссіз болатын құбылыс екенін дәлелдеді. Дарвин жаңа түр мен популяциялық ұғымдарды эволюциялық үрдістен бөлек алып қарауға болмайтынын көрсетті. Өйткені, барлық даму үрдістері осы аталған таксономикалық бірліктермен тығыз байланысты. Үйретілген ағзалардағы және табиғаттағы өзгергіштіктерді және сұрыптаудың эволюциялық мәнін ашқаннан кейін, Дарвин сол даму үрдісінің маңызды шарты болып табылатын «өмір үшін күрес» концепциясын тұжырымдады. Дарвинше, өмір үшін курес- ағзалардың шексіз мөлшердегі ұрпақ қалдыруға ұмтылысы. Өмір үшін күрестің пайда болуы осы көбеюге деген ұмтылыстан пайда болады. Көптеген ұрпақтың барлығы тірі қалған болса, онда олар аз уақыт ішінде қаптап, жерге симай кеткен болар еді. Сондықтан, жергілікті жағдайға байланысты, өмір үшін күрес не түр ішілік особтардың, не түр аралык особтардың арасында, не болмаса күрт өзгерген ортаның параметрлеріне қарсы жүреді. Күрес бұл кезде пассивті түрде, кешенді бәсекелесу арқылы жүреді. Бұл кезде бәсекелестіктің әсері түр ішілік особтар арасында қатты жүреді. Өйткені, олардың мүдделі және оған жету үшін пайдаланатын материалдары мен жағдайлары бір болады.

Дарвин табиғи сұрыптаудың заңдылықтарын нақтылай келе оның қалыпты және нәтижелі жүруіне келесі шарттар болуы кажет деп тапты:

1) ұзақ уақыт мерзімі; 2) өзгергіштіктің жоғары деңгейде болуы; 3) особтардың санының көптігі; 4) олардың таралу ареалының қомақтылыгы; 5) сол ареалдағы особтардың басқа ареалдардағылармен кездейсоқ будандаспауы немесе түр және популяция ішілік генетикалық тұрақтылықтың болуы.

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Бляхер Л.Я. Проблема наследования приобретенных признаков. М.:-1971.

2. Иорданский Н.Н. Основы эволюционного учения. М.: «Просвещение». 1975.

3. Лобашов М.Е. Гентика. 2-е издание Л., 1967.

4. Токин Б.П. Общая эмбриология. 2-е издание М., 1970.

5. Уоддингтон К. Морфогенез и генетика. М., 1964.

6. Бодемер Ч. Современная эмбриология М., 1971.

7. Северцов А.Н. Морфологические закономерности эволюции. М.-Л., 1938.

8. Шмальгаузен И.И. Пути и закономерности эволюционного процесса. М.,1939.

9. Северцов А.Н. Главные направления эволюционного процесса. М.,1967.