UF

Тақырып. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗДЕРІ

 

МАЗМҰНЫ

 

1. Ғылым және оқулық пән ретіндегі әлеуметтік жұмыс

2. Әлеуметтік жұмыстың категориялық-ұғымдық аппараты

3. Әлеуметтік жұмыстың жүйесі

4. Қазақстандағы әлеуметтік жұмыстың тарихы

5. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты

6. Әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік негіздері

7. Әлеуметтік жұмыстың саясаттанушылық негіздері

8. Әлеуметтік жұмыстың педагогикалық негіздері

9. Әлеуметтік жұмыстың психологиялық негіздері

10. Әлеуметтік  сала қызметкерінің коммуникативтік (жан-жақты байланысқан) қызметінің негіздері

 

1. Ғылым және оқулық пән ретіндегі әлеуметтік жұмыс

  

Елді реформалау жағдайында, нарықты қатынастардың орнығуы жағдайында көптеген адамдар (зейнеткерлер, мүгедектер, жетім балалар, қоныс аударушалр және т.б.) шұғыл түрдегі әлеуметтік жәрдем мен қорғанысқа мұқтаж болуда.

Әлеуметтік шиеленісті назардан тыс алдыруға мүлдем болмайды. Тұтыну өнімдерінің бағаларының либерализациялануы нәтижесінде тұрғындардың материалдық жағдайы қиындай түскен. Елдегі табиғи өсім өлімге қарағанда енді ғана басым бола бастады, атап айтқанда елдіқ негізгі тұрғындары қазаң ұлтының арасында бұл көрсеткіш айқын біліне бастады. Бірақ некесіз туған балалар, ата-анасыз өсіп жатқан балалар да аз емес.

Жас отбасылар ішінде ұрыс-керіс нәтижесінде ажырасулардың көбеюі ойландырмай қоймайды. Аборт (Түсік) істеу де бір мадаға айналғандай. Мүгедек болып туған балалар материалдық, психологиялық және басқа да жәрдемдерге мұқтаж. Кәмелетке толмағандар арасындағы психикалық ауруға шалдыққандар мен қылмысқа көп ұрушылардың саны кемейер емес. Жастардың түсініп-түсінбей өзге мәдениетке әуестігі арта түсуде. Олардың арасында маскүнемдер, наркомандар мен токсикомандардың да кездесуі жиілей көрініс тауып отыр. Қоғам мен отбасындағы әлеуметтік қарама-қайшылықтар адамдардың (әсіресе жастардың) аурушылдығына, қатігез болуына, өзіне-өзі қол жұмсауына, жезөкшелікке баруына басты себептердің бірі болып отыр. Әлемдік практикада осындай топтармен жұмыс істеудің тәжірибесі  едәуір жинақталған. Өзіміздіқ практикамызда да бұндай тәжірибелер жоқ емес. Бірақ әлеуметтік жағдай бірден шиеленісіп бара жатқан кезеқде, әлеуметтік қатынастардың өзгеруінің процесстерін тереқдеу талдау мен түсіне білу қажеттігі туындап отыр. Әлеуметтік жұмыстыңғылыми негізделген концепцияларын жасап шығару, әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізудің түсінікті және сендіре алатын әдістерін енгізу керек.

Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, әлеуметтік қызметкерлердің қызметтерін есепке алған жағдайда ғана мемлекеттің әлеуметтік даму бағдарламасы мен әлеуметтік саясаты жасалып отырады.

Әлеуметтік жұмыс саласындағы қызметкерлер заң актілерін дайындауда, жергілікті билік органдары мен қоғамдық ұйымдардың шешім қабылдауында эксперт (сарапшы) ретінде кеқінен тартылады.

Адамдардың не өздері, не отбасы мүшелері, не достары және т.б. шеше алмайтын проблемаларға жиі кездесетінін өмірлік практика көрсетіп отыр.

Ал бұл проблемаларды шешу үшін арнайы мамандар - әлеуметтік қызметкерлер қажет болуда.

Әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде адам қайраткерлерінің сферасы болып, оның функциясына (міндетіне) белгілі болмыс (әлеуметтік сфера және арнайы әлеуметтік қызмет) туралы объективті білімдерді теориялық жүйелеу мен жасап шығару кіреді. Арнайы әлеуметтік қызмет дегеніміз бұл – мемлекеттік, қоғамдық және жекеленген ұйымдардың, мамандар мен белсенділердің жеке адамның, отбасының, қоғамдағы топтардың әлеуметтік проблемаларын шешуге бағытталған кәсіби немесе қоғамдық жұмысы.

Әлеуметтік жұмыс формалары мен әдістерін талдау, берілген объектілердің әлеуметтік проблемаларын шешудің тиімді әдістері мен технологияларын жасау -  ғылыми пән ретіндегі әлеуметтік жұмыстыңеқ басты мәселелерінің бірі болып табылады.

Өз негізінде әлеуметтік (қоғамдық) ғылым болған әлеуметтік жұмыс техникалық және жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланыста. Әлеуметтік жұмыс шеқберінде өткізілген зерттеулер бір жағынан жаратылыстану ғылымдарының (әсіресе медицина) көзқарастарымен өзара байланыста болса, екінші жағынан психология, педагогика, құқықтану және т.б. әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдармен байланысқан, яғни бұл зерттеулер пәнаралық сипатқа ие болады. Ғылым ретіндегі әлеуметтік жұмыстар біздіқ елімізде орнығу кезеқін бастан кешуде. Бұл ғылыми пәнніқ сипатты белгілері – кәсіби журналдар мен ұйымдардың, оқу кафедралары мен оқулықтардың бар болуы. Әрбір ғылым теориялық және эмпириктік білімдердің, теориялардың, әдістер мен әдістемелердің қоспасы болуын еске алсақ, ғылым ретіндегі әлеуметтік жұмыстыңөзгешелігі, оның білім мен істей алу әрекеттерінің бірлігінде екеніне көз жеткізуге болады. Бұл бірлік, пәнніқ негізін алаушы принципі. Бұл бірліксіз әлеуметтік жұмыстыңғылыми пән ретінде болуы, әлеуметтік қызметкердің адамдар өміріндегі қажет бұл саладағы маман ретінде қалыптасуы да мүмкін емес.

Әрбір ғылымның бөлінбес бөлшектері болып заңдылықтар, принциптер және әдістер келеді. Әлеуметтік жұмыстыңғылым ретінде орнығуы әлі жалғасып жатыр, сондықтан да ғылымның бөлінбес бөлшектеріне деген көзқарастар пікірталас тудыруы да мүмкін.

Арнайы әдебиетте әлеуметтік жұмыстыңзаңдылықтарын екіге бөліп қарау ұсынылған.

1.    Әлеуметтік жұмыс субъектісінің функциялануы мен дамуының заңдылықтары.

2.    Әлеуметтік қызмет объектісі мен субъектісінің арасындағы айтарлықтай байланысы және олардың диалектикасы.

Әлеуметтік жұмыс заңдылықтарын ашуға екінші ұғым тиімділеу деген көзқарас бар.

Егер де заң (қоғамдық заңдылық) қоғамдық көріністер, процесстер мен жүйелерінің барлық жақтары мен компоненттерінің тұрақты, қажет, қайталанушы байланыстарын көрсете алуын адам өмірінің біртұтастығының барлық формалары мен көріністерін барынша жалпы білдіре алуын ескерсек, онда бұл екінші тұжырыммен келісу мүмкін.

Әлеуметтік жұмыстыңкатегориялық аппараты бойынша жасалған әдістемелік семинар материалдарында әлеуметтік жұмыстыңнегізгі заңдылықтары көрсетілген:

-  Қоғамдағы әлеуметтік процесстердің, әлеуметтік саясат пен әлеуметтік жұмыстардың өзара байланысы.

-  Әлеуметтік жұмыстың мазмұны, факторлары мен әдістерінің түрлі жеке адамдардың, топтардың өмір сүруінің нақты жағдайларымен шартталуы.

-  Әлеуметтік проблемаларды тұтынушылардың жеке қажеттіліктері және қызығушылықтары арқылы шешу.

-  Әлеуметтік жұмыстардың нәтижелілігі мамандардың кәсіби деқгейі мен адамгершілік  қасиеттеріне, мемлекет және қоғамның әлеуметтік жүйесінің мүмкіндіктеріне тәуелді.

Бұл жерде елеулі, қайталанушы және тұрақты байланыстар ретіндегі әлеуметтік жұмыстыңзаңдылықтарының жалпы аныңтамасы берілген, ал ол заңдылықтар өз кезегінде ґлеуметтік жЅмыстыңобъектісі мен субъектісінің  өзара байланысы кезінде кјрініс беріп, нақты ґлеуметтік процесстер мен қатынастардың дамуына тигізетін јз ықпалының бағытталуы мен сипатын шартты түрде белгілейді.

Кейбір еқбектерде заңдылықтар нақтыланады. Бірақ бұл олардың принциптермен араласып және бірықғай болып кетуіне алып келеді.

Бір сөзбен айтқанда “Әлеуметтік жұмыс” деген жақа ғылыми пәнге тән заңдылық көріністерін іздену (жақалық десе де болады) жүріп жатыр.

Демек, әлеуметтік жұмыс қызметтің универсалды түрі болады, ал ғылым ретінде ол басқа да ғылымдардың бүтін бір комплексімен (жинағымен) етене араласып кетуде.

Әлеуметтік жұмыс теориясы принциптерінің негізгі бірнеше топтарын атап айту мүмкін.

Бұл жалпы философиялық принциптерден: детерминизм, шағылысу (отражение), даму. Әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдарының жалпы принциптері: тарихилық, әлеуметтік шарттылық, әлеуметтік елеулілік. Соқында болса, әлеуметтік жұмыстыңарнайы принциптері. Бұл жерде принциптерді түсінуде плюрализм айрықша көріне бастайды, яғни принциптердің мазмұны мен құрамын қабылдай білу көрініс тапқан.

Бұл принциптерді олардың классификациясын есепке алып қарастырайық.

Әлеуметтік жұмыстыңмазмұнды принциптеріне гуманизм, әділет, альтруизм, қоғамдық (топтық) және жеке мүдделердің гармониясы (үйлесуі), өзін-өзі қамтамасыз ету кіреді.

Психологиялық-педагогикалық  принциптерге модальдық, эмпатия (көқіл білдіру), аттракция (ұнамды тартылу), және сенім енеді.

Әдістемелік принциптер тобын дифференциялық жандасу, қабылдау, үздіксіздік, компетенттік құрайды.

Ұйымдастырушылық принциптеріне жалпылықты, комплекстікті, дәнекерлікті, субсидарлықты (жәрдем беру), үндестікті енгізсе болады.

Әр елдіқ заңдылық және нормативтік актілерінде, елдегі әлеуметтік жұмыстардың жалпы тәжірибелерінен келіп шыққан нақты принциптер орын алуы керек.

Олардың ішінде: әлеуметтік қызмет көрсету мен мемлекеттік кепілдіктердің қамтамасыз етілуі шеқберіндегі адам және азаматтық құқықтарын қадағалау, әлеуметтік қызмет алу үшін азаматтардың теқ мүмкіндікке ие болуы, әлеуметтік қызметті азаматтардың келісімін алу, қабылдауға әлеуметтік қызметтің қол жетерліктей түрде болуы, әлеуметтік жұмыстағы құпиялылықтық сақталуы, әлеуметтік жұмыстыңбарлық түрлерінің тоқтаусыз болуы, жәрдемніқ тікелей берілуі, өмірі мен денсаулығына қауіп төнген адамдарға айрықша көмек көрсету, профилактикалық бағытталу, әлеуметтік реабилитация мен адаптацияға жәрдем беру, ведомствоаралық және пән аралық байланыстардың тұрақты болуы, тиімді жандасу, жергілікті жердегі әлеуметтік жұмыстарды ұйымдастыру, тұрғындарға әлеуметтік жәрдем және қызмет көрсетуші ерікті ұйымдарға мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуі сияқты принциптер орын алуы керек.

Әлеуметтік әдіс дегеніміз - әлеуметтік жұмыстағы нақты бір мәселені шешудегі, алға қойылған мақсатқа жетудегі айла-тәсілдердің жиынтығы.

Әлеуметтік жұмыста қолданылатын көптеген әдістер пәнаралық болып келеді, себебі әлеуметтік жұмыс универсал сипатта болатыны белгілі. Сондықтан, әлеуметтік жұмыс әдістерін сипаттай отырып, оларды экономикалық, құқықтық, саяси, әлеуметтік-психологиялық, медициналық-әлеуметтік, әкімшілік-басқарушылық және т.б. деп бөліп жатуға да болады.

Әлеуметтік жұмыс әдісі әлеуметтік жұмыс қаратылған объектінің сипатына қарай белгіленеді. Ал екінші жағынан әлеуметтік қызметкердің кәсібіне немесе мамандығына қарай, әлеуметтік және басқа да қызметтердің құрылымына  қарай әлеуметтік әдістер белгіленуі мүмкін.

Әлеуметтік проблемаларды шешуде қолданылатын айла-тәсіл жиынтықтарымен қосылған теориялық тұжырымдар, жалпы алғанда “әлеуметтік технологиялар” деп аталады, ал әлеуметтік әдістер сол технологиялар ішіне көбінесе енгізілген халде болады.

 

2. Әлеуметтік жұмыстың категориялық-ұғымдық аппараты

 

Әлеуметтік жұмыстыңғылыми және оқулық пән ретіндегі пәнаралық сипаты, осы салада мамандар қолданылатын ұғымдық-категориялық аппаратта көрініс тапқан.

Әлеуметтік, гуманитарлық ғылымдардың ұғымдары мен категориялары – бұл әлеуметтік болмысты, әлеуметтік процестерді танудық басқыштары және әлеуметтік қатынастар білімніқ негізі. Күнделікті өмірде біз сол ұғым, категория және атауларды қолданамыз. Берілген бір зат, процесс, қасиет немесе түсті атау үшін сөз қызмет етеді. Сөз ретіндегі атау (термин) арнайы ғылыми мақызды бір түсі (оттенок). Атаулар жүйесі – терминология деп аталады, ол ғылыми білімніқ негізі болып қызмет атқарады. Ұғым (философиялық тұрғыдан қарағанда) – бұл ойлау формасы болып, зат және көріністердің байланыстары мен елеулі қасиеттерін белгілейді. Мейлінше мақызды, фундаменталды ұғымдар – категория деп аталады. Әрбір ғылым өзінің терминологиясына, ұғымдық-категориялы аппаратына ие.

Ұғымдық-категориялық аппарат өз ішіне берілген ғылымның пайда болу және даму кезеқіндегі ұғымдармен қатар, басқа да (әсіресе жақын болған) ғылыми пәндердің ұғымдарын қабылдайды. Әлеуметтік жұмыста да солай. Сонымен бірге, жақын болған ғылыми пәндердің ұғымдарын пайдаланған кез-келген жеке бір ғылым, оларға (ұғымдарға) өз объектісі мен затының мазмұнына сәйкес белгілі бір арнайылылық, өзіндік ерекшелік бере алады. Мысалы, “адаптация”, “топ”, “диагностика”, “конфликт”, “реабилитация” т.б. терминдер кеқ қолданылады.

Мәндік мағынасы сәйкес келгенімен олар философияда, әлеуметтануда, психологияда, медицинада және т.б. ғылымдарда өзіндік ерекшеліктеріне ие болған.

Басқа ғылымдардағы сияқты, әлеуметтік жұмыстарда қолданылатын ұғымдарды классификациялау әрекеттері қолға алынған.

Бір топқа әлеуметтік жұмыстың(ғылым ретінде) арнайы болмаған категориялары мен ұғымдары жатады. Олардың ішінен, негізінде нақты бір пәндермен байланысты ұғымдарды көрсетуге болады. Мысалы, әлеуметтік сфера, әлеуметтік қатынастар - әлеуметтанумен, педагогика және психологиямен, реабилитация - әлеуметтік медицинамен байланысты. Т.с.с. көптеген мысалдар келтіруге болады.

Екінші топқа, басқа ғылымдарда қолданыла беретін, бірақ негізінен әлеуметтік жұмыста көп қолданылатын ұғымдар кіреді. Бұл ұғымдармен алдымен әлеуметтік жұмыс объектілері мен негізгі бағыттарын, әлеуметтік қызмет және мекемелерді белгілейді. Олардың ішінде әлеуметтік қолдау, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік жәрдем, отбасы және балаларға жәрдем беретін жергілікті орталықтар, жасөспірімдер үшін әлеуметтік-реабилитациялық  орталықтар, әлеуметтік нашар қорғалған тұрғындар тобы, девиантты мінезді топтар мен тұлғалар, әлеуметтік қорғау басқармасы және т.б. ұғымдары бар.

Әлеуметтік жұмыс негізіндегі басты ұғымдар мен категорияларды қарастырайық.

Алдымен бұл “Әлеуметтік жұмыс”  және оған жақын жандасатын, бірақ онымен бірықғай емес “әлеуметтік  жәрдем”, “әлеуметтік қолдау”, “әлеуметтік қорғау” және т.б. ұғымдар.

Әлеуметтік қорғау деп, адам өмірі мен қызметін қамтамасыз етуге қолдау, өмір сүру үшін  минимал түрде жеткілікті жағдайлар кепілдігін қамтамасыз ету үшін қоғам және оның құрылымдары жүзеге асырып отырған іс-шаралардың жүйесін түсіну керек.

Әлеуметтік қолдау дегеніміз, өз өмірінде және қызметінде мұқтаждыққа ұшыраған “әлсіз” әлеуметтік топтардың, жеке отбасылар мен тұлғалардың жағдайына қолдау көрсетуге бағытталған арнайы шараларды қолдану.

Әлеуметтік жәрдем – бұл әлеуметтік топтарға немесе жеке тұлғаларға өмір қиыншылықтарын жеқуге немесе жеқілдетуге, сол адамдардың қоғамға бейімделуіне, олардың толыққанды еқбек ете алуына және олардың әлеуметтік статусын қолдап отыруға жұмсалатын іс-әрекеттер, яғни әлеуметтік шаралардың жүйесі.

Әлеуметтік жұмыс адам қызметінің бір түрі деп қарастыруға болады. Оның мақсаты қоғам өміріндегі адамдардың субъективті ролін барынша оптимал (ықғайлы) түрде қалыптастыру. Кейбір әдебиеттерде бұл ұғымдар басқаша талдануы да мүмкін. Бірақ ең бастысы – бұл әлеуметтік жұмыс қызмет түрі ретінде барлық адамдарды қорғауға, қолдауға және жәрдем көрсетуге бағытталған, әсіресе әлсіз деп аталмыс топтарға деген көзқарастық оқ болуы орын алған.

Бұл жұмыс адам қоғамы пайда болғаннан бері бар екені белгілі, тек ол қоғам дамуының түрлі кезеқдерінде түрлі формаларға ие болуы мүмкін.

Әлеуметтік жұмыс тек “әлсіз” топтар үшін қызмет жасап қоймастан, бәлкім барлық тұрғындар үшін қызмет жасауы керек. Бұл тұрғыдан қарағанда әлеуметтік жұмыс әрбір адаммен жұмыс істей алады. Әлеуметтік жұмыстыңтүрлері көп болып, олар барған сайын кеқейіп баруда. Мысалы алдықғы кездерде әлеуметтік жәрдем науқас және егде адамдарға үйіне барып көрсетілген болса, қазіргі заманда қалаған адам түрлі мөлшерде және кез-келген уақытта әлеуметтік жұмысты пайдалана алады. Бірақ бұл үшін әлеуметтік жұмыс саласында қызмет етушілердің саны үлкен болуды талап етеді. Олардың ішінде әлеуметтік жоғары және арнайы орта білімі барлар ғана емес, өз жүрек әмірі мен қалауы бойынша қалтқысыз қызмет етушілерді де есепке алу керек. Ол адамдар мүмкіндік барынша арнайы әлеуметтік курстардан өтсе, солар да білікті және тиімді көмек бере алады.

 

3. Әлеуметтік жұмыстың жүйесі

 

Әлеуметтік жұмыс қызметтің көп түрлерінің біріне жатады. Қызметтің экономикалық, құқықтық, мәдени, саяси, техникалық, ғылыми және басқа да түрлері бар.

Әлеуметтік жұмыс – қызметтің өзгеше бір түрі. Не үшін әлеуметтік жұмыс өзгеше түр болып саналады? Алдымен қызмет дегеніміз – бұл белгілі бір затты өз қалауына орай өзгертуге бағытталған іс-әрекеттер жиынтығы. Мысалы: ағаш өқдеуші бұйым-жиһаз жасайды, радиоаппаратура жөндеуші шебер радиоаппаратура кемшіліктерін тауып оны іске қосады, т.с.с. Ал әлеуметтік қызметкер өз клиентімен (тұтынушы) сұхбат жүргізіп, ондағы психологиялық стресстерді алып тастауға, нормал өмір сүру қалпына түсуге, науқас адамдарға түрлі жәрдем көрсетуге, т.б. әрекет жасайды.

Әрбір қызметкер өзі қызмет көрсетуші объектінің жағдайына орай, мақсатына жету үшін әрекет жасайды. Әлеуметтік қызметкер - өздігінен өз проблемаларын шеше алмаған және жәрдем немесе қолдауға мұтаж болған адамдарға көмек көрсетеді.

Объектіге өзі қалаған бағытта ықпал ету әрекеттерінің жиынтығы, соған сәйкес қызметті келтіріп шығарады.

Әрбір қызмет түрінің өзгеше сипаты, объектінің өзгешелігіне байланысты.

Әлеуметтік жұмыс деп, өз проблемаларын сырттай жәрдемсіз шеше алмаған, өмір сүру жағдайы жәрдемге мұқтаж адамдар үшін жасалатын, солардың ауырын жеқіл қылатын қызмет түрін атаймыз. Әрбір қызмет сияқты, әлеуметтік жұмыс та өз құрылымдарына ие болады, ондағы әрбір элемент қажет болып, басқаларымен өзара байланысып, ерекше функцияларды орындайды.

Бұл құрылымдар біртұтас жүйелер деп аталады. Әлеуметтік жұмыс та біртұтас жүйе.

Бұл тұжырымды әлеуметтік жұмыс құрылымын талдау жолымен дәлелдеуге әрекет жасайық.

Құрылым бернеше өз алдына жеке, бірақ сонымен қатар салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді элементтерден немесе компоненттер тұрады. Оларға субъект, мазмұн, басқару, объект және олардың бәрін бір тұтас байланыстырушы құралдар функциялар мен мақсаттар жатады. Схема түріндегі көрінісі:

Кез-келген схема зерттеліп жатқан заттық мәнін жеқілдетеді, сондықтан схемаға  абеонот мақыз беруге де болмайды. Бірақ схема зат туралы көрнекті ұғым бере алады. Схеманың танымдық мағынасы да осында жатыр.

Компоненттердің орын алуы да кездейсоқ емес. Кез-келген әрекет субъекттен объектке қарай қозғалады, ал объект қызметтің (әрекеттің) мәні мен сипатын аныңтаушы фактор  болып табылады. Сондықтан әлеуметтік жұмыс сипаттамасын объектіден бастаған жөн сияқты.

Әлеуметтік жұмыс объектісіне сырттай жәрдемге мұқтаж адамдар жатады, яғни зейнеткерлер, науқастар, мүгедектер, қиын жағдайға душар болған адамдар, теріс ықпал ауына түскен балалар мен жастар және т.б.

Мұқтаж адамдарға жәрдем беру функцияларын әлеуметтік жұмыс субъектілері орындайды. Субъект дегеніміз – бұл әлеуметтік жұмысты жүргізуші және басқарушы барлық адамдар мен ұйымдар. Бұған әлеуметтік саясатты жүргізуші мемлекетте жатады. Түрлі қайырымдылық және қоғамдық ұйымдар да субъектілер деп саналады.

Бірақ, негізгі субъект ұйымдар емес, ол кәсіби және қоғамдық түрде әлеуметтік жұмыс атқарушы адамдар. Кәсіби қызметкерлер көп емес. Әлем бойынша олардың саны 500 мықдай ғана екен. Бұл қызметкерлер “әлеуметтік қызметкер” деген мамандыққа ие болып, олардың ресми дипломдары да бар.

Сондықтан да негізгі ауыртпашылық белгілі бір себептермен әлеуметтік жұмысты атқарушы, кәсіби емес қызметкерлерге түсіп отыр. Мысалы, Швецияның Стокгольм, Гетеборг және Мальме деген үш қаласында 1990 жылы кәсіби мамандар 3,5 мық адам болса, кәсіби емес әлеуметтік  қызметкерлердің саны 46,5 мық адам болған. Ауыл жердегі пошта қызметкерлерінің 2600-і өз істерінен тыс әлеуметтік жұмыспен айналысып, 1 миллион адамға жәрдем көрсеткен.

Бізде, қоғамдық бастамамен әлеуметтік жұмыс істеушілердің саны белгісіз, өйткені біздіқ ұлттық менталитетіміз, әдет-ғұрыптарымыз әрбір адамды жанындағы белгілі бір көмекке мұқтаж адамға өз бауыры ретінде қарап, қолынан келгенше жәрдем беруге шақырады. Әлемдік статистика (есептеу)  бойынша әрбір әлеуметтік қызметкерге 10-15 адамнан тура келеді екен. Бірақ бұл сандар да нақты емес.

Әлеуметтік салада қоғамдық бастамамен, өз еркімен, жүрек қалауымен қызмет жасаушылар саны біздіқ елімізде, әсіресе ауылдық жерлерде әлемдік санаққа қарағанда әлдеқайда көп болуы әбден мүмкін, себебі ауылдық жерлерде  адамдар көбісі бір-бірін таниды, бір-біріне жақын не туыс болып келгендіктен, ауыл ақсақалдары жәрдемге мұқтаж отбасылар мен жеке адамдарға қолдан келгенше көмек берілуіне атсалысып отырады. Айта кету де орынды болар, басқа елдерге қарағанда біздіқ тұрмыстыңсалт-дәстүрлеріміздіқ, өмір сүру тәрізіміздіқ артықшылығы осы орайда көрініс тапса керек. Бізде мемлекеттік әлеуметтік қызметпен қатар, қоғамдық әлеуметтік қызметпен қатар, қоғамдық әлеуметтік жұмыстар да кеқінен ел арасында тараған. Бұл жағдайға ата-бабалар өсиеті, этикалық-эстетикалық нормалар, халықтық кеқ пейілдегі сияқты қасиеттері, т.б. себептер өз септігін тигізсе керек.

Әлеуметтік жұмыс субъектісі туралы айтқанда, олардың да бөлінуін атап өту де жөн болар. Олар әлеуметтік жұмысты ұйымдастырушылар мен басқарушылар және сол әлеуметтік жәрдем қызметін тікелей орындаушылар. Алдықғыларын шартты түрде басқарушылар немесе ұйымдастырушылар десек, екіншілерін практикалық әлеуметтік қызметкерлер деп атауға болады.

Жүйе ретіндегі әлеуметтік жұмыстыңміндетті түрдегі компоненті – жұмыстыңмазмұны. Ол тікелей жұмыс функциясынан келіп шығады. Жалпы алғанда оның функциялары: информатикалық (ақпараттық), диагностикалық, болжамдық, ұйымдастырушылық, психолого-педагогикалық, басқарушылық, практикалық болып бөлінеді. Өз жұмысын әлеуметтік қызметкер объект туралы информация (ақпарат) жинаудан бастайды. Объектінің тұрмыс жағдайы, жасы, жынысы, денсаулық жағдайы, өмір үшін қажетті заттармен өзін-өзі қамтамасыз ете алу қабілеті, материалдық жеткіліктілігі, отбасылық жағдайы, психикасының ерекшеліктері, мінез-құлқы т.б. мағлұматтар аныңталады, бір сөзбен айтқанда ақпараттық жұмыс жүргізіледі.

Сол ақпараттар негізінде әлеуметтік қызметкер өзінің болашақ объектілеріне “диагноз” қояды яғни жұмыстыңкөлемі мен түрін, қызмет режимін, қиындықтарды, формаларды, әдістерді бағалайды, жұмыс күні тәртібін түзеді, материалдық және физикалық шығыстарды және т.б. жобалайды.

Сонымен қатар әлеуметтік қызметкер өз жұмысына да “диагноз” қойып алуы керек, оған жұмыс істеуге оқай бола ма?,  шындап жәрдем бере ала ма?, қайсысы ресми және ресми емес ұйымдармен жұмыс істейді?, берілген “пациент” пен жұмыс істеу мерзімі қанша уақытқа созылады? деген т.б. да сұрақтарға жауаптар кіреді.

Әлеуметтік жұмыс сипатына қарай жұмыс жобасы түзіліп, оның мазмұны мен практикалық жәрдем түрі аныңталады. Әлеуметтік қызметкер басқарушы немесе практикалық қызметкер болуына қарамастан, әйтеуір бір мөлшерде ол басқарушылық жұмыспен айналысуына тура келеді.

Әлеуметтік жұмысты басқару да, әлеуметтік жұмыс мазмұнының мақызды да қажет компоненті болып табылады.

Әлеуметтік жұмыс құралдар арқылы жүзеге асырылады. Құралдар деп қызмет мақсатына жетуге жәрдем беретін, қолданылатын заттар, құрал-жабдықтар және қондырғылар аталады. Әлеуметтік жұмыс функцияларының көп түрлілігі, оның құралдарының көп түрлілігін де келтіріп шығарады. Оларға сөз, арнайы тіркеу аныңтамалары, телефон, іскер байланыстар, психотерапия әдістері, жеке әсерлік және т.б. көптеген құралдар. Құралдар қанша көп болса (қолда барын есептегенде), қызмет те соншалықты тиімді, ұтымды болады. Құралдарды тақдау мен қолдану түгелімен әлеуметтік жұмыс объектісінің сипаты мен ерекшеліктеріне байланысты. Әрбір жеке жағдайда жәрдемге мұқтаж адамға жекелей жандасу үшін, мейлінше тиімді құралдардан пайдалану керек.

Әлеуметтік жұмысты жүргізу – басқарусыз мүмкін емес. Басқару компонентіне: объекттің жағдайын бағалау, жоба жасау, шешімдерді түзіп және қабылдау, тіркеу және бақылау, координация (үйлестіру), ұйымдастыру мен материалдық-техникалық жабдықтауды қамтамасыз ету, әлеуметтік жұмыс істейтін кадрларды тақдау, дайындау және тәрбиелеу сияқты жұмыстар кіреді.

Бұл басқару қызметтерін барлық әлеуметтік қызметкерлер атқарады: басқарушы болсын, практикалық жұмысшы болсын бәрі де бұл қызметпен айналысады.

Әлеуметтік жұмысты басқару үшін әлеуметтік қызметкер тек өз саласында ғана емес, басқа көптеген салалардан хабардар болуы керек. Қоғамның әлеуметтік  құрылымын, елдіқ басқару жүйесін, әлеуметтік жұмысты басқаруды, өзінің және өз клиенттерінің құқықтарын, әлеуметтік жәрдем және қамтамасыз ету мәселелері бойынша заң үкімдерін, әлеуметтану, психология, педагогика және әлеуметтік жұмыс негіздерін жете түсіне білуі шарт.

Демек, әлеуметтік қызметкер  жан-жақты білімді болып, қолынан көптеген жұмыс келуі қажет.

Әлеуметтік жұмысты басқаруда өте мұқият және зерек болу керек, өйткені бұл салада жәрдемге мұқтаж науқас және мүгедек, өміріне немесе денсаулығына қауіп төнген адамдармен жұмыс істегенде шешілмей жатқан мәселелерді кейінге қалдыруға болмайды, ал сол мәселенің оқ шешіміне адам өмірі мен денсаулығы тікелей тәуелді болуы мүмкін. Бұл адамдар категориясына, дені сау адамдарға қарағанда жәрдемніқ жедел және тікелей болуы, көптеген апаттық алдын алуға мүмкіндік береді.

Объект, мазмұн, құралдар, басқару, субъект сияқты компоненттер әлеуметтік жұмыс құрылымын құрайды. Бірақ бұл құрылым әлі жүйе болған жоқ. Қызмет, іс-әрекеттер біртұтас жүйе болуы үшін, оның компоненттері функциялар және мақсаттармен байланысуы қажет. Функция туралы айтып өттік. Ал мақсат дегеніміз не? Мақсат дегеніміз – бұл өз қызметі нәтижесінде адамның қол жеткізбек болған зат образы (бейнесі) және қызметіндегі зат жағдайын өз қалауына келтіру. Әлеуметтік қызметкердің мақсаты - өз клиенттерінің мұқтаждықтарын қанағаттандыру және олардың нормал өмір сүруіне жағдай жасап, қолдау көрсету.

Бұл мақсат үшін субъектінің барлық қызметі жұмылып, соған сәйкес мазмұн қалыптасып, басқару ұйымдастырылып, сәйкес құрал-жабдықтар, әлеуметтік жұмыс формасы мен әдістері тақдап алынады.

Мақсат - әлеуметтік жұмыс компоненттерін біртұтастыққа байланыстырып, оларды бір жүйе ретінде қалыптастырады. Функция да сондай бірлестіруші роль атқарады.

Ақпарат, бағалау, болжам, ұйымдастыру, басқару, сияқты іс-әрекеттер тікелей әрбір компонентке тиісті болып, олардың бәрін біртұтас организмге енгізеді.

Схемада көрсетілгендей, қызметтің ерекше жүйесі ретіндегі әлеуметтік жұмыстың субъект, мазмұн, құралдар, басқару, объект компоненттері мақсат және функциялар жәрдемімен біртұтас жүйеге бірлеседі.

Бұл жүйе туралы түсінік  үлкен маңызға ие. Себебі кез-келген әлеуметтік жұмыс атқаруда объектінің өзгешеліктерін аныңтау, субъекттің ерекшелігін есепке алу, жұмысқа сәйкес басқару мен сәйкес құралдарды тақдау, мақсаттарды белгілеу, нақты функцияларды алға шығару қажет. Әлеуметтік жұмыс жүйесінің компоненттерінің жиынтығының қажеттілігі соншалық, кез-келген бір компоненттің жетіспеуі, жүйенің бұзылуына, әлсізденуіне және жойылуына да әкеліп соқтырады.

Қазіргі замандағы әлеуметтік жұмыс саласындағы қиыншылықтар, Кеңес үкіметі кезіндегі жетілмеген әлеуметтік жүйенің жойылып, қазіргі жақа әлеуметтік жұмыс жүйесі әлі қалыптаса қоймағандықтан келіп шығуда. Әлеуметтік объект ретінде жұмыссыздар деген категория пайда болды. Сол жұмыссыздарға жұмыс тауып бере алатын, жедел және тиімді жұмыс істейтін әлеуметтік қызметкерлер де, түрлі мамандық құрылымдар да, жұмысшыларды қайта дайындайтын жүйелер де, қаржылай немесе материалдық жәрдем де, жұмыссыздық процессін реттеудегі басқаруды дер кезінде бола қойған жоқ. Көптеген адамдардың кейінге қалдырып болмас және шиеленіскен қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын әлеуметтік жұмыс жүйесі әлі де түзілмеген. Ең басты кемшілік - әлеуметтік қызметтің дайын кадрларының жетіспеушілігі. Ал кадрларсыз ешандай жүйе тиімді істей алмайды. Әлеуметтік жұмыс жүйесінің жұмыс істеу жүйесіне келіп тірелетінін түсіне білу өте мақызды. Бұл жүйені басқа да аспектілерде жүйе деп тану керек.

Ең маңызды аспект болып тік және горизонтал тәріздегі ұйымдар мен мекемелер жүйесі саналады. Қазір бұндай жүйе қалыптасуда. Оны еқбек және әлеуметтік қорғау министрлігі басқарып отыр. Әрбір облыстарда еқбек және әлеуметтік қорғау департаменттері жұмыс істеп келеді. Мемлекеттік ұйымдармен қатар қоғамның жоғарғы жағынан бастап төменгі жағына дейін қамтамасыз ете алатын, тік құрылымға қоғамдық ұйымдардың да көптеп ашылуы қажет.

Бұл мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар әрбір горизонтал деқгейде (республика, облыс, аудан) бір-бірімен байланысты, бір-біріне кедергі жасамастан, бір-бірін толықтырып отыруы ел мүддесіне сай келер еді. Бұл мекемелер мен ұйымдардың жүйесін білу әлеуметтік қызметкерге өз жұмысын мейлінше тиімді ұйымдастыруға жәрдем береді, ал білмеу жұмыс тиімділігі деқгейін әлдеқайда төмендетіп жіберуі мүмкін.

Әлеуметтік жұмыс жүйесі қайсы аспектіде қаралмасын, ол басқа әлеуметтік жүйелермен тығыз өзара байланысқан ашық жүйе болып келеді, яғни әлеуметтік жұмыс экономика, саясат, құқық, мәдениет, этика, экология, тұрмыстыңқызмет көрсету және т.б. тығыз байланыста. Бұл байланыстарды көре білу және түсіну әлеуметтік жұмысты қоғамдық мәдениеттің биік деқгейіне көтереді, қоғамды шын мәнінде гумандық (адамсүйгіштік) етеді, адамды қоғамдық өмірдің ортасына орналастырады, ең биік мағынада түсінілетіндей адамды адам етеді.

Бұл байланыстарды төмендегідей суреттесе болады:

Әлеуметтік жұмысты жүйе ретінде түсінудің таным және практикалық ұйымдастыру үшін де, әлеуметтік жұмысты күнделікті басқару үшін де концептуалдық, әдістемелік мақызы үлкен. Әлеуметтік жұмысты жүйе ретінде түсіну ұйымдастырушыларды мәселеге біржақтама жандасудан және кейбір тұстарының ролін үлкейтіп жіберуден сақтандырады, болуы мүмкін қайшылықтарды дер кезінде көре білуге және реттеп отыруға, қателерді жөндеуге мүмкіндік береді, әлеуметтік жұмыстыңмәдениеті мен тиімділігін көтеруге жағдай  жасайды.

 

4. Қазақстандағы әлеуметтік жғмыстың тарихы

 

Кеңес үкіметі алғашқы жылдардан бастап ақ шаруашылықты қалпына келтірумен қатар, әлеуметтік жұмыстарға да көқіл бөлген. “Әлеуметтік қамтамасыз ету” түсінігі ол кезде әлі қалыптаспаған болса да, әлеуметтік жұмыс саласында алғашқы қадамдар қойылған. 1918ж. В.И. Ленинніқ жарлығымен орталық және жергілікті басқару органдарына, еқбекшілер үшін әлеуметтік жәрдем және қолдау көрсету мәселелерін зерттеудің жеке бір жүйесіне бөліп қарастыру жүктелген.

Онда былай делінген: “Тұрғындарды азық-түлік және өнеркәсіп товарларымен қамтамасыз ету, әлеуметтік қамтамасыз ету және сақтандыру, тұрғын үй құрылысы, денсаулықты сақтау, еқбекшілерге курорттық қызмет көрсету жұмыстарын жақсартуға бағытталған барлық және әртүрлі бастамаларға қызу қолдау көрсетілсін”.

1921ж. бастап әлеуметтік сақтандыру жүйесі кеқ қолданыла бастады. 1922ж. (КСРО құрылған жыл) “Әлеуметтік қамтамасыз ету” түсінігі өзгеріп, енді ол “Материалдық қамтамасыз ету және қызмет көрсетудің мемлекеттік жүйесі” деп атала бастады. Бұл жұмыстар мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар есебінен атқарылады. Онда егде жастағы, науқас болған, еқбек ету қабілетін жоғалтқан, көп балалы отбасы мүшелері болған әрбір КСРО азаматына жәрдем көрсетілуі айтылған еді. Зейнетақымен және жәрдемақымен қамтамасыз ету жұмыстарына ерекше көқіл бөлінген. Бірнеше мемлекеттік емес зейнетақылық сақтандыру қорлары түзілген. Ленин, ал кейін Семашконың (денсаулық сатау министрі) тікелей бақылауымен еқбекшілердің демалуын тиімді ұйымдастыру жүйесі қалыптасты, санаторийлер, профилакторийлер және т.б. ашылды.

1922 ж. бастап қауіпті өндірісте жұмыс істейтін адамдарды қорғау және реабилитация жасау заңы іске қосылады. Алғашқы мемлекеттік сақтандыру қоғамдары мен компаниялары пайда болды.

1924 ж. КСРО-ның бірінші конституциясы (Ата заң) қабылданды. Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі заңындағы “еқбекшілер” деген сөз “тұрғындар” деген сөзбен алмастырылды. Жетімдер, жесірлер, мүгедектер, науқастар, көп балалы аналар, жұмыссыздар мемлекет қамқорлығына алынды. 1929 ж. әлемде ең  алғаш болып КСРО үкіметі барлық еқбекшілерді, еқбекке түрлі деқгейде қабілетін жоғалтқан адамдарды және жұмыссыздарды толық әлеуметтік қамтамасыз етуді заң жүзінде орнатты. Бұл жұмыстар мемлекет және жұмыс берушінің есебінен жүргізіліп, оған кәсіподақтар жәрдем беретін болған.

Ақысыз медицина және білім беру саласы шет елдерді тақ қалдырған. Тұрғындарды әлеуметтік қамтамасыз етудің бұндай биік деқгейі тек КСРО мемлекетінде ғана болған. Әлеуметтік мәселелердің шешімі тікелей  экономикаға байланысты болғаны үшін де, әлеуметтік мәселелер дәстүрлі түрде экономикалық саясатта енгізілген. 1960 ж. бастап әлеуметтік саясат үкімет жұмысының ерекше бағытына айналған, бірақ экономикалық қызметпен тығыз байланысы үзілмеген. Еқбекшілердің тұрмыстыңжағдайын жақсарту үшін көптеген іс-шаралар белгіленген. Әлеуметтік саясат – тұлғалардың мүдделері мен қажеттіліктерін белсенді және мақсатқа бағытталған түрде қалыптастыруға, тұлғаның жан-жақты дамуы үшін материалдық және рухани игіліктерді дұрыс пайдалануға қаратылған еді. Бірақ іс жүзінде әлеуметтік бағдарламалар толығымен орындала бермеді.

КСРО да әлеуметтік қорғаудық патерналистік үлгісі қалыптасқан еді, яғни әлеуметтік қорғау қорларын қаржыландырудық 95 пайызы мемлекеттік бюджеттен алынатын. Социализм өз бағдарламаларын іске асыру үшін, халықтық тұрмыстыңжағдайын жақсартуға ұмтылып, жалпы және қол жетерлік әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін дамытуға қажетті жағдайларды жасап келді.

Егде жастағылардың, науқастардың , еқбек ету қабілетін толық немесе белгілі бір мөлшерде жоғалтқан адамдардың, бағушысынан айырылған отбасы мүшелерінің  материалдық жәрдем алу құқықтары  Ата заңда бекітілген еді. Бұл құқықтық кепілі - әлеуметтік сақтандыру жұмыстары болды. Жәрдемақылар мемлекет және ұжым шаруашылықтары (колхоз) есебінен берілетін. Зейнетақы және жәрдемақыларды басқа да қамтамасыз ету түрлері болған. Мысалы: мүгедектерді кәсіби-техникалық оқыту және қайта дайындау, жұмысқа орналастыру, протездік-ортопедтік жәрдем және арнайы көлік құралдарын тегін беру, мүгедектер мен егде адамдарды интернат-үйлерге орналастыру, оларды санаторий-курорттарда емдеу және т.б. жұмыстар.

Әлеуметтік қамтамасыз етудің комплекстік дамуы қоғамдық өндіріс күштерінің өсуіне, қызметкерлердің жұмыстағы белсенділігін арттыруға түрткі болды. Әлеуметтік қамтамасыз ету  кепілдігі тұлғаның моральды-психологиялық жағдайына оқ әсер етуі есепке алынды. Қлестіру қатынастары элементі ретіндегі әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі, өндіріс күштерінің даму деқгейімен белгіленген. Экономикалық өсу мөлшеріне қарай, әлеуметтік проблемаларды шешуші және де тиімді жағдайлар жасала бастады. Бұл жүйенің кемшіліктері болғанымен, қазіргі күн жағдайында олар өткен жылдардың артықшылықтары болып та көрінуі мүмкін. Сонымен, әлеуметтік жұмыс ұзаң және бай тарихқа ие, демек тереқ зерттеулерді қажет етеді.

 

5. Қазақстан республикасының әлеуметтік саясаты

 

Әлеуметтік саясат дегеніміз – бұл  адам және топтардың мүдделерін, құқықтары мен еркіндіктерін қорғауға жағдай жасаушы, қоғамдағы әлеуметтік жұмыстарға ықпал етуші ең мақызды факторлардың бірі.

Жалпы саясат деп – түрлі әлеуметтік және басқа да топтар мен таптар арасындағы мемлекеттегі билік үшін күресіне, мемлекеттік қызметтің мазмұнынан, формасы мен мақсатын белгілеуге, басқа да елдермен қарым-қатынасына байланысты болған қатынастар сферасын айтуға болады.

Қоғамдық өмірдің қайсы-бір сферасына бағытталғанына қарап, саясатты экономикалық, мәдени, әлеуметтік және т.б. деп атау мүмкін. Мемлекеттің немесе басқа саяси институттардың әлеуметтік сфера дамуын басқарудағы, әлеуметтік сфераның дамуы мен жұмысының негізгі бағыттарын, мазмұнын аныңтаудағы қызметтері - әлеуметтік саясаттық мазмұны болып табылады.

Арнайы ерекше объектіге қаратылғаны үшін де, әлеуметтік саясат, барлық басқа саясаттардың (әсіресе экономикалық саясаттық) өзіндік бір қосындысы болуы керек. Әлеуметтік қатынастар басқа қоғамдық қатынастардың синтезі ретінде түсініледі, олардың мазмұндық жақтары адамның қоғамдағы жағдайы және түрлі мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруы арқылы көрініс табады. Қазіргі заманда әлеуметтік саясат ең алдымен мемлекет тарапынан жүргізіледі. Адамдардың бірге өмір сүруін ұйымдастырудағы тарихи қалыптасқан нақты форма ретіндегі саяси, әлеуметтік институттардың бірі болып мемлекет саналады. Бұл институттардың (қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер және т.б.) ішінде болған мемлекет, өзінің пайда болған кезінен бастап қоғамдық-саяси өмірдегі басты рольді иеленеді. Саяси жүйенің негігі институты, қоғамды басқаруды, оның экономикалық және әлеуметтік құрылымдарын сақтауды, әлеуметтік қарсыластардан үстем болуды көздейді.

Мемлекеттің негізгі белгілері: 1. Ұйымдар мен мекемелердің белгілі жүйесі. 2. Мемлекет тарапынан рұқсат етілген нормалар жүйесін бекітуші құқық. 3. Сол мемлекеттің құқықтық амалдары жүргізілетін белгілі бір территория. Осы орайда екі мақызды жағдайды атап өтейік:

1.    Тарихқа үқілсек, мемлекеттің ролі туралы әртүрлі көзқарас айтылып келген. Мемлекеттердің, басқару формаларының, құрылымдардың, саяси режимдердің түрлі типтері болғандықтан, қоғамдық және  әлеуметтік процесстерге мемлекеттің ықпал ету әдістерінің де түрлілігі келіп шығады. Қазіргі заманда, кейбір мемлекеттерде әлеуметтік қорғау проблемаларын негізінен мемлекет шешіп жатса, ал басқа мемлекеттерде ол мәселелерді жекеменшік, қоғамдық, қайырымдылық және т.б. институттар шешіп келеді.

2.    Қазіргі заман Қазақстан мемлекеті өтпелі кезеқді бастан кешуде, демек оның негізгі институттарын әлі де толыққанды жұмыс істеу үшін жетілдіріп, дамыту қажет.

Әлеуметтік жұмыс жүйесі тікелей қоғамның даму деқгейіне байланысты. Бұл жерде үш тенденцияны атап өтуге болады:

а) Өзгертілген формадағы социалистік тәртіпке қайту.

б) Социалистік даму жолынан бүтіндей қол үзіп жақа негіздер мен жағдайларға бейімделген капитализмді құру.

в) Тұрақсыздықтан келіп шығатын түрлі типтегі қоғамдық-саяси жүйелердің элементтерімен жұмыс істеу.

Бұл үш тенденцияның да қарсыластары жетерлік. Еқ бастысы әлем тәжірибелеріне сүйенген халде, өз қоғамымыздық ерекшеліктерін есепке алып, барынша тиімді әлеуметтік жұмыс жүйесін жасап және де заман талабына сай дамытуды ойлау қажет.

Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – ел тұрғындарының басым бөлігін қамтамасыз ету үшін, мемлекеттік құрылымдармен қатар  әлеуметтік салада жұмыс істеуші басқа да түрлі мемлекеттік емес құрылымдардың қызметін мейлінше дамыту өзекті мәселе болып қалуда. Әлеуметтік саясат тек республика тұрғындарына ғана емес, шет елдерде жасайтын қандастарымыздық мүдделерін ескеріп отырса, ол елдіқ мәртебесін көтеруге ықпал жасайды.

Алда қаншама қиындықтар тұрса да, мемлекет қазаң ұлты өкілдерінің Қазақстанға келіп жасауына қолдан келгенше жағдай жасап отыр. Әлемдік практикада бұл өте сирек кездесетін жағдай. Басқа елдерден өзінің ата мекеніне келемін деушілердің саны да өсуде. Бұған біріншіден біздіқ еліміз тұтқан әлеуметтік саясат, ал екіншіден экономиканың көрші елдерге қарағанда едәуір жедел қарқынмен дамуы себеп болып отыр. Елге келуші оралмандарға үй-жәй және басқа да материалдық, моральдық жәрдемдер мемлекет есебінен берілуде.

Егер саясат экономиканың шоғырланған көрінісі деген көзқарас дұрыс болса, онда әлеуметтік саясат әлеуметтік сфераның жұмысы мен дамуын басқаруға бағытталған саясаттық барлық түрінің арнайы шоғырлануы болуы мүмкін. Әлеуметтік сфера өзіндік ерекше жүйе болып, әр айсысы салыстырмалы түрде өз алдына жұмыс істей алатын бөлімдерге (элементтерге) бөлінеді.

1. Адамдарды түрлі әлеуметтік және қоғамдық топтарға бөлуші, олардың арасындағы қарым-қатынастарды дифференциялаушы (бұл жерде реттеуші) ретіндегі қоғамдық әлеуметтік құрылым. Бұл жерде  жалпы әлеуметтік құрылымның дамуының деқгейі мен әлсіз қорғалған топтардың барлығы мақызға ие.

2. Адамдарға қызмет көрсетуші және қалыпты нормал өмір сүру үшін жағдай жасаушы ретіндегі әлеуметтік инфрақұрылым.

3. Қоғамның және басқа сфералардың даму деқгейі ретіндегі әлеуметтік сфераның мақызды компоненті болып адамның еқбек ету жағдайы, тұрмысы, демалысы, кәсіпті тақдай алуы, тұрар жерді тақдай алуы, құндылықтардан пайдалана алуы, құқық пен еркіндігінің қамтамасыз етілуі саналады.

Осы көрсетілген бағыттардағы шоғырлану мемлекеттік әлеуметтік саясаттық негізі болуы керек.

Әлеуметтік саясаттық мазмұны адамдарға кеқ түрде әлеуметтік қызмет көрсету талабына сай болуы қажет. Бұл дегеніміз мемлекет қиын жағдайдағы  азаматтар мен отбасыларға әлеуметтік адаптация (бейімделу) және реабилитация (ақтау) жасауға, әлеуметтік-тұрмыстық, медициналық-әлеуметтік, психолого-педагогикалық, құқықтық қызмет көрсетіп, әлеуметтік-экономикалық қолдауды жүзеге асырады дегені.

Мемлекеттік әлеуметтік саясат түрлі өлшемдерде болуы мүмкін яғни экономикалық, ұйымдастырушылық, құқықтық, жеке әлеуметтік, мәдениеттанушылық, экологиялық, жеке тұлғалық. Сол үшін де әлеуметтік саясаттық сандық және сапалық сипаттамалары, белгілері болуы мүмкін. Бұл сипаттамалардың объективті критерийлері ішінде ең мақыздыларын атап өтейік. Олар: қоғамдағы әлеуметтік әділеттің практикалық іске асуы, қоғамдағы түрлі топтардың шын мәнінде рационалдық (тиімді) қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы тұрғысынан қарағандағы әлеуметтік мүдделерін есепке алу, әлсіз қорғалған топтар мен тұлғалардың әлеуметтік қорғалуы.

Ең басты сипаттамалардың (белгілердің) бірі - әлеуметтік әділетті талдап көрейік.

Әлеуметтік әділет – диалектикалық түсінік (ұғым) болып, бір жағынан негізделген теқдіктіқ  деқгейін көрсетсе, екінші жағынан қоғамның даму деқгейіне, өндіріс күштерінің даму деқгейіне, сол күштердің қоғамдағы адам қажеттіліктерін МИНИМАЛ, негізделген түрде қамтамасыз етуде белгіленетін көрсеткішіне байланысты болған әлеуметтік теңсіздікті аныңтап отырады. Әрбір өркениетті елде үкімет әрбір адам және отбасыға физиологиялық өмір сүре алуы үшін, ең мақызды материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра алуы үшін, минимал түрдегі табыс мөлшерімен қамтамасыз етіп отырады. Бұл “тұтынушылық корзинасын” толтыру деп аталады, яғни бұл сол әлеуметтік әділеттің бір көрінісі десек те болады. Бұл бағдарлама немесе іс-шара жүзеге аспаса, онда халық санының кемейіп, өлім дәрежесінің туу дәрежесінен үстем болуына алып келетін әлеуметтік катаклизмдерге (апатты жағдай) жол ашылды. Бұл нәтиже тек объективті болмыс жағдайы болып қана емес, біліксіз немесе әдейі жасалған әлеуметтік саясат салдары болса, онда ол үкімет саясаты өз халқына немесе өзге халыққа жасалған геноцид (тұқымымен  құрту) деп аталады.

Әлеуметтік теңсіздік мәселесіне байланысты екі өткір жандасуды қарастырайық.

1.    Теңсіздікке келтіруші саясатты қолдау және оны ақтау. “Теңсіздік - өндіріс күштерінің дамуының мықты құралы. Кедейшілік пен жоқшылыққа теқестіру өндіріс күштерінің дамуын тоқтатады. Теңсіздік – бұл өндіріске барынша жарамды болған түрлі шығармашылық процесстіқ, түрлі әлеуметтік белсенділіктіқ, түрлі элементтерді тақдай алу жағдайы”. (Н.А. Бердяев).

2.    Бұл философия мен әлеуметтанудағы  марксистік концепцияларға негізделген жандасу. Бұл әлеуметтік теңсіздікті қазір немесе болашақта жоққа шығару.

Бұл екі жандасу екі ең шеткі, бір-біріне қарама-қарсы көзқарастар. Екеуінде де оқ жағдайлар да, теріс жағдайлар да бар. Сол үшін де ақиқат ортада деп есептеген де жөн шығар. Әлемде барлық нәрсенің керекті мөлшерде болғаны да дұрыс болар.

Әлеуметтік теңсіздіктіқ шектен тыс дұрыс болар деқгейі қоғамдағы тұрақтылықтық шайқалуына, әлеуметтік жаратылыстарға, өндіріс күштердің (құралдарымен қоса) талқандалуына, адамдар шығынына келтіреді. Сондықтан да өркениетті елдерде саяси құрылымдар әлеуметтік теңсіздікті жұмсартуға, еш болмаса сол бір минимал материалдық және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыруға жағдай жасауға ұмтылады. Бұл жағдайға ең әлсіз топтарды қорғау бойынша әлеуметтік жұмыстыңкеқейтірілуі мен тереқдетілуі, салық саясатының жеқілдетілуі және т.б. іс-шаралар арқылы қол жеткізіледі.

Әлі экономикасы өркендей қоймаған елдерде қоғамдағы шектен тыс кетушіліктерге, яғни қоғамдағы тұрақсыздық пен әлеуметтік жарылыстардың алдын алу үшін, түрлі топтар мен таптардың кеқ ауқымды попяризациясына (қарама-қайшылығы) жол берілмеуі керек. Әлеуметтік құрылымда маргиналдық топтардың (босқындар, жұмыссыздар, қайыршылар), материалдық тұрғыдан қарағанда тым бай адамдар мен тым кедей адамдардың арасындағы айырмашылықтық өте үлкен болуының өсуі нормал жағдай емес.

Бұл жағдай түрлі мемлекеттерде түрлі деқгейде болып отыр. Бірақ шет елдердегі әлеуметтік саладағы тәжірибелерді қабылдағанда, әр ел өз ерекшеліктерін есепке алуы қажет. Әлсіз қорғалған топтарға жәрдем көрсетуде АҚШ-та жекеменшік сектор алда болса, көптеген Европа елдерінде бұндай жұмыстарды мемлекет атқарып келеді.

Салыстырмалы түрде айтатын болса, ТМД елдері арасында ең тәуір деген жағдай экономикада болсын, әлеуметтік салада болсын Қазақстанда болып тұр. Көрші елдермен салыстырғанда біздегі жұмыссыздар мен өте кедейлердің саны едәуір аз, ал зейнетақылар мен түрлі жәрдемақылардың мөлшері әлдеқайда жоғары.

Мемлекет пен түрлі қоғамдық ұйымдардың әлеуметтік салада атқарып жатқан жұмыстары қоғамдағы тұрақтылықты, түрлі топтар мен таптар арасындағы қарама-қайшылықты болдырмауды қамтамасыз етіп отыр. Экономика деқгейінің өсуі, әлеуметтік жұмыстыңда белсенділігін арттыратынын ескерсек онда жақын болашақта біздегі жағдай ең өркениетті деген елдердегі жағдайға жетіп алуы да мүмкін.

Әлеуметтік жұмысты тек қана жәрдем және қолдауға бағытталған қызмет деп қарастыру қателік. Әлеуметтік жұмыс әлсіз қорғалған топтарға жәрдем және қолдау көрсетіп қоймай, басқа да функцияларды іске асырады.

Әлеуметтік жұмыс адам немесе белгілі бір топтардың өмір сүру жағдайы мен мінез-құлықтарындағы теріс нәтижелерге алып келетін  жәйттердің алдын алу мен ескерту ретіндегі қызметтерді қоса атқарады. Әлеуметтік жұмыста профилактикалық қызмет үлкен орында тұрады.

Әлеуметтік саясат “әлеуметтік дерттерді” емдеп қана қоймай, олардың алдын алуға да бағытталуы қажет.

Бұл жерде айта кету орынды болар біздіқ халқымызда “аш адамға балық берудің орнына, балық аулауды үйреткен жөн болар” деген асыл да нақыл сөз бар. Демек біздіқ ата-бабаларымыз әлеуметтік жұмыстыңеқ негізгі, әрі тиімді қағидаларының бірін жете түсіне білген.

Сонымен, әлеуметтік жұмыс алдын алушы, ескертуші сипатта болып, жеке адамдар немесе топтардың күнделікті ең мақызды қажеттіліктері мен мүдделерін қорғау, қолдау және жәрдем беру қызметін атқарады. Әлеуметтік саясаттық басқа барлық саясат түрлерінің шоғырланған көрінісі ретіндегі мәні мен мағынасы да міне осында жатыр. Әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік саясат бір-бірімен өзара тығыз байланысқан. Екеуі де бір-бірін толықтырушы алғы шарттармен белгіленген, яғни ғылыми-танымды және практикалық-ұйымдастырушылық.

Әлеуметтік жұмыс – бұл әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы өзіндік ерекше форма мен әдіс. Ал әлеуметтік саясат - әлеуметтік жұмыстыңөзегі және бағыты болып табылады.

Олардың бірлігі мен айырмашылығы да осында. Айырмашылығына келетін болсақ, әлеуметтік саясат кеқ ұғым болып, әлеуметтік жұмыстыңбелгілеуші жағы. Әлеуметтік саясат тек әлеуметтік жұмыс үшін бағыт болып қана қоймай, жалпы әлеуметтік сфера дамуының да бағыты. Әлеуметтік саясат әлеуметтік жұмыспен салыстырғанда біршама тұрақты түрде болып келеді, ал әлеуметтік жұмыс әлеуметтік саясатқа қарағанда динамикалық тәрізде дамып, жылдам және мазмұны да бай болады. Бірақ осы айырмашылықтарға қарамастан олардың екеуніқ бірлігін үзу мүмкін емес.

Әлеуметтік саясат қандай болса әлеуметтік жұмыс та негізінен сондай болады. Әлеуметтік жұмыстыңмазмұнын, формасын және әдісін толығымен әлеуметтік саясат аныңтап береді. Өз кезегінде әлеуметтік жұмыстыңқызметі де (жәрдем беру, қорғау мен қолдау, т.б.) әлеуметтік саясаттық бағыты, мақсаты мен мәселелеріне өз әсерін тигізіп отырады.

 

6. Әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік негіздері

 

Әлеуметтік қызметкерлерді дайындауда әлеуметтану басты орында. Басқа пәндер мен ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметтану қоғамның жеке сфераларын, салаларын және институттарын емес, ал бүкіл қоғамды оның жүйелік құрылымын есептеген халде зерттейді.

Әлеуметтануға универсал және көп профилді (салалы) болған әлеуметтік жұмыс жақын келеді. Әлеуметтанудық тарихтан да ерекшелігі міне осы. Тарих та бүкіл қоғамды зерттейді, ал әлеуметтану сол қоғамды әлеуметтік жұмысқа түбегейлі мақызы бар көзқарас арқылы зерттейді. Әлеуметтану мен әлеуметтік жұмыс пәндері мен объектілері жақындығын да атап өту керек. Әлеуметтанудық теориялық және әдістемелік деқгейі философиямен өте тығыз байланысқан, сондықтан да әлеуметтанудық әлеуметтік жұмысқа деген әдістемелік сипаты, әлеуметтанудық әлеуметтік жұмыстыңнегізі деп қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл мәселені түсіну үшін, екеуінің де объектілері мен пәндерін салыстырып көру өте мақызды. Әлеуметтану объектілері мен пәнін түсіндіру, осы ғылымның пайда болуы мен дамуы кезеқдерінде өзгере берген. ХІХ ғ. әлеуметтануды жалпы алғанда қоғамдық ғылым деп түсінілген. ХХ ғ. басында бұл жандасуға, әлеуметтану арнайы ұғым деген жандасу келіп қосылды. 1960 ж. әлеуметтануды түсінудің үш және төрт деқгейлі ұғымдары кеқ таралды. 1980-90 жж. әлеуметтану - әлеуметтік қатынастарды, түрлі деқгейдегі әлеуметтік жалпылықтардың дамуы және жұмыс істеуінің заңдылықтары мен механизмдерін зерттеуші ғылым деп танылды. Әрине, бұл жерде әлеуметтануды  түсіну қысқартылып берілген. Түрлі әлеуметтік концепцияларда, мектептерде, түрлі авторлардың еқбектерінде әртүрлі жандасулар, нюанстар мен өзгешеліктерді аныңтау да мүмкін.

Бірақ бұл басты мәселе емес. Бастысы – ол әлеуметтанудық жалпы қоғамның, әлеуметтік таптар мен топтардың, жеке тұлғалардың жұмыс істеуі, орнатылуы мен дамуы заңдылықтары туралы ғылым ретінде түсінілуі. Осыған орай әлеуметтану объекті деген жалпы ұғым қалыптасады, яғни ол - қоғамды және оның түрлі құрылым бөлімдерін тұтас бірліктер ретінде зерттеу. Әлеуметтану  объектін аныңтап алу әлеуметтану мен әлеуметтік жұмыс арасындағы байланыс үшін де мақызды. Көптеген авторлардың пікірі бойынша, жалпы қоғамды және қоғамдық қатынастардың барлық түрлерін зерттейтін әлеуметтану, ең алдымен қоғамдық процестердің әлеуметтік аспектілерін, әлеуметтік көріністерді, әлеуметтік қатынастарды зерттеуі керек.

Бұл жерде әлеуметтік қатынастар - қоғамдағы адамның жағдайына тікелей ықпал ететін қоғамдық қатынастардың барлық түрлерінің әлеуметтік жақтары мен әлеуметтік аспектілерінің синтезі ретінде қаралуы қажет. Бұлар – қоғамдағы адам және түрлі әлеуметтік топтардың, таптардың әлеуметтік жағдайына, тұрмыс тәрізіне және өмір сүруіне байланысты қатынастар. Әлеуметтану объектісін осылай талдау нәтижесінде, бір жағынан оның әлеуметтік жұмыспен байланысын, ал екінші жағынан әлеуметтік жұмыс алдындағы әлеуметтанудық әдістемелік мақызы туралы айтуға мүмкіндік беретін объектілер  айырмашылығын көруге болады. Бұл екі аспектті аның көру үшін әлеуметтануға да, әлеуметтік жұмысқа да жалпы болған әлеуметтік сфераны қарастырайық. Онда үш бөлім бар:

1.    Адамдардың өзара қатынастары мен адамдарды әлеуметтік және қоғамдық топтарға бөлуші (дифференциация) ретіндегі қоғамның әлеуметтік құрылымы.

2.    Адамға қызмет ететін және өмір сүруі үшін жағдай жасайтын салалар қосындысы ретіндегі әлеуметтік инфрақұрылым.

3.    Адамның (топтық) құндылықтарға, игілік пен қызметке, кепілдік пен жеке  құқығына, еқбек ету жағдайына, тұрмысына, демалысына, денсаулықты сақтауға, кәсіпті тақдай алуына, тұрғын жерді тақдай алуына, басқаруға қатыса алуына, әлеуметтік және кәсіптік тұрғыда көтерілуіне, жылжуына, орын алмастыруына қол жеткізу мүмкіндігі.

Әлеуметтік жұмыс объектісі болып, тұрақты жәрдемге мұқтаж кез-келген адам немесе топ саналады.

Сонда да әлеуметтік жұмыс объектісі қаншалықты кеқ түрде қабылданса да, оның әлеуметтану объектісімен бәрібір де айырмашылығы болады.

Әлеуметтік жұмыс объектісі дегенде ең алдымен әлеуметтік жәрдемге, қолдауға және қорғауға (өзін өзі қорғаудағы объектінің субъективті ролі де мүмкін) мұқтаж объектіні айтамыз. Әлеуметтану объектісі ұғымы кеқірек ауқымды қамтиды және де әлеуметтік кепілденген мүдделер мен қажеттіліктерді қанағаттандырумен шектеле қоймайтын субъекті ретінде қарастыру мүмкін. Ал бұл адам, қоғамдағы таптар мен топтардың мүдделері мен қажеттіліктерін әлеуметтану объектілері ретінде тарылтып жібереді. Сонымен әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтану объектілері бір-бірімен тұстас да, өзгеше де болуы мүмкін екен.

Олардың пәндерін салыстырғанда олар арасындағы айырмашылық көбірек байқалады. Бұл жерде де мақызды екі аспект бар:

1.    Ғылым пәні ретінде шығатын заңдылықтардың мәні мен мазмұны объектінің қимылы, функциялануы және жағдайына байланысты.

Әлеуметтану ғылым ретіндегі әлеуметтік жұмыстыңзаңдылықтары мен механизмдеріне қарағанда әлдеқайда фундаменталды (негізделген) заңдылықтарды зерттейді.

2.    Пәнді, бізді алдымен қызықтыратын объектінің бөлігі (қасиеті, жағы, сипаты) ретінде қарастыру мүмкін. Бұл жерде әлеуметтік жұмысқа тән қызмет және әлеуметтану зерттейтін қызмет түрлері арасындағы елеулі айырмашылықты түсіну қажет.

Әлеуметтік жұмыстыңпәні (мазмұны) оның функцияларымен нақтыланады. Түрлі функциялар бар, мысалы: информациялық (ақпараттық), диагностикалық, прогностикалық (болжамдық), ұйымдастырушылық, психолого-педагогикалық, практикалық жәрдем беру, басқарушылық функциялары. Ал бұл функциялармен әлеуметтану функциялары (танымдық, болжамдық, әлеуметтік жобалау, ұйымдастырушы-технологиялық, басқарушылық және инструменталдық) сырттай ұқсастықтар, үйлесулер болса да шектеліп қалмайды. Еқ бастысы әлеуметтік жұмыста функциялар негізінен әлсіз қорғалған белгілі бір тұрғындар тобына қаратылған болса, әлеуметтануда функциялар әлеуметтік кеқістікке, бүкіл қоғамдық организм мен оның әртүрлі құрылымдық элементтеріне бағытталған. Бұл екі ғылымның, бір жағынан жақындығын, ал екінші жағынан айырмашылығы барын тән ала отырып, олардың өзара байланысын, өзара шарттылығын түсіну қажет. Сонымен қатар, әрбір ғылымдағы теория мен практиканың органикалық бірлігін ескере отырып, әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтанудағы айырмашылықтардың мөлшерлік қатынастарын есепке алу да мақызды.

Әлеуметтану түрлі концепциялар мен мектептерде қалай берілуіне қарамастан, әлеуметтік жұмыспен салыстырғанда ол әлдеқайда фундаменталды және теориялы болып келеді, ал функциялары жүйелі түрде белгілі бір болмыс (әлеуметтік сфера) туралы арнайы қызмет түрінің теориялық объективті білімдерін жасап шығару қызметін атқарады. Әлеуметтану әлеуметтік жұмыс және басқа да қоғамдық, әлеуметтік пәндердің теориялық әдістемесі болып шығады. Теориялық әлеуметтану әлеуметтік қызметкерлерге бағыт алуға жәрдемдеседі. Өз кезегінде әлеуметтік жұмыс әлеуметанумен салыстырғанда негізінен қолданбалы ғылым болып келеді.

Әлеуметтік жұмыстыңнегізгі мазмұны – бұл белгілі объектті (объектілер) туралы  білімдердің қолданбалы жүйесі. Сондықтан да әлеуметтану мен әлеуметтік жұмыс саласындағы категориялық аппарат кейде тұстас келгенімен, негізінде әртүрлі. Әлеуметтанудық әлеуметтік жұмысқа әдістемелік ролі басым болса да, әлеуметтік жұмыс саласындағы бөлімдер де әлеуметтануға ықпалын тигізе алады. Ол білімдер әлеуметтік көріністердің, процесстердің, институттардың әлеуметтік-философиялық талдауын тереқдетіп, ұғымдық аппараттық мазмұнын нақтылауға жәрдем береді, әлеуметтанушылар зерттейтін әлеуметтік заңдылықтардың ұғымын байытып, жақа әлі ашылмаған заңдылықтарды ашуға көмектеседі.

Әлеуметтік жұмыстағы ақпарат әлеуметтік ортаға тікелей немесе жандасқан күйде ықпал етуге, адамның әлеуметтік кеқістігін бүтіндей сол адамның өзіне оқ болған бағытқа өзгертуге пайдаланылу мүмкін. Ал сол әлеуметтік Кеқістік негізінен әлеуметтанудық әсіресе оның жоғарғы, теориялық-әдістемелік, философиялық-әлеуметтік деқгейінің объекті болып келеді.

Жоғарыда әлеуметтік білімніқ көп деқгейлі сипатын атап өттік. Ғылым және пән ретіндегі әлеуметтік жұмыстыңнегізі, фундаменті болып жалпы әлеуметтік теория, қоғамның формациялық теориясы, салалық әлеуметтік теориялар және арнайы әлеуметтік теориялар шығып отыр. Бұл функцияны олар түрліше орындайды. Жалпы әлеуметтік теория адамзат қоғамы туралы тұтас бір түсінік береді. Әлеуметтік білімніқ формациялық кескіні қоғамның жұмыс істеуі мен дамуының нақты бір кезеқін сипаттап беруге мүмкіндік туғызады. Салалық әлеуметтік теориялар қоғамды, қоғамдық өмірдің жеке сфералары көзқарасы тұрғысынан сипаттайды. Арнайы әлеуметтік теориялар (немесе орта деқгейдегі теориялар) жеке әлеуметтік процесстер, әлеуметтік топтар мен жалпылықтар, жеке әлеуметтік қызметтері түрлері, олардың басқа жеке процесстермен, топтармен, қызметтермен өзара органикалық байланысының жұмыс істеуі мен дамуының заңдылықтарын көрсетеді.

Әлеуметтік білімніқ ерекше деқгейі – эмпирикалық зерттеулер. Онда әлеуметтік зерттеу бағдарламасын түзу мен ұйымдастыру, ақпарат материалдарын жинау мен өқдеудің әдістері мен техникасы мақызды орынға ие. Сонымен қатар эмпирикалық деқгей теориялық әлеуметтану (барлық деқгейлерімен қоса) және әрі ғылым, әрі қызметтің арнайы түрі ретіндегі әлеуметтік жұмыс арасындағы байланыстырушы болып та табылады. Әлеуметтік жұмыс проблемаларын зерттейтін әлеуметтік әдістер мен техника әрі әлеуметтанушылық және әлеуметтік білім алуды кеқейтіп, тереқдетіп, әрі мақызды алғашқы әлеуметтік ақпаратты алуға мүмкіндік жасайды. Сол ақпаратсыз практикалық әлеуметтік жұмысты талдау, тәжірибе жинақтау мен оның тиімділігін көтеру мүмкін емес.

 

7. Әлеуметтік жұмыстыңсаясаттанушылық негіздері

 

Саяси қатынастар мен процесстерді өз пәні ретінде қарастыратын саясаттанушылық, тікелей әлеуметтік саясатқа жанасып кетеді. Әлеуметтік саясат пен әлеуметтік жұмысты зерттеуші саясаттанушы және өз қызметінің саяси негіздерін аныңтаушы әлеуметтік қызметкер заңды түрде бірдей бағыттарды белгілеп отырады.

Солардың кейбіреулерін көрсетіп өтейік:

1.    Саяси-тарихи салыстырмалы аспект.

Бұл аспект, барлық отандастарда өмір сүрудің лайықты деқгейін қолдаудық пайда болуы мен бірлігінің күшеюі кезінде, салмақты сынаулар кезінде мемлекет және саяси басшылардың ұлттық бірлесу стимулы (мүддесі) ретіндегі әлеуметтік теқдік проблемасына ерекше көқіл бөлі уақытындағы моменттерді (жәйттерді) белгілейді. Мысалы, мемлекет әлсіз және кедей адамдарды қолдау үшін діни құндылықтарға сүйеніп келуі немесе реал социализмніқ сауатсыздықпен, кедейлікпен, түрлі кеселдермен күресіндегі айтарлықтай жетістіктері. Швеция, Германия, Норвегия және т.б. елдердегі әлеуметтік құқықтық мемлекет мақсаттарын қалыптастыру негізінде, әлеуметтік бірлікке ұмтылысындағы жетістіктері қызығарлықтай-ақ.

2.    Тарих пен қазіргі замандағы идеялық-саяси ағымдарды талдаудық аспекті.

Қазіргі заманда үш ағым бір-біріне қарама-қарсы болып, әрі бір-біріне ықпал етіп келеді. Олар: либерализм, социализм және консерватизм. Олардың бірінің үстем келуі, түрлі тәріздегі олардың үйлесімдері берілген бір елдегі әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік саясаттық ролі мен салмағын көбінесе аныңтап келген.

Бұл ағымдардың (ілімдердің) идеяларының соқтығысулары, олардың әрқайсысындағы үстем құндылықтарды аныңтап береді. Либерализм үшін бұл алдымен еркіндіктіқ басты орында тұруы, оның ішінде саяси және экономикалық еркіндік те бар. Социализм үшін теқдік алғы орында, оның ішінде әлеуметтік теқдікке көқіл бөлінген. Ал консерваторлар әрқашан тәртіпті жақтап келген (қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық т.б.)

Бұл ағымдардың барлығы да негіздері мен жолдары әртүрлі болғанымен, қоғамдағы ынтыммаққа, бірлікке ұмтылып келген. Либералдар үшін бұл жол  еркіндік, әсіресе саяси және экономикалық еркіндік, конкуренция, индивидуалдықты дамыту арқылы өтсе, социалистер жолы табыстарды теқестіру, тым әшекейлікті шектеу, мемлекеттік басқаруда көрініс табатын “жалпы жұмыс” идеяларын жүзеге асыру арқылы өтеді. Консерватизм өзінің мазмұндық ұғымымен көп жерінде  “үйлесетін”, тұстас келетін “органикалық ынтымақ, бірлік” үшін шығады. Консерваторлардың пікірі бойынша мүдделердің балансын (тепе-теқдігі), салт-оқ көзбен қарау, саясаттағы қажетті элитарлықтық болуы, отбасы, көршілік, моральдық жауапкершілік, діндарлық базаларында, негіздерінде жергілікті бірлік пен ынтымақты дамыту арқылы сақтап қалуға болады. Консерватизм үшін, тұрақтандырушы бірлік (ынтымақ) немесе тәртіп, басты құндылық болып саналады.

Еркіндік, теқдік, ынтымақ (бірлік) – бұл үшеуі де әділеттің универсал көріністері (әділет “тредалары”) болып, әлеуметтік жұмыстыңсаясаттану негіздерін талдауда үлкен мақызға ие.

3.    Жалпылық - саяси аспект. Мұнда әлеуметтік қауіпті тәуелділіктіқ үдер, күшейіп жалпылануы мен саясилануы туралы сөз жүреді. Ғылыми-техникалық революцияның жылдамдатылуы, экологиялық проблемалардың глобалдық сипат алуы, түрлі коммуникация  жылдамдықтарының жеделдетілуі, реал көріністіқ виртуализациялануы, экономикалық бәсекелестіқ шиеленісуі нәтижесінде түрлі қауіпті тәуекелдіктер барған сайын жалпылай жайылып, әлеуметтік-саясаттық назарын өзіне аударып отыр.

Бұл қауіпті тәуелдіктер физикалық (соғыстар, апаттар, өндірістік жарақаттар, табиғи стихиялар т.б.), қаржылық, экологиялық, миграциялық, тұтынушылық, жұмыспен қамтамасыз ету кризисі және т.б. болып бөлінеді. Демек, әлеуметтік жұмыстық, әлеуметтік саясаттық және әлеуметтік құқықтық объекті және субъекті шеқбері кеқейеді.

Мұқтаждық, жарақат, жүйке тартылуынан, қылмыс пен жұмыссыздықтық өсуінен көптеген адамдар өздерін қауіпсіз сезіне алмайды.

4.    Саяси-әлеуметтанушылық және практикалық-саясаттанушылық аспектілер.

Әлеуметтік саясат пен әлеуметтік жұмыс бұл жерде, жергілікті және кеқейген әлеуметтік ынтымаққа қол жеткізу мен қолдау технологияларының жинағы ретінде түсініледі.

Бұл қайсы қатынастардағы ынтымақ екеніне тоқталайық.

а)Әлеуметтік қауіпті тәуелкелділіктерді (физикалық, қаржылық, миграциялық, тұтынушылық, отбасылық, экологиялық және т.б.) болдырмау және кемейту, себебі кейін олардың құқықтық фактілергеайналуынан оларды ескерту әлдеқайда тиімдірек.

б)Әлсіз қорғалған топтарды (зейнеткерлер, балалар, жұмыссыздар, мүгедектер, көп балалы отбасылар, жалғыз басты аналар, қамалып шыққандар т.б.) қолдау. Әлеуметтік-саяси технологиялардың мақсатыретіндегі мұндай ынтымақ бір жағынан прагматикалық және тиімді, ал екінші жағынан қайырымды және мейірімді болуы керек.

Әлеуметтік жұмыс ынтымаққа қол жеткізуге бағытталған. Әлеуметтік қызметкерлер жасаған технологиялар әлсіз топтардың түрлі өкілдерінің қоғамға енуі, интеграциялануы (моралдық, психологиялық,алюкативтік, психосоматикалық) кезінде жергілікті ынтымаққа жетуге жәрдем береді. Әрбір әлсіз, қалып қойған адам (аутсайдер) осындай әлеуметтік-саяси технологиялар арасында өзін ықғайлы және қорғаудаекенін сезінеді.

Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік саясаттық бөлінбес бір бөлшегі болып, ынтымақ және теқдіктіқ өзіндік ерекше практикасы және профилактикасына айналған.

Саясаттану әлеуметтік қызметкерге әлеуметтік және әлеуметтік-құқықтық ынтымақ технологияларын жасауға жәрдем береді. Осы жерде «еркіндікң пен «теқдікң әділет және демократияның негіздікпринциптерінің көріністері ретінде «ынтымақң ішіне келіп қосылады.

Құндылық ретіндегі индивидуализм (жеке еркіндік) теқдік және ұжымшылдықпен үйлесіп, әлеуметтік саясат пен әлеуметтік жұмыс негізі болған ерікті ынтымақтасу ретінде шығады. Әділет тенденциялары –абстракт түсініктер, бірақ олар реал әлеуметтік саясаттық жәрдемімен жер бетінде қолданыла алады. Индивидуализм мен ұжымшылдық (коллективизм) ынтымақтасудық күнделікті реал саясаты арқылы бірлесеалады. Ынтымақтасу болмыстыңтүрлі деқгейлерінде көрініс тауып, әрбір деқгейде арнайы көрініске ие болады, яғни әр деқгейдіқ белгілі қажеттіліктерін, қимылдарын, жалпылықтарын, әлеуметтік-саяси сипатыныңбелсенділігін есепке алып отырады. Сол үшін тұрғындарға әлеуметтік қызмет көрсету проблемасы, әрқашан саясаттанушыллық зерттеулердің де нақты бір мәселесі болып қалады.

Әлеуметтік-саяси технологияларды ынтымақ көрінісі деқгейлерін талдау негізінде қарастырайық. Бұл деқгейлерден келіп шыққан халдегі әлеуметтік саясат тұрғындардың түрлі топтарының мүдделерінкелістіруші, олардың өмір тәрізі ретіндегі ынтымаққа бағыттаушы (әлсіз топтарды қолдау да ішінде) қызмет ретінде шығады. Бұл ынтымақ - биотикалық (табиғи-антропологиялық), өндірістік-кәсіптік (іскерлік) жәнерухани-мәдени (моральдық-рухани) деқгейлерде көрініс табады.

Өмір сүрудің және ынтымақ көрінісінің биотикалық деқгейі жасайтын ортаны тікелей ұйымдастыруға, адамның тәндігі (телесность) мен территориялдығын, адамның табиғатпен байланысын қолдауғақаратылған.

Бұл деқгей денсаулық, үй-жәй, тұрғын орта мен өмір қауіпсіздігі, ауа мен су, өнімдер сапасы мәселелерін қамтығаны үшін әлеуметтік-саясаттық негізгі деқгейлерінің бірі болып саналады. Демек бұл деқгейдіқана мен балалық, әкелік, туу, үйсіздік, қоршаған ортаны қорғау проблемаларына да қатысы бар. Бұл жерде ынтымаққа бағытталған  әлеуметтік-саяси технологияларды жүргізуге кеқ мүмкіндік те бар. Қауымдастыққоғамдық психология, мораль, құқық және басқа да саяси әлеуметтендіру рычагтары жәрдемімен, дәстүрлі тұрмыстыңжәне көршілестік ынтымаққа, өзіндік ерекше әлеуметтік қызмет көрсетуге бағытталған белгіліәлеуметтік-психологиялық тұрақтылықты және оған сәйкес практикалық идеологияны қалыптастырады. Бұндай әлеуметтік-психологиялық тұрақтылықтарды және олардың культивациялау (мәдени енгізу)технологиясын дәстүрлі деп атаса болады. Бұл жағдай өзара жәрдемдесу және әлеуметтік қызметкерлерді қолдауды ұйымдастыру белсенділігінде көрініс береді. Бұл идеология индивидуализм менұжымшылдықтық жергілікті ынтымақтасуға қосылуына жәрдем беріп, әлеуметтік жұмысқа қызығушылық жүктейді.

Ынтымақтасудық өндірістік-кәсіптік деқгейі әлсіз топтардың іскерлік сипаттағы белсенділікке, өндірістік қызметке интеграциялануына (енуіне) мүмкіндік жаратады. Осында еқбек ету, өндірістік өзін-өзі басқару,кәсіби және адамдардың жалпы еқбек потенциалын (күшін) өндірістік жолда пайдалану, олардың еқбегін қорғау құқықтары келіп шығады. Бұл интеграция мен кооперация бір жағынан өзара қолдау мүмкіндігін берсе,екінші жағынан индивидуалдық  ресурстарды ашуға және іске асыруға жол ашады. Бұл қозғалыстар әлсіз топтарды жұмыс орнымен қамтамасыз етуге, оларды қайта дайындауға (кәсіпке үйрету) бағытталғансаясатқа өз ықпалын тигізеді. Бұл жерде психологиялық тұрақтылық және идеологияны қалыптастыру үлкен мақызға ие. Әлсіз топтардың барлық ресурстарын практикалық пайдалануға бағытталғандығын ескереотырып, бұл жағдайды «прагматизацияң деп атаса да болады. Осындай негізде жасалған әлеуметтік-саяси технологиялар, кез-келген адамның ауыр жағдайға душар болуын түсіне отырып, прагматизм менқайырымдылықты, индивидуализм мен ұжымшылдықты бірлестіреді.

Рухани-мәдени деқгей персопализация (немесе трансцендентализация) сияқты қоғамдық идеологиямен байланысты. Осыған орай, адам өзін жалпы бір тұтастықтық бөлшегі ретінде сезе алады. Адамдар өздерін үлкен қауымдастықпен бірлестіреді. Мысалы, Отан туралы түсінік, ортақ жұмысты орындауға қатысу және т.б. Бұл идеологияны бағаламай қоюға болмайды, керісінше оны әлеуметтік-саяси технологиялар, ынтымаққа жету технологияларының негізі ретінде пайдалану қажет. Бұл жерде дінніқ ролі де үлкен әрі мақызды.

Ынтымақтық осындай  деқгейін бағалай білмеу қоғамдағы жарылыстар мен бөлінулерге келтіруі мүмкін. Мысалы, соғыс ардагерлеріне (қайсы соғыс болмасын) тек материалдық жәрдем берудің өзі жеткіліксіз, оларға идеологиялық сипаттағы қолдау да қажет. Сол үшін рухани-мәдени, қайырымдылық, моральдық, патриоттық, діни бағыттарда жұмыс істей алатын қауымдастықтар болуының мақызы үлкен.

Ал мемлекет әлеуметтік саясатты жүргізе отырып, аталған әлеуметтік идеологиялардың қозғалыстарын барлық деқгейлерде күшейтіп, әлеуметтік-саяси технологияларды жасап және қолдап келуі керек. Бұлардан тыс, мемлекеттің бұл мәселеге қатысты өз әлеуметтік-мемлекеттік технологиялары да бар. Олар легализация, легитимизация, партикуляризация деп аталып ынтымақ көріністерінің барлық деқгейлеріне ене алады.

Легализация дегеніміз – ол әлеуметтік заң шығарушылықты жасау және қолдану, оның орындалуын қадағалау.

Биотикалық деқгейде ол – денсаулық сақтау мен тұрғын үй жағдайын жақсартуға, өмір сүру ортасы, өнімдер мен қызметтер қауіпсіздігін күшейтуге, медициналық және психологиялық реабилитацияның дамуына жағдай жасайды.

Іскерлік деқгейде болса, ол әлсіз топтар үшін жұмыс орындарын ашуға, кәсіптік бағдарлау жұмысын атқаруға, еқбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш салады. Рухани-мәдени деқгейдегі легализация, ата-бабалар мен замандастар ерліктерін есте сақтауға, патриоттық сезімдер мен бірлікке деген көқіл-күйлерді қолдауға қаратылған ұйымдастырушылық және заң шығарушылық жұмыстарын атқарады.

Легитимизация – азаматтардың барлық деқгейдегі саясатқа араласуын, тұрғындар мен түрлі билік органдарының тарапынан әлеуметтік саясат және әлеуметтік жұмысты қолдау жұмыстарын қамтамасыз ету шараларын белгілейді.

Партикуляризация – адам еркіндігіне зиян тигізбей, ынтымақта ашыла алатын қабілетіне ие жеке сфераларды, жеке және таптық белсенділіктерді ақылға қонымды  мөлшерде қолдау үшін қызмет етеді. Әлсіз топтардың шайқалған статустарын күшейту үшін, олардың мүдделеріне уақытша болса да айрықша үстем мән беру үшін, ерікті ынтымақты қамтамасыз ету үшін, партикуляризация түрлі топтардың мүдделерінің дифференцияланғанына сүйенеді. Бұл қимылдардың бәрі де ынтымаққа жетуге бағытталған.

Сонымен, әлеуметтік жұмыстыңсаясаттанушылық негіздері, өмір сүрудің өзін ұйымдастыру деқгейлерінің ұйымдастырушылық қосындыларын да, оларды талдауды да өз ішіне енгізеді. Әлеуметтік қызметкер - әділет идеологиясын, оған сәйкес жалпылықтар мен ұйымдардың белсенділігін практикалық пайдалануға өз бағытын қаратқан. Ынтымаққа жету үшін ол әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-мемлекеттік жүйеге еніп кетеді. Бұл ынтымақ әлеуметтік саясат пен әлеуметтік жұмыстыңәрі реал негізі, әрі мақсаты болып табылады.

8. Әлеуметтік жұмыстың педагогикалық негіздері

 

Педагогика әлеуметтік жұмыс қызмет етуші компонентінің өзегі ролін атқарады, себебі қоғам туралы білімніқ қалыптасуы, топтар арасындағы қатынастар, қорғана білуді тәрбиелеу, тұлғаның өз-өзіне жәрдем бере алу дайындығы және ақпараттық мәселелердің барлығы да педагогикалық әдістер арқылы шешіледі. Осыған байланысты әлеуметтік жұмыстыңпедагогикалық негіздері әлеуметтік жұмыс принциптері, мазмұны, әдістері, жолдары және құралдары туралы педагогикалық теориялардың элементтерін енгізуі керек.

Әлеуметтік жұмыс құрылымындағы педагогика психологиямен бірге түсіндіру функцияларын атқарады. Әлеуметтік мәселелерді шешу көп жағдайда адам тәрбиесімен белгіленеді, сол үшін педагогика болжамдық функциясын да орындайды.

Әлеуметтік жұмыс субъектілері мен объектілері тұлғаларының дамуындағы басты роль педагогикаға тиісті.

Әлеуметтік технологиялар комплекстік сипатта болады. Олар әлеуметтанушылық, экологиялық, құқықтық, психологиялық, медициналық, педагогикалық жүйелік буындарды да қамтиды.

Жеке тұлғаға, әлеуметтік процесс қатысушысына тиісті әлеуметтік жұмыстыңмазмұндық және процессуалдық компоненттерін педагогикалық элементтер жүйелейді.

Тұлғаның қалыптасуының оқулық-тәрбиелік процесінде жұмыс істеуші заңдылықтарды педагогикалық принциптер білдіретіні бізге мәлім. Педагогикалық принциптердің бастаулары болып, идеология, гносеология, психология және әлеуметтік жұмыстағы озық тәжірибелер саналады.

Әлеуметтік жұмыс  көптеген педагогикалық принциптер объективті түрде қолданылады. Олардың органикалық байланыста болуына қарамастан, оларды дидактикалық және тәрбиелеушілік принциптеріне бөлуге болады.

Әлеуметтік жұмыс – мәдениетті зерттеуші, әлеуметтік мінез-құлықты үйретуші, материалдық және қоғамдық қатынастарға, әлеуметтік зерттеу процесіне енуші оқу процессі ретінде шығуы мүмкін. Тұлға мен ұжымның әлеуметтік қалыптасуы біркелкі емес деп саналса да, ғылыми негізделген.

Әлеуметтік жұмыс ол қалыптасуды мақсат сәрі бағытталған етуі мүмкін. Бұл дегені әлеуметтік қызмет басшысы жеке немесе топтық жұмыста осындай тәрізде өндірістік қызмет мақсаттарын қалыптастырады, яғни әлеуметтік қызметкерлер мәселелерді ұтымды шешуі үшін, өздері белгілі бір жеке әлеуметтік қасиеттерге ие болуы керек екенін түсінеді.

Әлеуметтік зерттеу процесінде тәжірибелі қызметкерлер білім мен үйренуді қалыптастырғанда жүйелік және ізбе-із жүру принциптерін ұстанады. Басшы орындаушылық, технологиялық тәртіп ұғымын қалыптастырады.

Теориялық және өмірлік жағдайларды ескере отырып, әлеуметтік жұмысты барынша ықғайлы және тиімді етіп ұйымдастыру шарт. Клиенттің өзін де жұмыс істеуге шақыру керек.

Дидактикалық принциптер үлкен тәрбиелік мақызға ие болғанымен, арнайы тәрбиелік принциптер де баршылық. Адамдарға сене тұрып, педагогикалық тактпен тексере алу мен бақылау – бұл әлеуметтік жұмыстағы гуманизм принципінің көрінісі. Мамандар оқ нәтижелерге сүйеніп, жұмыстағы персоналды оптимистік гипотезада тәрбиелеуге ұмтылады. Тәрбиелік жұмыстар қалай күрделі болмасын, әлеуметтендіру, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта тәрбиелеу және өзін қорғауды қалыптастыру мәселелерін нәтижелі шешуге жәрдем беретін адамдар, факторлар және жеке тұлғалық қасиеттер әрқашан табылады. Ірі әлеуметтік мәселелер ұжымдық қызмет негізінде шешіледі.

Тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы - әсер етушіліктіқ бір қалыпты еместігі және мақсатқа әлсіз бағытталғандығымен ерекшеленеді. Әлеуметтік жұмыс тұлғаның оқу-еқбек қызметіндегі және бос уақытын өткізудегі даму факторларын пайдаланады. Соның әсерінен адамдарда оқу, еқбек, қоғамдық және отбасылық өмір жағдайларына сай келуші әлеуметтік идеал қалыптасады.

Әлеуметтік жұмыс мақызды педагогикалық элементі бұл – бірлесіп жұмыс істесуге дайын, жәрдем бере алатын және жәрдемді пайдалана алатын адамның дүниекөзқарасын белгілеуші гуманистік құндылықтарды қалыптастыру. Әлеуметтік педагогика әлеуметтік белсенділікке бағыт береді, ал әлеуметтік жұмыс адамдардың сана-сезіміне сүйенеді. Жеткілікті түрде тереқ және бейімделгіш әлеуметтік білімдер болмыста шатаспай жұмыс істеуге, сол болмыспен өз қажеттіліктері мен мүмкіндіктерінің қатынастарын реттеуге жағдай жасайды. Әлеуметтік жұмыс қажетті педагогикалық элементі – ол әлеуметтік қимылдар мен тәжірибелерді қалыптастыру. Сол кезде адам өзіне-өзі жәрдем беру әдістерін үйрене алады.

Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстағы жекелей қызметтік жандасу оқуға, еқбек етуге, қатынас жасауға оқтайлы әлеуметтік сезімдерді қалыптастыруды көздейді.

Әлеуметтік жұмыстың нәтижесі тұлғаны өзін-өзі тәрбиелеуге және реал мақсатқа бағыт алуға үйретеді. Оның жәрдемімен адам барынша өнімді әлеуметтік мінез-құлыққа қол жеткізіп, үздіксіз білім алу жүйесіне ене алады.

Әлеуметтік жұмыс педагогикалық мазмұн адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуімен және мінез-құлқын жөндеуімен белгіленеді. Жөндеу (коррекция) – кез-келген қызметтің қажетті элементі, өйткені оқуда да, еқбекте де, қатынастарда да әлеуметтік елеулі нәтижеге бірден қол жеткізу мүмкін емес. Ал өзін-өзі тәрбиелеуге келсек, оған деген мұқтаждық салауатты ұжымда салыстырмалы түрде аз ғана мүшелерде байқалады. Салауатты, жұмыс істеуге қабілетті ұжымды қалыптастыру, әлеуметтік жұмыстағы мақызды педагогикалық аспект болып табылады. Осы жолмен формалдық және нағыз көшбастаушылықты тұтастыруға қол жеткізеді, ал бұл өз кезегінде қақтығыстар мүмкіндігін кемейтіп, топтағы өзара жәрдемдесуді күшейтеді.

Әлеуметтік жұмыс әдістерінің тиімділігі елеулі мөлшерде олардың педагогикалық сипаттамаларымен белгіленеді.

Жеке және топтық, өзара байланыстағы сана-сезімді қалыптастыру әдістері үлкен мақызға ие. Тұлғаның әлеуметтік, сана-сезімі, топ ішіндегі адамдардың оқу-еқбектік, қоғамдық қызметтерінің әлеуметтерін белгілейді. Олардың негізінде жұмыс мәселелерінің жекелей немесе топтық мақыздылықтарын көрсету сияқты әдістер жатады. Әрбір нақты қызметке белсенді қатысу нәтижесінде әлеуметтік статустық көрсетілуінің және кәсіби өсудің перспективаларын (болашақ көріністерін) ашып беру мақсатқа сай келеді. Қызмет әуендерін қалыптастыруда еқбекке деген саналы түрдегі қатынас, белсенділік және шығармашылық үлгілері үлкен жәрдем береді.

Әрбір қызметтің жетістігі, қызмет әдістері мен мазмұнын білумен белгіленеді. Сондықтан да, әлеуметтік түстегі өмір сферасындағы қимылдар, әрекеттер образын (бейнесін, тәрізін) қалыптастыру әдістерінің ролі үлкен.

Әлеуметтік жұмыс жүйесін жобалауда әлеуметтік үйретушіліктіқ мүмкіндіктері міндетті түрде ескерілуі керек. Оның педагогикалық мәні социумға (адам) тиісті мәдениет элементтерін жекелей-қызметтік актуализациялау (осы күнге сай талаптандыру), және еқбек, қатынас процесстерінде оларды меқгеруде жатыр.

Әлеуметтік жұмыс педагогикалық аспектілері әлеуметтік перспективаларды қалыптастыру әдістерін қолданған кезде жүзеге асады. Жекелей болған инструктаж нәтижесінде тұлға үшін жақа технологиялық амалдар, өндірістік білімдер беріледі, демек сол тұлға жақа қасиеттерді игереді.

Тұлғаны ұжымдық қызметке енгізу әдістері педагогикалық сипатқа ие. Олардың тәрбиелік және ағартушылық мәні, қазіргі жағдайда әлеуметтік жұмысты ұйымдастырушылықтағы демократизмде жақсы көрініс тауып отыр. Жұмыс тапсырмаларының жариялылығы және білім сапасына, кәсіби тәжірибесіне, жеке қасиеттеріне негізделген жұмыс контракттері (келісім-шарттары) менеджментпен қатар әлеуметтік жұмыстыңпедагогизациясының биік көрсеткіштерін қамтамасыз етеді. Әлеуметтік жұмыс тәрбиелік ықпалы көп жағдайларда бірте-бірте күрделену қызметіне ену әдістерімен белгіленеді. Өндірістік дәрежесінің, квалификацияның, үздіксіз білім алудық, референттік сипаттағы тапсырмалардың, өзін басқаруға қатысудық өсуі басқыштар болып, ол басқыштардан өтіп жатқан адам өзін орныңтыру мен өзін көрсете білудің жақа деқгейлеріне шыға алады.

Оқу-еқбектік, спорттық, өнерлік және басқа да қызмет түрлеріндегі жетістікті қамтамасыз ететін әдістер педагогикалық құнды қасиеттерге ие. Әлеуметтік-құнды қызметтегі жетістіктіқ өзі де тұлғаның биіктеуіне жағдай жасайды.

Бірақ көбінесе ол жетістікке жету үшін, оны қамтамасыз етуші арнайы әдістер қажет болады, яғни еқбекті ғылыми түрде ұйымдастыру, еқбекті экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, жеке ерекшеліктерді есепке алу, тиімді және психологиялық жағынан негізделген жәрдем беру және т.б. Кез-келген қызметте адам, әлеуметтік қатынастармен тығыз байланыста қалыптасқан идеалмен өз жұмысының процесстері мен нәтижелерін салыстырып отырады. Бұл мақсат үшін оқуды, еқбекті және қатынасты қолдаушы және сынаушы әдістер қызмет етеді. Осы әдістердің бағасы қаншалықты тереқ түсінілсе, сол әдістердің педагогикалық эффекті (тиімділігі) де соншалықты жоғары болады. Бұл жерде басшының, шағын топтық және жалпы алғанда ұжымның беделінің ықпалы да елеулі болады. Адам қабылдаған әділ бағалау, оған өзін жетілдіруде жақа мақсаттар белгіленуіне жәрдем береді. Әлеуметтік жұмыс педагогикалық жүйеліктіқ қажетті бөлшегіне оқу, еқбек ету және қоғамдық қызметтегі оқ тәжірибелерді бекіту әдістері кіреді. Бұл мақсат үшін педагогикалық коррекция (жөндеу) әдістері қызмет етеді, яғни қызмет пен мінез-құлықтағы кемшіліктерді белгілеп беру, сол кемшіліктерді жою үшін сүйенуге болатын тұлға мен кәсіби дайындықтық күшті жақтарын ашып көрсету және т.б.

Тұлғаны дамыту кез-келген адам қызметінің басты мақсаты. Гуманистік педагогика, еқбек адамның өмір сүруі үшін ғана емес, ал ондағы рухани және физикалық күштердің дамуына жағдай жасауы керек деп есептейді. Еқбек пен қатынас концептуалдық түрде тұстас келуі қажет. Қатынас тұлғаның дамуына жағдай жасаса, онда ол өзінің әлеуметтік функцияларын атқарады. Керісінше болса, онда қатынастағы руханиятсыздық көбінесе тұлғаның дезадаптацияға (орын таба алмауы) ұшырауына алып келеді.

Тұлғаның дамуында, оның өз белсенділігі елеулі роль атқарады. Белсенділіктіқ өнімділігі көптеген жағдайлармен белгіленеді, олардың ішінде ең мақыздылары қол жеткізілген даму деқгейі және қызмет сипаты.

Оқу-еқбек тапсырмалары, қоғамдық жүктеулер, қатынас формалары тұлғаның интеллектіне, мүддесіне, қажеттіліктеріне, яғни тұлғаның дамуына сай келуі керек. Егер бұл шарт бұзылса, қызмет қол жетпейтін жағдайға түседі, ал бұл қызметке тұлғаны енгізу, оның дамуына зиян келтіреді. Мысалы, қызық бір кітапты оны оқымаған, не оқыса да түсіне алмаған адам талқыласа, ол кітап басқалар үшін  қызықсыз болып көрінеді. Қызметтегі қиындықтар оптимал жағдайда болып, сонымен бір қатарда қол жеткізу мүмкіндігі де болса, сол жағдайда сол қызметке енген адамдар, сол қызметтің дамытушы және  тәрбиелеуші ықпалын алады.

Қызмет қызықты болуы керек, себебі сол қызметті жасаушы топтарға деген оқ қатынастар да соған байланысты. Қызметтің дамытушы ықпалын адамның сана-сезімі түсінсе, сол адамның дамуы да ұтымдылау болады. Қоршаған орта интеллектуалдық жағынан бай және адамға деген қатынас мейірімді болған жағдайда әлеуметтік үйретушілік тұлғаның дамуына қолқабыс жасайды. Адамдар бөтен адамдардың жетістіктеріне қуануы, ондағы өздерінің дамуы үшін ашылған мүмкіндіктерді көре алуы керек. Тұлғаның дамуы үшін ең үздік жағдайлар, ұжымдағы қатынас кезінде пайда болады. Демек, ұжым тұлғаның әлеуметтік дамуының құралы болып табылады. Қатынас жасай отырып, адамдар бір-бірін интеллектуал тұрғыдан байыта алады, өйткені тұлғаның даму идеалы көп жақты және көбірек гармонияланған болып, ал оған жетудің үлгілері айқындау көрініс береді.

Ұжымдағы тұлғаның даму тиімділігін ұйымдастырылған немесе өз-өзінен шыққан ұстаздық та арттырады.

Салыстырмалы түрде биік кәсіби дайындыққа, бай әлеуметтік тәжірибеге, дамыған мәдениеттілікке ие болған кез-келген ұжым мүшесі ұстаз бола алады. Тұлғаның дамуындағы мейлінше үлкен тиімділік, түркі шығармашылық жұмысқа ену кезінде байқалады. Қосымша оқыту, қайта оқыту, квалификацияны көтеру процесстеріндегі зерттеулер ойлау қабілетін дамытады. Адам проблемаларды формулалауға, қарама-қайшылықтарды аныңтауға, талдау жасауға, гипотеза шығаруға, фактілер жинауға, практикалық ұсыныстардың шешімдерін реттеуге және т.б. өзін үйретеді. Өз мүдделері мен дамуларына сәйкес болған шығармашылық топтарға енген адамдар әлеуметтік дамуға өздерінің елеулі үлестерін қосуда.

Әлеуметтік қызметкер кәсіби бүкіл өркениетті әлемге мәлім, ал әрбір кәсіп өзіне тиісті шеберлікті талап ететінін білеміз.

Әлеуметтік қызметкер шеберлігінің мақызды элементі – ол әлеуметтік қызмет жүргізетін актуалды алақды аныңтай білу. Қазіргі заманда әлеуметтік жәрдемге мұқтаж контингентті аныңтаудық мақызы ерекше. Алкоголизм мен наркоманияның профилактикасы, отбасыларды сақтау, жұмыссыздықты ескерту, еқбек базарын (нарықтығын) әлеуметтендіру сияқты жұмыстар да алдықғы орында тұр. Бұл жұмыстардың психолого-педагогикалық аспекті әлеуметтік жәрдемге мұқтаж адамдардың өз белсенділіктерін жұмылдыра алу шеберлігінде көрініс тауып жатыр.

Әлеуметтік қызметкердің педагогикалық шеберлігі - өндірісте, жеке және қоғамдық өмірде өз жұмысын адамдық факторды аныңтауға және ол факторды әрқашан қолдап жүруге бағытталған іскерлігі, яғни басқаша сөзбен айтқанда қолайлы психологиялық ортаны қалыптастыру болып табылады.

Әлеуметтік қызметкердің шеберлігі оның кәсіби және жалпы біліміне, мәдениеттілігіне тікелей байланысты. Теориялық және практикалық болған психологиялық және педагогикалық дайындықтық мақызы өте ерекше орында тұрады.

 

9. Әлеуметтік жұмыстыңпсихологиялық негіздері

 

Әлеуметтік жұмыс психологиясы функцияларын жалпы алғанда әдістемелік және теориялық деп белгілеуге болады.

Теориялық функциялар бір жағынан әлеуметтік жұмыс мақсаттары, міндеттері, мазмұны, мәселелерді шешу жолдары мен құралдары арасындағы, ал екінші жағынан жеке және ұжымдық-психологиялық көріністер, процесстер, заңдылықтар арасындағы тұрақты байланыстарды орнатады.

Әлеуметтік жұмыс психологиясындағы әдістемелік функция - өмір сүрудің өзгеріп жатқан жағдайында тұлғаның әлеуметтендіру әдістерін жасауда, әлеуметтік-педагогикалық процесстерді зерттеуде қолданылады.

Жеке бір жағдайларда психология түсіндіру, диагностикалық, жобалау, болжау функцияларын атқарады.

Түсіндіру функциясының негізінде тұлғаны әлеуметтендіру процестерінің ішікі мәні аныңталады. Бұл білімдер әлеуметтік жұмыс тактикасы мен стратегиясын  тақдауға мүмкіндік береді.

Психологияның жәрдемімен әлеуметтік жұмыс барысында адамдардың өздері жасайтын іс-қимылдарына белсенділік беру жолдары белгіленіп, әлеуметтік-педагогикалық мәселелерді шешудің елеулі сипаттамалары көрсетіледі.

Диагностикалық функция екі позиция бойынша әлеуметтік жұмысқа органикалық түрде енеді. Біріншісі, тұлғаны және оның әлеуметтік қасиеттерін диагностика жасау, ал екіншісі топтарды және олардың дамуын диагностикалау.

Әлеуметтік жұмсыс субъекті және объекті ретіндегі адам тұлғаларын диагностика жасау процессінде олардың өздерінің меншікті белсенділіктері де мақызға ие.

Әлеуметтік жұмыстағы жобалаудық психологиялық процедурасына әлеуметтік-психологиялық жағдайларды бейнелеудің тәсілдері, соларға байланысты болған мазмұн проблемаларын аныңтау, әлеуметтік жұмыс ұйымдастырудық әдістері және формалары енеді.

Әлеуметтік-педагогикалық қызметтегі жобалаудық психологиялық тәсілдерінің мақыздылығы, психологияның педагогика, құқықтану, әлеуметтану, медицина және әлеуметтік жұмыста қолданылатын басқа да пәндермен қаншалықты интергациялануымен белгіленеді.

Психологияның болжамдық функциясы - әлеуметтік жағынан адамды өз-өзіне жәрдем бере алу деқгейіне көтеру мәселесін және тұлғаның әлеуметтік даму мәселесін шешуде сүйенуге болатын перспективалық тұлғалық пайда болушылықтарды аныңтайды.

Әлеуметтік реабилитацияны тиімді етуші жүйелі түрде жүргізілетін болжамдық психологиялық жұмыстыңарқасында әлеуметтік жұмыс жемісті болады. Әлеуметтік психологиямен тығыз үйлескен әлеуметтік жұмыстыңәлеуметтік-психологиялық проблемалары мен мәселелерін қалыптастырудық да мақызы кем емес. Сонымен, психология әлеуметтік жұмыстыңтеориялық және әдістемелік негіздеріне елеулі өз үлесін қосып, оларға жүйелік сипатын береді. Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстыңалдықғы мақсаты тұлғаны әлеуметтендіру, яғни адамның қоғам мүшесі ретінде әрекет істеуге мүмкіндік беретін білімдер, нормалар мен құндылықтардың жүйесін игеруіне жағдай жасайды.

Әлеуметтендірудің психологиялық компоненттері өз ішіне этнопсихологиялық, әлеуметтік-психологиялық, топтық және индивидуалдық сипаттамаларды енгізеді. Бұлардың бәрі тұлғаны әлеуметтендіру процессіне және мазмұнды әлеуметтік тұрғыдан қабылдауға белгілі дәрежеде ықпал етеді.

Әлеуметтік қызметке ену, бірте-бірте тұлға идеалдарын және оның әлеуметтік ойлау қабілетін қалыптастырады. Әлеуметтік түске бөленген процессте (оқу, еқбек, көркем өнер, т.б.) және әлеуметтік қызметтің өзінде әлеуметтік-психологиялық білімдер мен практикалық ара қатынас тәжірибелері қалыптасады. Әлеуметтік сезімдерді, көқіл-күйді, тұлғаның бағытталғандығын қалыптастыру, тұлғаны әлеуметтендірудің психологиялық үлгісінің органикалық бір бөлігі болып табылады. Әлеуметтендіру процессі адамның биік дейгейдегі белсенділігін талап етеді. Оның негізінде, әлеуметтендіруден өтуші тұлғаның барлық жақтарына ықпал жасаушы, өзін-өзі реттеу қабілеті қалыптасады.

Әлеуметтік жұмыс тиімділігін экономикалық, материалдық базалық, басқарушылық, педагогикалық, психологиялық факторлар қамтамасыз етеді. Мақыздыларының бірі – психологиялық қамтамасыз ету. Психологиялық құралдар, адамдардың әлеуметтік жұмыс жүйесіне деген сенімін  қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Әлеуметтендірудің негізгі құралы ретіндегі өзіндік  қызмет тәжірибесінің психологиялық талдануы, жеке тұлғалық қасиеттердің жетелеуші ролін көрсетіп отыр.

Басты ролдерін психологиялық компоненттер ойнайтын әлеуметтік қатынастардың да мақызы үлкен.

Практикалық психология, әлеуметтік жұмысты қамтамасыз етуде мақызды орында тұрады. Практикалық психология - әлеуметтік жұмыс мәселелерін шешуде қолданылатын әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық тәсілдердің орталық бастамасы.

Әлеуметтік қызмет психологиясы әлеуметтік жұмыста елеулі роль атқарады. Әлеуметтік қызмет дегеніміз – бұл социум мен адамның жеке тұлғасын зерттеу және қайта қалыптастыру.

Әлеуметтік қызмет құрылымында аның психологиялық түстегі компоненттер (мотивация, психологиялық талдау, басқару) бар. Әлеуметтік жұмыс психологиялық қамтамасыз етудің ішіне оның мотивациясының (себепті үндеу) дамуы органикалық түрде енеді. Психологиялық жандасу прагматик, утилитар және альтруистік мотивтерді топтастырып күшейтуге жәрдем береді.

Әлеуметтік жұмыстың субъект-объектілерін, мазмұнын, процесстері мен нәтижелерін психологиялық талдау жасау кері байланыс ретінде пайдаланылады.

Психологиялық әдістемелер әлеуметтік жұмыс мотивациясының сапасын бағалауға жәрдем берсе, психологиялық талдау адам қызметтерінің барлық түрлерінің тиімділігін көтеруге жағдай жасаушы стимулдарды қолдануды негіздеп береді.

Әлеуметтік жұмыс психологиялық қамтамасыз ету, басқаруға тікелей тиісті. Әлеуметтік басқарудық психологизациялануы социумға берілетін тәрбиелік және дамушылық ықпалдық тиімділігін асырады.

Әлеуметтік қызметтің басқа элементтері де әлеуметтік жұмыстыңтұтастығын қамтамасыз етуші органикалық компоненттер ретінде психологиялық тұстарға ие.

Әлеуметтік қызмет мақсаттары күрделі сипаттама болып, олардың өзегі (стержень) әлеуметтік қорғау процессінде тұлғаның өзіндік жеке жұмыс істей алуына қолайлы психологиялық жағдай жасау болып табылады. (Мысалдарды келтіріп өтіқіз).

Әлеуметтік қызметтің мазмұны өз ішіне бірнеше психологиялық аспектілерді алады, яғни топтар мен адамның әлеуметтік мүдделері мен қажеттіліктерін, қатынас тәсілдері мен әлеуметтік қабылдауын қалыптастыру, адамдардың өмір сүруі үшін қолайлы жағдайларды жасау.

Әлеуметтік жұмыс құралдарының ішіне де түрлі психологиялық элементтер кіреді, оларға ақпарат беру, нұсқау, кеқес беру, сендіру және талдаудық түрлі көріністері жатады. Әлеуметтік жұмыс тиімділігін, қатысушылардың жеке қасиеттеріне, олардың социум мен өндіріске деген қатынасына, түрлі жұмыстар мен ағартушылыққа деген  қатынасына байланысты әлеуметтік белсенділікті қалыптастыру қамтамасыз етеді. Психологиялық қамтамасыз ету жүйесінің шықы, әлеуметтік реабилитация мен терапияның, әлеуметтік қамтамасыз етудің реципиенттерімен қатар, әлеуметтік жұмыс мәселелерін шешуші құрылымдардың да әлеуметтік қорғалуын қалыптастыру болып табылады.

Әлеуметтік жұмыстыңпсихологиялық негіздерін тұлғалық теориясын келтіріп шығарады. Әлеуметтік жұмыс тұлғалардың типизациямен (типтеу) тығыз үйлеседі, сондықтан оның стратегиясы мен тактикасы да соған сәйкес құрылады. Практикада мінез акцентуациясы теориясы өзін жақсы жағынан көрсете алды.

Мысал үшін, мінез-құлықтық теріс және оқ жақтары мен конфликтогендік (дау-дамай) жағдайлар аныңталып, соларға сәйкес психотехникалық жаттығулар жасалып, педагогикалық кеқестер беріледі. Топтардың психологиялық теориясы әлеуметтік жұмыс елеулі роль атарады. Топтық құрылымы ашып көрсетіледі, яғни жетекшілік, жауапкершілік, перспектива, әлеуметтік тәжірибе және басқалары аныңталады.

Топтарға психологиялық құрылым беру әлеуметтік жұмыс ұйымдастыруға жәрдем береді. Әлеуметтік жұмыс психологиялық білім жүйесінің қажетті элементі болып ара қатынас психологиясының теориясы шығады. Әлеуметтік жұмыс органикалық түрде енгізілген. Әлеуметтік үйретушілік, тұлғаны тәрбиелеуші және дамытушы ара-қатынас мәнерін игеруге жағдай жасайды. Бұл өз кезегінде қолайлы әлеуметтік-педагогикалық қатынастарды қалыптастырады.

Әлеуметтік жұмыс мәселелерін шешуде әлеуметтік конфликт теориясының мақызы үлкен. Конфликтті (жанжал, дау-дамай, дау, ұрыс) әлеуметтік-психологиялық талдау жасау, әлеуметтік жұмыстыңәсер етушілігін, оқу-еқбек қызметінің тиімділігін биіктетеді.

Психологиялық білімдер жүйесінің астында, әлеуметтік жұмысты дифференциациялау мен индивидуализациялаудық психологиялық  теориясы жұмыс істейді. Кез-келген қызметте жеке индивидуал жандасу қажет. Бұл әрі принцип, әрі әлеуметтік жұмыс тиімділігінің шарты. Бұл жандасуда мінез, темперамент, ойлау, сөйлеу және тұлғаның перспективтік қасиеттері сияқты психологиялық феномендер қолданылады.

Әлеуметтік жұмысты дифференциациялау стратификациялық-психологиялық белгілерге негізделген, себебі ол балалар мен ересектердің, егделер мен жастардың, сау адамдар мен науқас адамдардың, мәдениеттілер мен мәдениетсіздердің, білімділер мен білімсіздердің, жоғары квалификациялы және әлі үйрене қоймаған жұмысшылардың, тәжірибелі және тәжірибесіздердің ерекшеліктерін есепке алады.

Әлеуметтік жұмыстағы психологиялық білімніқ қажетті элементі – ол дарынды адамдардың психологиясы. Олардың қасиеттері мен мінездеріндегі өзгешеліктерді есепке алуды әлеуметтік жұмысты қамтамасыз ету қамтиды.

Әлеуметтік жұмыстағы психологиялық білім жүйесі, дезадаптацияланған және депривирленген адамдар теориясы мен практикасын да өз ішіне алады. Бұл топтағылардың саны жетерліктей көп. Бұл проблеманың күрделілігі, сол топтық ішінде психологиялық белгілер бойынша өте жіқішке стратификацияның бар болуында жатыр. «Мүгедектерң деп аталатын адамдардың үлкен бір тобын арнайы психологиялық теория қарастырады. Соқғы жылдары теориялық-психологиялық жұмыс, зейнеткерлікке шығу алдындағы жастағы адамдардың жағдайына назар салып келуде. Олардың әлеуметтік жұмыстағы әлеуметтік-психологиялық рольдерімен қатар, олардың жұмыс істеу қабілетінің шынайы психологиялық көрсеткіштерін пайдаланбау қоғамға үлкен шығындар келтіріп отыр.

Өз мәнінде психологиялық болғанымен, бұл әдістер әлеуметтендіру және социумды жетілдіру мәселелерін шешуге бағытталған. Әлеуметтік жұмыстағы психологиялық әдістер индивидуалдық және топтық болып бөлінеді. Әлеуметтік жұмыста елеулі нәтижелерді психодиагностика әдісі беруде.

Ол әдіс тәрбиелік және экономикалық қатынастардың, ұжымдар мен жеке тұлғалардың әлеуметтік-психологиялық сипаттамаларын зерттеудегі көптеген мәселелерді шешеді. Психологиялық консультация да әлеуметтік жұмыста кеқ қолданыс тапқан. Оның нәтижесі бойынша қызметкерлердің индивидуал және топтық қызметтері құрылады.

Әлеуметтік жұмыстыңқажетті әдістерінің бірі – психологиялық іріктеу әдісі. Бұл әдіс жастардың әлеуметтік-кәсіби өзін-өзі белгілеу, кадрларды қайта оқыту салаларын аныңтау және топтарды құрастыру үшін қолданылады.

Психологиялық адаптация (бейімдеу) әдісі де өз жемістерін беруде. Бұл әдіс реципиентерді өздерінің әлеуметтік жағдайын жете түсінуге, өзін-өзі бағалауын дамытуға, өмірдегі өзгеріп жатқан жағдайларға икемдеу болуға жеткізген халде әлеуметтік қызметке енгізеді.

Әлеуметтік-психологиялық тренинг және аутотренинг әлеуметтік жұмыстыңтиптік әдістеріне айналған. Бұл әдістер тұлғаның әлеуметтік қасиеттерін, қызмет қатынастары мен тәсілдерін шұғыл түрде қалыптастыруымен ерекшеленеді. Қалыптасқан жүйеліктерді оқу, еқбек және басқа қызметтің реал жағдайларына көшіру арқылы тиімділік қамтамасыз етіледі. Мінезді, өзін-өзі бағалауды, ара-қатынасты коррекциялау (реттеу) әдістері аның көріністегі психологиялық сипатқа ие.

Реципиент өзінің тұлғалық құрылымындағы кемшіліктерді түсіне біліп, мінез-құлықтардың жақа үлгілерін жасап шығарып, оларды түгендеп, өмірдегі жақа жағдайларға көшіруге жаттығады.

Психотерапия әдістері болса негізінен жеке тұлғаға тереқдей қаратылған сипатта болады. Олар тұтас тұлғалық құрылымдағы психологиялық қайта құруларға бағытталған. Осы принциптен қарастыратын болсақ, әлеуметтік-жұмыста қолданылатын ойын, тренинг және т.б. формалардағы психологиялық әдістер өздерінің жүйелілігі және әсер етуші күшімен ерекшеленеді.

Әлеуметтік қызметкер көптеген функцияларды орындай отырып, міндетті түрде психологияның жәрдеміне сүйенеді.

Ол кез-келген іс-шараларды өткізген кезде, алдымен жетекші ретінде танылуы керек. Сонымен бірге, ол өзі де контингенттің өзімен-өзі жұмыс істеуіне, өзін-өзі басқаруына арқа сүйейді. Бұл жерде әлеуметтік қызметкер жақа типтегі жетекші ретінде шыға білуі керек. Басқарудық бұл тәсілі  клиенттердің өзіне-өзі жәрдем беруінің дамуына барынша тиімді жағдай жасайды. Әлеуметтік қызметкер жиі жағдайларда әлеуметтік психолог ретінде шығады.

 

10. Әлеуметтік  сала қызметкерінің коммуникативтік (жан-жақты байланысқан) қызметінің негіздері

 

Әлеуметтік сала қызметкері, адамдарға жәрдем беруге деген табиғи қажеттілік, олардың өмір сүруі мен әлеуметтік өзара қимылдарын жеқілдете алатын, адамның тұлғалық лайықты сезімдерін олдап және оның әлеуметтік жауапкершілігін дамыта түсетін қабілеттер сияқты қасиеттерге ие болуы шарт. Мамандар бұл қасиеттердің негізгі үш түрін белгілеп отыр.

1.    Қызмет саласына тұлғаның гуманистік (адамгершілік) потенциалының сәйкес келуі.

2.    Әлеуметтік жұмыс және басқа саладағы білімдер мен тәжірибелерді өз ішіне енгізуші компетенттік, яғни құзырлық.

3.    Арақатынастық түрлі жағдайларында, соған сәйкес (адекваттық) тұлғааралық және конвенциялық (жалпы шарттық) қатынастарды орнатуды білу қасиеті.

Соңғы екі қасиет, өзара қимыл жасау біліктілігінің бір қатарында көрініс тапқан. Мысалы, рольдік позициялар (орындар) мен қатынастарды ауыстыру, ара қатынасты жеқілдету, клиенттерде жақа әлеуметтік рольдерді қалыптастыру біліктілерінде сол екі қасиет айқын көрініске ие болған.

Әлеуметтік қызметкердің кәсіби білімдері сәйкес пәндерді зерттеу арқылы жинақталады. Шет елдердегі колледждер мен университеттердің оқу бағдарламаларына ара қатынас жасаудық, бірлесіп жұмыс істеудің, келіссөздер мен пікірталас жүргізудің, түрлі аудиториялар алдында сөз сөйлей білудің және т.с.с. біліктілігін асыруды мақсат тұтқан пәндер енгізілген. Біздіқ оқу орындарымызда да осындай мақсатты көздеген пәндер оқытылуда.

Сөйлеу коммуникациясы – бұл ақпараттық түрлі түрлерімен алмасуды көздеген сөйлеу арқылы қатынас жасау. Оның негізгі құралы тіл болғанымен, онымен қатар мимика, жест, адамның қимылы да зейін салып отырған сұхбаттасқа көп нәрсені ақғарта алады. Коммуникация вербалдық (сөздік) және вербалдық емес болып бөлінеді. Вербалдық емес коммуникацияға, жест, мимика, сигнализацияның түрлі жүйелері (жол белгілері, светофор (жолшырақ), гүлдердің тілі және т.с.с.) енеді. Ал вербалдық коммуникация ауызша және жазбаша болған негізгі екі формалар арқылы жүзеге асады. Ара қатынас процесінде адам негізінен бірнеше мәселелерді шешеді:

1.    Ақпаратты тиімді түрде алады.

2.    Ақпаратты тиімді түрде береді.

3.    Сұхбаттасын сендіру жолы және оның әрекет істеуіне түрткі беру арқылы өз мақсатына жете алады.

4.    Сұхбаттас туралы қосымша ақпарат ала алады.

5.    Өзін оқ жағынан көрсете алуы мүмкін.

Бұл мәселелерді жемісті түрде шешу үшін, оқи білу, жаза білу, тықдай білу және сөйлей білу сияқты сөйлеу қызметінің негізгі түрлерін меқгеру керек. Адамдардың бәрі де мұндай  қабілеттерге ие бола бермейді. Ара қатынас тілін (әсіресе ана тілін), грамматикалық ережелер мен стилистикалық шеберлікті білудің қатынас процессіндегі мақызы да, ролі де үлкен. Егер сөз сөйлеуші адам, өзінің жеткізбек ойын жалықтыратын бір қалыпты түрде айта берсе, кідіре берсе, сөздердің өзін дұрыс атай алмаса онда оның сөздерінің мазмұны қызықты болғанымен тықдап отырған аудитория тарапынан жөнді қабылданбауы мүмкін.

Ақпаратты тиімді түрде алу әрі жазбаша, әрі ауызша түрде болады және оқу мен тықдай алу біліктілігінің деқгейіне де байланысты. Ақпаратты тиімді түрде беру де жазбаша әрі ауызша болып жазу мен сөйлей алу біліктілігін талап етеді. Сұхбаттасты сендіру арқылы қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін негізгі риторикалық тәсілдерді (жазбаша және ауызша), сендіру мен түрткі болудық сөздік тактикасын меқгеру қажет. Ал сұхбаттас туралы қосымша ақпаратты, тілдіқ қоғамдағы функциялануы заңдылықтарын білу (бұл адамның әлеуметтік-мәдени даму деқгейі мен әлеуметтік тәндігін аныңтау үшін керек), сұхбаттастық дауысы мен интонациясы түстерін айыра білу (бұл адамның эмоционалдық жағдайын аныңтау үшін қажет), сұхбаттастық айтқан сөздерін талдай алу мен сөз астарын түсіне білу біліктіліктерінің негізінде алу мүмкін. Өзін оқ жағынан көрсете білу (самопрезентация) немесе өзін жақсы тұрғыдан таныстыра білу деп, сұхбаттасқа (көрермен немесе оқырман) жақсы әсер жеткізе білу қабілеті айтылады. Ол үшін тілдіқ нормаларын, сұхбаттас үшін ұнамды болған мәнерде өз әңгімесін «орындайң алу біліктілігін, өзінің оқ қасиеттерін көрсете білу біліктілігін, яғни бір сөзбен айтқанда сөйлеу мәдениетінің негіздерін меқгеру қажет.

Сөйлеу ара қатынастары негіздерін үйренгенде, кейде оқу біліктілігінің ролі орынды бағаланбайды. Бірақ, оқудық текстті қабылдауға қаратылғанынан қарамастан, сөйлеу қызметінің бұл түрінің біліктілігін дамыту, сөйлеу өндірісінің біліктіліктерін (жазу және сөйлеу) жетілдіру үшін мақызды. Оқу процессі кезінде өзіндік шығармашылықтық негізі болған оқылған материалды әрі тереқ, әрі жылдам түсіну және талдау қабілеті қалыптасады. Тиімді оқу дегеніміз, бұл оқылған тексттен пайдалы ақпаратты ала білу және сол ақпаратты кейін қолдана білу қабілет. Оқу біліктілігін меқгеру деқгейінің көрсеткіші болып оқу жылдамдығы саналады. Ол көрсеткіш тек минутына оқылған сөздердің санымен ғана емес, ал оқылған материалды игеру сапасымен де белгіленеді. Жалпы алғанда, мектеп бітірушілердің оқу жылдамдығы минутына 100-200 сөз болып келеді, ал мамандар тарапынан бұл баяу деп бағалануда.

Тиімді оқу біліктілігін датыму үшін, оқыту жылдамдығын едәуір төмендетуші орташа, үйретілмеген оқырманға тән негізгі кемшіліктерді білу қажет:

1.    Регрессиялар, яғни оқылған материалды қайта оқу үшін, ақталмаған түрде көздіқ қайтып келуі. Қатардағы оқырманда, әрбір 100 сөзге шаққанда 10-15 сондай қайтулар болады екен.

2.    Көру алақының кішілігі, яғни көз көріп отырған әріптер санының аздығы (қарапайым оқырман 10-15 әріпті көре алса, үйретілген оқырман бүкіл бір бетті қарай алады).

3.    Артикуляция, яғни оқылған текстті іштей айтып отыру.

4.    Мағыналық болжаудық жоқтығы, яғни кейінгі сөздерді таба білу біліктілігінің болмауы.

5.    Оқудық бейімделгіш бағдарламасының жоқтығы, яғни белгілі бір мақсат пен белгілі бір ережелерге сәйкес келетін оқу алгоритмінің болмауы.

Бұл кемшіліктерді түзету үшін түрлі әдістемелер жасалған. Рационалды (ұтымды) оқу және жылдам оқудық оқулықтарында, мысал үшін оқудық дифференциалдық алгоритмі баяндалған, ал оны негізінен ғылыми-публицистік мәнердегі тексттерді оқуда пайдалануға болады. Бұл техникалық әдістіқ мақсаты – оқылған текстті түсінуді жеқілдету. Алгоритм, текстті мағыналық бөлімдерге бөлу мен олардағы мағыналық сүйенетін пункттерді белгілеуге негізделген. Алгоритм бойынша, тексттің үстінде жұмыс істеу тәртібі төмендегідей:

1.    Әрбір абзацтағы басты сөздер белгіленеді, яғни ең мақызды болған, негізгі ақпараттық салмақты беруші сөздер немесе сөз тіркестері аныңталады.

2.    Сол басты сөздерден мағыналық қатарлар түзіледі, яғни басты сөздер мен сөз тіркестері енген сөйлемдер жасалады. Нәтижеде абзацтық қысқа мазмұны келіп шығады.

3.    Мағыналық қатарларды түсіну нәтижесінде тексттің негізгі мақызы (доминантасы) аныңталады. Алгоритмді дұрыс пайдаланған кезде, доминантаның көлемі тексттің алдықғы көлемінің 25 аспауы керек.

Сонымен, тиімді оқу біліктілігі тиімді  тыңдау  қабілетін дамытуға жәрдем береді.

Тиімді  тыңдау , ауызша ара қатынас жағдайынды пайдалы ақпаратты ала білу біліктілігін көздейді.

Сұхбаттасты тықдай білу біліктілігі – адамның коммуникабельдігінің (жан-жақты дамығаны) көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Контакт (байланыс) орнатуда  тыңдау шының ролі өте мақызды болғанымен, адамдардың шамамен 10 ғана сұхбаттасын тықдай алады. Көпшілік алдында сөз сөйлеу жағдайларында (лекция, доклад), көбінше  тыңдау шы тиімділік деқгейінің 25 на ғана  жете алады.

 Тыңдау  кезіндегі негізгі кемшіліктер болып, ойсыз және үзілмелі түрдегі қабылдау, талдау қабілетінің (хабардың мазмұны мен өмірдегі шын фактілерді бір-бірімен байланыстыра алу қабілетінің жоқтығы) тарлығы саналады.

Ауызша сөзді қабылдаудық төмен тиімділігі,  тыңдау шымен қатар сөз сөйлеушінің (сұхбаттастық) өзіне де тәуелді.

Бірақ,  тыңдау ға дайындық пен оны қалау басты фактор болып есептеледі, ал ол өз кезегінде  тыңдау шының қатынасына, мүддесіне, эмоционалдық жағдайына байланысты. Жақсы оратор осы факторларды пайдалана отырып, аудиторияны еліктетіп, өз сөзін  тыңдау ға мәжбүр ете алады.  Тыңдау шының өзі де, ауызша сөзден (лекция, доклад) ақпаратты тиімді ала білу біліктілігін дамыта беруі мүмкін.

Тиімді  тыңдау  біліктілігін датыму үшін, америкалық маман Дж. Кэпптіқ пікірі бойынша  төмендегі біліктіліктерді жасап шығу қажет:

1.    Шоғырлана білу (концентрациялану) біліктілігі.

2.    Есіткен материалды талдау жасау біліктілігі.

3.    Сын тұрғысынан тықдай білу біліктілігі.

4.    Қосымша құралдарды қолдана білуді игеру.

Шоғырлану (концентрация) біліктілігі.

Шоғырлау (шоғырлану) –  тыңдау  үшін өзін дайындауға қажет. Бұл процесс белгілі күш жұмсауды талап етеді.

Кейде  тыңдау шы оратордың сөзін ол айтып болмай жатып-ақ түсініп қояды, демек бұл уақытын  тыңдау шы оратордың сөзін салмақтау мен топшылау үшін жұмсайды. Егер бұл уақыт басқа ойларға, қиялдарға кетсе, онда шоғырлану (концентрация) мүмкін емес.

Шоғырлану үздіксіз назар салып отыруды талап етеді. Кейбір тақдаушылар біраз уақыт зейін сала тықдап отырады да, кейін бірнеше минутқа басқа бір нәрсеге алақдайды, ал кейін және тықдай бастайды. Бұл факттің себептері көп, олар алақдатушы факторлардың ықпалы (сырты шу, кешігіп келушілер және т.б.), сөйлеп тұрған адамның сөйлеу мәнеріндегі түсініксіздіктер, темаға деген қызығушылықтық жоқтығы және басқа да себептер болуы мүмкін. Қзіле беріп  тыңдау , сөздіқ идеясын түсінуге кедергі береді. Алақдатушы факторларға мән бермеуге әрекет жасау керек, яғни шоғырлана білу біліктілігі тиімді  тыңдау дық негізгі талабы болып табылады.

Бұл талап зейін салып  тыңдау ды,  тыңдау  біліктілігін асыруды қажет етеді. Сонымен, шоғырлану - үлкен күш жұмсауды талап етуші белсенді түрдегі шығармашылық процесс.  Тыңдау  процессінде шоғырлануды үйрену үшін төмендегі кеқес-шарттарды орындау керек:

1. Сөйлеп тұрған адамға деген, объективтік және корпоративтік позициядағы қатынаста болықыз.

2. Сөздіқ мәніне қызығушылық танытықыз.

3. Сөздіқ негізгі мазмұны несімен сізге жәрдем беретінін ойлап көріқіз.

4. Өзіқіздіқ эмоционалдық блоктарықызды «өшіріқізң.

5. Оқиға барысын болжай білуге тырысықыз.

6. Осы берілген тема туралы не білетіқізді айтықыз.

7. Осы теманы сөйлеуші қалай дамытатынын ойлап және болжап көріқіз.

Естігенді талдау біліктілігі.

Көпшілікке арналған сөзді  тыңдау  өте күрделі, өйткені онда түрлі идеялар болады, егер олардың біреуін қапы қалдырса олар арасындағы байланыс үзіледі. Әқгіме жағдайында  тыңдау  жеқілдеу, себебі түсінбеген жәйді қайта сұрауға мүмкіндік бар.  Тыңдау  кезінде сақтау керек болған бірнеше ережелерді келтірейік (принциптер десе де болады):

1.  Сөз сөйлеудің мақсатын аныңтау. Өз сөзінің мақсаты туралы оратордың өзі сөз басында айтады. Мақсатына қарай үш түрлі негізгі сөз сөйлеу болады: Сендіруші, яғни адекваттық (сәйкес) дәлелдеу мен логикалық ойлауды қажет ететін ақпараттық, демек мазмұнында толысқан ойлар мен аның фактілер бар көқіл көтеруші, яғни өз ішіне юморды енгізген және жақсы талғамымен ерекшеленетін сөз сөйлеулер.

2.  Сөз сөйлеудің композициясын аныңтау. Оратордың қалай теманы дамытып және шектеп отырғанын, қалай негізгі ойды ашып беруін, алай техникалық атауларды аныңтап және қалай түсінік беріп отырғанын ұға білу керек.

3. Сөз сөйлеудің басты темасын анытау. Тема өз атауында жиі жағдайларда формулаланып (ықшамдалып) келеді немесе оратор оны арнайы атап отырады.

4. Оратордың басты идеяларын аныңтау. Сөз сөйлеушінің идеялары басты теманы дамытып отырады. Басты идеяларды түсінген  тыңдау шы, сөзден не іздеу керектігін біліп алады.

5.  Аргументтеу формаларын аныңтау. Қандай дәлелдердің келтірілуі, олардың қандай түрлері және қаншасы пайдаланылатынын аныңтаудық мақызы үлкен. Иллюстрациялау формаларын (үлгілер, аналогиялар (ұқсастықтар), статистикалық мағлұматтар және т.б.) аныңтау қажет. Бұл дәлелдеудің тәсілі мен идеясын түсінуге мүмкіндік береді.

6.  Аятаушы қорытындылардың формаларын аныңтау.

Өз сөзінің соқында оратор қалай өз идеяларын қорытындылап, оларды қалай басты темамен байланыстырып отырғанын қадағалап отыру өте тиімді. Бұл сөз туралы тұтас және үйлесімді ұғым алуға жәрдем береді.

Сын тұрғысыдан  тыңдау  біліктілігі. Олардың да бірнеше принциптерін атап өтейік:

1.    Сөз сөйлеушінің сөзі мен өзіқіздіқ тәжірибеқізді байланыстырықыз. Сол тәжірибеқізді негізінде сіз оратормен кейбір тұстарда келісуіқіз немесе керісінше келісе алмауықыз мүмкін. Өз шешіміқізді кейінгі мағлұматтар алғанға дейін қалдыруға да болады.

Осылай ой жүргізе отырып, сіз конструктивті ойлауды үйренесіз.

2.    Есіткендеріқізді жүйелеп отырықыз. Оратордың басты теманы қалай өрбітетінін табуға әрекет жасақыз.

Есіқізде болсын коммуникация – ол екі жақты жүріске ие көше сияқты. Есіткендеріқізді ойықызда топшылап, сөйлеушіге жәрдем беріп тұрықыз. Сыншы  ретінде  тыңдау шы болып, коммуникация процессіне белсенді түрде араласып отырықыз.

3.    Есіткендеріқізді талдап және бағалап жүріқіз. Шексіз сенуге де, үнемі күмәндануға да болмайды. Байыппен тықдақыз. Бастапқы нүктеге, текст астары мен дәлелдеулерге үнемі қайта отырып, сөйлеушінің идеяларын талдақыз. Дәлелдердің сәйкестігі мен түсіндірулердің сенімділігін тексере отырып, оратордың тұжырымдарын бағалақыз. Оратордың шынайы мақсатын аныңтауға әрекет жасақыз.

Мағлұматтардың сәйкестігін бағалай отырып, мағлұматтар сенімді ме?, оратордың айтып тұрғаны мағлұматтарға дәлме-дәл келеді ме? Қорытынды жасау үшін мағлұматтар жеткілікті ме? деген сұрақтарға жауап іздеқіз.

Түсіндірулердің сенімділігі мен аргументтердің салмақтылығы, оратордың қорытындылары логикалық негіздерден келіп шыққан ба?, Оратор логикалық аргументтеу ережелерін сақтап отыр ма? деген сұрақтардың жауаптарын бекітеді.

Оратордың шынайы мақсатын аныңтау үшін, объективті және субъективті материалдарды, үгіттеу мен фактілерді, догмалық тұжырымдар мен нақты негізделген қорытындыларды ажырата білу керек. Қандай да бір сөз манипуляциясын немесе үгіттеу техникасын сезіп не сезбей отырғаныңызды түсініп алықыздар.

Осындай талдау жасаған соқ, сіз сөзді өзінің бірлігінде ақ бағалай аласыз. Егер сөзде құндылық болса сіз оны ұға аласыз, ал сөзде «жасырын сендіру құралың істетілсе, онда сіз оларға еліктей қоймағаныңызды білесіз.

Қосалқы құралдарды меқгеру.  Тыңдау  кезіндегі пайдалы қосымша құрал ретінде конспектілеу саналады.

Тыңдау  кезіндегі жазып отыру шоғырлануға жағдай жасап, есіткенге кейіннен қайта оралуға мүмкіндік береді. Бірақ конспектілеу біліктілігі жеткіліксіз дамыған болса, онда жазып отыру тыңдау процессін қиындатып жібереді.

Мәлімет сізге көмек берді ма

  Жарияланған-2015-09-09 15:57:39     Қаралды-14922

ИСЛАНДИЯ – АТЫ ДҰРЫС ЕМЕС ЕЛ

...

Исландия ағылшын тілінен сөзбе-сөз аударғанда «мұз елі» деп аталады

ТОЛЫҒЫРАҚ »

20 ҒАСЫРДЫҢ НЕГІЗГІ ӨНЕРТАБЫСТАРЫ

...

20 ғасырдың негізгі өнертабыстары, оларсыз қазіргі адам өмір сүре алмайды

ТОЛЫҒЫРАҚ »

САМАУЫРДЫҢ ІШІНЕ ҚАҚ ТҰРСА

...

Cамауырдың ішіне қақ тұрса

ТОЛЫҒЫРАҚ »

ШАШ КҮТІМІ

...

Адамның шашы бірде түсіп, бірде шығып дегендей, ұдайы алмасып отырады.

ТОЛЫҒЫРАҚ »

БІЗДІҢ ӘЛЕМ ТУРАЛЫ СІЗ БІЛМЕГЕН 15 КЕРЕМЕТ ФАКТ

...

Біздің әлем - шексіз жұмбақ. Күн сайын сіз ол туралы көптеген жаңа нәрселерді біле аласыз!

ТОЛЫҒЫРАҚ »

АНТАРКТИДА ТУРАЛЫ ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР

...

Мұз құрлығының ресми ашылған күні 1820 жылдың 28 қаңтары болып есептеледі.

ТОЛЫҒЫРАҚ »

ЖЫЛҚЫ АТЫМЕН АТАЛАҒАН SNICKERS ШОКОЛАД БАТОНЧИК

...

Snickers - жастар арасында ең танымал батончик

ТОЛЫҒЫРАҚ »

ЖЕР ТУРАЛЫ ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР

...

Бұл мақалада біздің жер туралы қызықты деректер талқыланады

ТОЛЫҒЫРАҚ »

АЯҚ КИІМГЕ ДЕ КҮТІМ КЕРЕК

...

Әдетте, адамның екі аяғы бірдей бола бермейді. Көбіне оң аяқ сол аяқтан гөрі үлкенірек келеді.

ТОЛЫҒЫРАҚ »