АРАБ ЖАЗУЛЫ КӨНЕ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІ. Қашғардан Еділге, Жетісудан Мысырға дейінгі аралықты тұтас мекендеген түркі тайпалары 11-20 ғасырлардың арасында араб жазуын қолданған. Араб жазулы көне түркі еескерткіштері мазмұнына, тақырыбына қарай дастандар (дидактикалық, діни, дүниауи, ғашықтар туралы), филологиялық зерттеулер (грамматика, сөздік, анықтағыш) және прозалық шығармалар (дүние тану мен тарихи оқиғалар жайында) болып келеді. Олардың дені - қолтума шығармалар да, баз біреулері - аудармалар. Араб жазулы көне түркі еескерткіштері Карахан әулеті түріктерінің тілінде (11-12 ғ.), Орта Азия түріктерінің тілінде (11-14 ғ.), көне қыпшақ тілінде (13-15 ғ.) және «Шағатай тілінде» (15-17 ғ.) жазылған.

Карахан әулеті түріктері тілінде жазылған нұсқалардың атақтылары - қашғарлық Юсуф Хас Хаджиб 1069 жылы жазған «Кутадгу билиг»(«Құтты болу ілімі»), Махмуд Қаштаридың 1074 жылы Бағдад шаһарында жазған «Диуани лутат ат-турк» («Түркі тілдерінің сөздігі») дейтін әлемге әйгілі еңбегі, Ахмед Югнакидің (12 ғ.) «һибату-л-хақаиқ» («Ақиқат сыйлығы») дейтін дидактикалық үлкен шығармасы. Құран сөздері мен сураларын түсіндіру үшін 12-13 ғасырларда «Тафсир» («Түсініктеме») деген атпен де көптеген еңбектер жазылып тараған.

Орта Азия түріктерінің тілінде жазылған нұсқалардың аса ірілері қатарына Қожа Ахмед Яссауидің «Хикмат» («Парасаттылық» немесе «Диуани хикмат» (11 ғ.), Ә. Замахшаридің (1075-1144) «Муқаддимат әл-адаб» («Әдебиетке кіріспе»), хорезмдік Ж. ибн Муханна жазған «Таржуман фарси уа турки уа моғоли» («Парсы, түркі және моғол тәржімасы», 13 ғ.), 1310 жылы Н. Рабтузи парсы тілінен аударған «Қисасу-л-анбия» («Әулиелер тарихы»), 1353 жылы Сыр бойында жазылған ғашықтық дастан «Мухаббатнама» («Махаббат жыры»), М. бин Әлидің 1358 жылы Хорезмде жазылған «Наһжу-л-ферадис» («Жұмаққа баратын жол») деген прозалық үлкен шығармасы. Хиуаның атақты билеушісі Әбілғазының «Отызнама» («Оғыз тарихы») дейтін тарихи-прозалық еңбегі жатады.

Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер Алтын Орда қыпшақтары мен Мысырдағы мамлук қыпшақтары тілінде туған («Көне қыпшақ жазба ескерткіштері»). Ал «Шағатай тілінде» жазылған жәдігерліктер жайында «Орта Азия туркі тілі» деген мақалада айтылады.

Араб жазулы көне түркі еескерткіштерінің қай-қайсысы болса да түркі халықтарының рухани байлығы және олардың мәдени-әлеуметтік тарихын зерттеушілер мен оқып үйренушілерге мол дерек, көп пайда береді.

Әдеб.: Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. -М.-Л., 1951; Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. 2 изд., М., 1969; Мухамедова З. Б. Исследования по истории туркменского языка XI-XIV вв. по данным арабоязычных филологических сочинений. автореф. докт. дисе., М., 1969.